Beweegredenen van de hedendaagse pelgrim

Woensdag 27 maart 2019

Suzanne van der Beek in gesprek met Herman Vuijsje

De belevingswereld van de pelgrim door de eeuwen heen 
Het pelgrimeren heeft door de eeuwen heen sporen nagelaten. Die vertellen over andere tijden, over de pelgrim van toen, over zijn/haar gedachten en beweegreden. Ze vertellen ook over de smaak van weleer: hoe bouwmeesters, schrijnwerkers, schriftstellers en muzikanten naar de geest van hun tijd daar uiting aan gaven. Wie er oog voor heeft, herkent ze in relieken en devotionalia, in manuscripten en reisverslagen, in het landschap en de infrastructuur van wegen en bruggen, in de architectuur en decoratie van kerken, kloosters en hospitalen. Ze vertellen iets over de veranderende beweegredenen van de pelgrim. 

Lezingenserie 2019: Sporen in kunst en architectuur 
Evenals in voorgaande jaren organiseert de ‘Werkgroep Geschiedenis en Cultuur’ van ons ‘Nederlands Genootschap van Sint Jacob’ weer een lezingenserie. In vijf lezingen belichten gerenommeerde sprekers - aan de hand van casuïstiek uit verschillende stijlperiodes - de sporen van de pelgrim in beeld en kunst langs de Camino (het pelgrimspad). 
Deze avondlezingen vinden in het eerste kwartaal van 2019 plaats in het Institutio Cervantes aan het Domplein te Utrecht. De lezingen zijn toegankelijk voor alle leden van ons nationaal pelgrimsgenootschap, maar ook niet-leden kunnen zich bij het Nederlands Genootschap van Sint Jacob opgeven als deelnemer voor één of meer van deze lezingen.

• De eerste lezing vond plaats op 30 januari 2019, verzorgd door Franneke Hoeks & Charles van Leeuwen, met als onderwerp: ‘Gestold verlangen en uitgekristalliseerd geloof: de materiële cultuur van het pelgrimeren.; 
• De tweede lezing vond plaats op 13 februari 2019, verzorgd door Irmgard van Koningsbruggen, met als onderwerp: ‘De belevingswereld van de pelgrim: sporen in architectuur en decoratie; 
• De derde lezing vond plaats op 27 februari 2019, verzorgd door Jan Nuchelmans, met als onderwerp: ‘Muziek aan de Melkweg – Jacobus verklankt’. 
• De vierde lezing vond plaats op 13 maart 2019, verzorgd door Wendelien van Welie, met als onderwerp: ‘De Codex Calixtinus, heldenverhalen en pelgrimswegen’. 

Sprekers Herman Vuijsje en Suzanne van der Beek
Herman Vuijsje is socioloog en journalist. Tijdens zijn studie specialiseerde hij zich onder andere in godsdienstsociologie. Sinds het verschijnen van zijn boek ‘Pelgrim zonder God’ is hij verschillende malen naar Santiago de Compostela teruggekeerd om veranderingen te registreren in het aantal pelgrims, hun groepssamenstelling en hun motieven. Zijn laatste bezoek was eind 2017, toen hij het traject Santiago-Fisterra aflegde. Het verslag van die wandeling publiceerde hij in De Groene Amsterdammer van 22 februari 2018.
Suzanne van der Beek studeerde Literatuurwetenschap aan de Universiteiten van Amsterdam, Leiden en Lille. Ze promoveerde in 2018 op een proefschrift getiteld ‘New Pilgrim Stories’, waarin ze een analyse presenteert van de 21e eeuwse pelgrimsverhalen rond de Camino de Santiago. Zij was tot voor kort nog bestuurslid van ons Nederlands Genootschap van Sint Jacob, en is lid van de stuurgroep van de Camino Academie en universitair docent Cultuurwetenschappen aan de Universiteit van Tilburg.

Unique Selling Points van de Camino de Santiago
In 1989 liep Herman Vuijsje de Camino als atheïstische 'pelgrim' in omgekeerde richting, namelijk van Santiago de Compostela naar Amsterdam, en schreef daarover het boek ‘Pelgrim zonder God’.
Een kleine duizend jaar lang veranderde er maar weinig aan de redenen waarom mensen naar Santiago de Compostela trokken. Sinds eind vorige eeuw lijken de veranderingen, qua aantallen pelgrims en qua motieven, echter revolutionair. Steeds meer pelgrims lopen in hun eentje.

• Vanwaar deze opkomst van de ‘Bewust Alleenlopende Pelgrim'? (BAP).
• Hangt dat soms samen met de individualisering van religieuze ideeën? 

Bovendien: steeds meer pelgrims lopen naar Finisterre.

• Wat heeft dat nog van doen met Santiago de Compostela? 

Al deze veranderingen roepen vragen op naar de ‘Unique Selling Points’ van de Camino de Santiago; sterker: zijn die er nog wel?
Herman Vuijsje en Suzanne van der Beek reflecteren vanavond op deze vragen.

Suzanne van der Beek

De moderne pelgrim – Reflecties op ‘Pelgrim zonder God’
In het eerste deel van dit avondprogramma luisteren we naar de afzonderlijke presentaties van beide avondsprekers. De eerste presentatie wordt verzorgd door Suzanne van der Beek
Aanvankelijk was haar beeld van de pelgrim een nogal traditioneel ouderwets beeld. Suzanne begon pelgrim-romans te lezen, waaronder het door Herman Vuijsje geschreven boek ‘Pelgrim zonder God’. Ze geeft aan dat Herman Vuijsje daardoor één van de eerste 'gidsen' is geweest op haar 'camino'.
Een pelgrimage wordt wel beschouwd als de tocht van een pelgrim naar een 'sacred center out there', naar een buiten mij gelegen heilige plek.
Daar waar een toerist zoekt naar het voor hem/haar 'nieuwe', is een pelgrim op zoek naar het 'bekende', op weg naar een spiritueel thuis.
Omdat Herman Vuijsje met zijn omgekeerde pelgrimstocht indertijd geen religieuze motieven had, maar hij zich op deze omgekeerde pelgrimage ook geen toerist voelt, noemt Herman zich in zijn boek derhalve een 'pelgrim zonder God'. 

Vroeger versus nu
Vorig jaar is het aantal van 300.000 arriverende pelgrims per jaar gepasseerd in Santiago de Compostela.
Suzanne van der Beek onderzocht hoe herkenbaar de oudere pelgrimage-beelden van tientallen jaren geleden nog zijn ten opzichte van de actuele situatie van vandaag de dag. Het boek van Vuijsje geeft de lezer een nostalgisch beeld van de camino van het verleden. Het sentiment zoals dat in dit boek is beschreven, herken je als tegenwoordige pelgrim bij jezelf op bepaalde locaties onderweg hier en daar nog steeds, vooral ook als het gaat om je ervaringen onderweg in het Spaanse Galicië. Daar is het namelijk nog zo authentiek oud mooi. Zoiets wordt dan overigens al snel geromantiseerd.
De armoede die je als pelgrim onderweg in Galicië ziet, wordt door de pelgrim al snel geassocieerd met het authentieke van een streek, dat een toerist zo fel begeert. Dergelijke ervaringen onderweg zijn dus niet zozeer ervaringen van alleen de pelgrim, maar kun je beschouwen als de gebruikelijke ervaring van de reizende mens van tegenwoordig.
Al hoe modern wij ons tegenwoordig ook voelen, wij dragen eigenlijk nog steeds het klassieke, traditionele beeld van de oude pelgrim met ons mee.
Je zou de vraag kunnen stellen of atheïsten de kerk tegenwoordig meer nodig hebben dan ooit het geval was. Niet-gelovige, niet-katholieke pelgrims vragen zich onderweg af of ze onderweg tijdens hun pelgrimage al dan niet naar de mis zullen gaan. En ze stellen zichzelf de vraag of het ontvangen van de pelgrimszegen voor hen al dan niet waarde(n)vol is.

De paradox van de pelgrim
Door de opkomst en toename van het smartphone-gebruik op de camino ontstond een heel nieuwe partij tegenstrijdigheden. Is het bijvoorbeeld wel acceptabel als je met sociale media gaat werken als je pelgrimeert?
Pelgrims willen meestal loskomen van de gebruikelijke sleur van de dag thuis. Pelgrims willen bezig zijn met levensvragen. Daarom gaan ze vaak op stap op belangrijke momenten in hun leven, bijvoorbeeld aan het begin van hun pensionering, of na een ernstige ziekte. Pelgrims vragen zich af hoe ze beter zichzelf kunnen zijn en worden als ze zich helemaal los zouden maken van het gebruik van smartphone en van social media. Tegenwoordige pelgrims vragen zich af of ze tijdens hun pelgrimage wel genoeg lijden, en of ze wel op de goede manier lijden. Is bijvoorbeeld het geheel loslaten van smartphone-gebruik en van social media een passende manier van 'loslaten'?
Eigenlijk hangt de moderne pelgrim van tegenstrijdigheden, van paradoxen aan elkaar.

Vrijheid om te berusten in de paradox
Hoe kunnen we vandaag de dag de moderne pelgrim begrijpen?
Herman Vuijsje duidt dat in zijn boek.
Het gaat niet zoals vroeger om Veiligheid, maar tegenwoordig gaat het om Vrijheid. De camino is vandaag de dag door iedereen vrij in te vullen.
De vrijwaring van gedachten geeft een gevoel van vrijheid.
Verder ervaart de pelgrim onderweg diens vrijheid van expressie, ofwel van het op eigen wijze vorm en inhoud geven aan je eigen pelgrimage. Desalniettemin wordt er op de camino wel degelijk onderscheid gemaakt tussen echte pelgrims en zogenoemde 'bus-pelgrims''.

• De camino geeft je vrijwaring/vrijheid van alle gedachten.
• De camino biedt je vrijwaring van keuzes, de camino maakt je vrij van keuzestress.
• De camino vrijwaart je van tijdgebrek. Pelgrims ervaren onderweg namelijk de rijkdom van de tijd.
• De kracht van de camino ligt in de lagen van al deze vrijheden.

Maar ondertussen lijkt de moderne pelgrim wel een persoon van tegenstrijdigheden te zijn, We zijn tegenwoordig gewend om dat vraagstuk te problematiseren, want voor ons gevoel vraagt dat om een oplossing. Maar deze vraagstukken en gevoelens zijn eigenlijk in tegenspraak met het karakter van de camino. Gevolg is dat wij eigenlijk allen voorbeelden zijn van de tegenstrijdige/paradoxale pelgrim. Een andere vrijheid op en van de camino kan heel bevrijdend werken, namelijk die van de vrijheid om te berusten in de paradox van de moderne pelgrim.

Herman Vuijsje

Pelgrim vroeger en nu
Herman Vuijsje noemt zichzelf geen camino-verslaafde, maar een camino-kid.
Hij bespreekt in zijn presentatie een aantal - de volgende - veranderingen die hij ziet en ervaart tussen zijn eerste pelgrimstocht en het heden, namelijk:

• Een enorme toename van het aantal pelgrims;
• Steeds meer pelgrims lopen nu alleen. Duizend jaar geleden was het pelgrimeren een collectief gebeuren.
• De motieven om te pelgrimeren zijn steeds meer naar binnen gericht; het gaat tegenwoordig vooral om een dialoog met jezelf.
• Tegenwoordig is de spirituele motivatie om te pelgrimeren belangrijk, waar tegenover staat dat het religieus motief minder belangrijk is geworden. Pelgrimsmotieven zijn voor de meeste pelgrims wel diepzinniger geworden.
• Steeds meer pelgrims eindigen niet in Santiago de Compostela, maar lopen nog door naar het Atlantische eindpunt in Cap Finisterre. Dat is voor veel pelgrims een logischer eindpunt geworden. De zonsondergang in de Atlantische Oceaan is voor sommige pelgrims belangrijker geworden dan de religieuze ervaring in de kathedraal van Santiago de Compostela. De eigentijdse pelgrims zoeken niet meer een 'gewijde' ruimte, maar een 'weide' ruimte. Voor het gevoel van deze moderne pelgrim openbaart God zich in de open ruimte meer aan hen dan in een (kerk)gebouw. Er is derhalve een vervaging gaande tussen de plek waar je God ontmoet, in de kerk of in de natuur. Het verschil tussen de christen-pelgrim en de natuur-pelgrim is aan het vervagen.
• Alle verschillen vervagen tegenwoordig in onze maatschappij. Eigenlijk zou je kunnen stellen dat de camino als het ware een voorloper is van alle huidige veranderingen in religiositeit. Santiago-pelgrims voelen op de een of andere manier goed aan wat er in de toekomst aan zit te komen. Ze lopen in dat visionaire vaak voorop.
• Velen zoeken God niet meer in het goddelijke, maar in andere mensen.
• De huidige opleving van het pelgrimeren versterkt het belang van onderweg zijn, en er is ook sprake van een verandering van de opbrengst van de pelgrimage. Pelgrims ervaren tegenwoordig vaak een gevoel van herwonnen harmonie: met God, met andere mensen, en met jezelf.
• Tegenwoordig is de noodzaak van het zoeken niet meer aan de orde. Wij weten wel dat gegarandeerde antwoorden niet meer voorhanden zijn. Je hoeft tegenwoordig niet zo nodig meer iets te scoren. In dit veranderde zoeken, zie je dat pelgrims elkaar steeds meer raken.

Wanneer ben je nu een echte pelgrim
Misschien is voor de moderne mens tegenwoordig die heilige weg (de camino) niet echt meer nodig om in de natuur (als zijnde Gods Schepping) te lopen, om alles mee te maken en te ervaren, om aardige mensen tegen komen en om onderweg door anderen geholpen te worden.
Maar wat zijn dan de zogenoemde 'Unique Selling Points' van de pelgrimstocht?
We zien dat de criteria voor het toekennen en uitreiken van een Compostela (certificaat van de bisschop van Santiago de Compostela) verschuiven. Eén ding mag echter niet, en dat is het gemotoriseerd pelgrimeren.

• Je beleeft als pelgrim heel intens de anonimiteit en de intimiteit in de refugio’s;
• Je leert onderweg 'aardigheid'. Om ons heen - daar waar wij wonen en werken - is aardigheid tegenwoordig niet algemeen gebruikelijk.
• Het contact met andere pelgrims en andere mensen onderweg, dat is een karakteristiek van de pelgrimage. Niet alleen de verbondenheid met mensen/pelgrims om je heen ervaar je, maar ook de verbondenheid met al die mensen die je vele eeuwen lang al voorgingen. De pelgrim voelt als het ware onderweg het contact met mensen van eeuwen geleden.

Pelgrims en social media
Suzanne van der Beek zegt dat we ook de social media in aanmerking moeten nemen als we het over pelgrimeren hebben.
Herman Vuijsje: "Ik hoef daar niet aan mee te doen. Dat is een witte plek in mijn kennis. Bij nader inzien moet ik daar nu dan toch maar eens over nadenken."
Een smartphone maakt het langduriger aanhouden van contacten mogelijk, ook als je elkaar niet meer ontmoet op de camino of daarna.
Herman Vuijsje: "De pelgrim die tegenwoordig alleen loopt, loopt naar mijn idee helemaal niet alleen als je de social media meeneemt in je beschouwing."
En dan kennen we tegenwoordig ook het begrip van de 'DAP', de digitaal aangesloten pelgrim.
- Is dat eigenlijk wel een echte pelgrim? 
- En onderscheidt die zich nog wel van de gewone lange afstandswandelaar?
Suzanne van der Beek beweert dat je ook wel achter je computer, via het beeldscherm je pelgrimage kunt maken. Deze zogenoemde 'cyber-pelgrim' heeft eigen ervaringen, die andere - fysieke - pelgrims niet kennen. Zijn die cyber-pelgrims wel echte pelgrims?
Om nu zijn definitie van het begrip 'pelgrim' aan te passen, kijkt Vuijsje naar het vagevuur. Mag je dan stellen dat de weg naar Santiago de Compostela ook een vorm van vagevuur is?
Van alle pelgrims hoor je de verhalen over hun lijden van onderweg. Maar we zouden ons nog de vraag kunnen stellen of het lijden, het afzien ook een essentieel element is voor de pelgrim onderweg. Herman Vuijsje: "Je moet wel lijden om een echte pelgrim te zijn."

Dialoog met elkaar en met de zaal
Na de pauze gaan Suzanne van der Beek en Herman Vuijsje eerst met elkaar in gesprek over een aantal items die ze in hun presentaties hebben genoemd.
Ze spreken bijvoorbeeld over vraagstukken zoals: Hoe essentieel is lijden tijdens het pelgrimeren, en waar ligt de grens van wat nog wel en wat niet pelgrimeren is.
Suzanne van der Beek: "Iedereen die zichzelf pelgrim noemt, neem ik in eerste instantie serieus als pelgrim."
Natuurlijk kent het pelgrimeren uitdagingen en grenzen, maar we moeten ons realiseren dat een begrip als lijden niet meer echt iets is van vandaag de dag. Toch is het zo dat mensen die dat zogenoemde lijden belangrijk vinden voor het pelgrimeren, de digitale pelgrims gemakkelijker veroordelen.
Herman Vuijsje:"Dat oude, christelijke lijden hoeft voor mij niet meer. Ik moest tijdens mijn pelgrimstocht wel afzien, maar dat was geen lijden. Als je wifi onderweg uitvalt, of je smartphone crasht, dat noem ik een nieuwe vorm van lijden."
De definitie van wie ik vind dat ik ben, bepaalt hoe een ander mij heeft te respecteren. Daar zijn echter wel grenzen aan.
Bus-pelgrims zijn vaak Spaanse pelgrims, die traditioneel diep gelovig zijn, en die zichzelf wel degelijk als pelgrim zien. Herman Vuijsje: "Maar waar ligt dan de grens van al dan niet pelgrim zijn?"
Mensen die de pelgrimstocht naar Santiago de Compostela hebben gelopen, hechten zeer aan het pelgrim zijn, en door anderen ook als pelgrim te worden gezien.

Pelgrimage als verdienmodel
Een vraag aan de sprekers, die vanuit de zaal aan hen wordt gesteld: "Kunnen we de pelgrimage ook als verdienmodel beschouwen? Door lijden kun je immers iets verdienen. Het geloof is toch eigenlijk ook een soort verdienmodel. En als het er niet meer toe doet wat je verdient met je pelgrimage, is dat toch zeker het einde van de pelgrim(age)?"
Suzanne van der Beek: "Alle pelgrims voelen toch wel iets van verbondenheid met het instituut Camino."
Herman Vuijsje wil in de definiëring van pelgrim wel enige ruimte geven, maar wil daarin toch zeker ook wel de nodige beperkingen stellen. Er zijn grenzen.
Een gast in de zaal reageert daarop als volgt: "Een pelgrim zet zijn lichaam in. Dat fysiek presteren kan goed gaan tot het moment dat het pijn gaat doen. Als je dan toch over je pijngrens gaat, ga je de pijn voelen, en dan begint het lijden." Dat lijden kan vormen aan nemen zoals: honger, dorst, zere voeten, angst.
Vraagstelling vanuit de zaal: "Of is de pelgrim wellicht iemand die buiten de banaliteit van het dagelijkse leven treedt?"
Je moet onderscheid maken tussen het instituut van de kerk en van de camino, alhoewel die twee wel met elkaar zijn verbonden.

Pelgrims definitie
De conclusie aan het eind van de avond is dat er (dus) heel veel manieren zijn om 'de pelgrim' te definiëren; daar zit kennelijk veel variatie en flexibiliteit in.
Aan het eind van deze avond is ons duidelijk geworden dat Suzanne van der Beek een ruimere interpretatie van het begrip 'pelgrim' hanteert dan Herman Vuijsje. Zou dat iets te maken hebben met het feit dat Suzanne van der Beek haar pelgrimstocht liep naar het bedevaartsoord, en dat Herman Vuijsje zijn tocht in omgekeerde richting liep?