Nieuwe pelgrims

Vrijdag 22 juni 2018

Dr. Suzanne van der Beek

Publieksdag over New Pilgrim Stories
Op 18 juni 2018 verdedigde Suzanne van der Beek haar proefschrift met de titel ‘New Pilgrim Stories – Narratives, Identities, Authenticity’ aan de Universiteit van Tilburg. Suzanne is bestuurslid van ons Nederlands Genootschap van Sint Jacob en lid van de stuurgroep van de Camino Academie van dit pelgrimsgenootschap. In haar proefschrift onderzocht ze de verhalen die moderne pelgrims vertellen, zowel online als offline, en wat het in de moderne tijd betekent om pelgrim te zijn.
De Camino Academie is een platform waar wetenschap en pelgrims elkaar vinden in gedeelde academische interesse rondom het fenomeen pelgrimage. De Camino Academie bevordert en structureert die ontmoeting. De Camino Academie organiseert vandaag een publieksdag rond de recente promotie van Suzanne van der Beek, waarop ‘de jonge doctor’ voor belangstellenden essenties van haar proefschrift presenteert, en waar ook enkele andere onderzoekers vertellen over moderne ontwikkelingen rond rituelen en spiritualiteit.
Deze bijeenkomst vindt vanmiddag plaats in het Auditorium van het Catharijneconvent in Utrecht.

Professor Paul Post

Opening 
Dagvoorzitter is Paul Post, hoogleraar rituele studies aan de Universiteit van Tilburg. Hij verwelkomt alle 110 oude en jonge pelgrims en vertelt dat de promotie van Suzanne de aanleiding is geweest voor deze publieksmiddag. Deze middag is nadrukkelijk geen boekpresentatie. Vanmiddag cirkelen we daarentegen wel rondom de aanduiding ‘nieuwe pelgrims’. Wat is bijvoorbeeld dat nieuwe, waarin zijn die nieuwe pelgrims anders dan vroeger, uit bijvoorbeeld de tijd van de Middeleeuwen. Nieuw kan ook duiden op nieuw gedrag, nieuwe performances, nieuwe groepen, op nieuwe ervaringen met nieuwe profielen en identiteiten, nieuwe media, nieuwe bronnen, op nieuwe perspectieven en nieuwe vragen. In het wetenschappelijk onderzoek naar pelgrimeren heeft dit er in elk geval toe geleid dat er ook een nieuwe vorm van onderzoek op moet worden losgelaten, namelijk: interdisciplinair onderzoek. 

Nieuwe pelgrims – verhalen, identiteiten, authenticiteit
Dr. Suzanne van der Beek heet allen hartelijk welkom en vertelt dat ze voor haar promotie-onderzoek wilde duiken in de verhalen van de nieuwe pelgrims. Hoe gebruiken bijvoorbeeld moderne pelgrims hun pelgrimsverhalen om hun identiteit vorm te geven. Ze heeft dat gedaan aan de hand van verhalen, identiteiten en authenticiteit.
Haar onderzoek begon met het verzamelen van pelgrimsverhalen van allerlei soorten pelgrims, heel veel lezen dus. Daarbij blijkt dat pelgrims vaak worstelen met hun verhalen, omdat hun taal altijd tekortschiet om de eigen, bijzondere ervaringen goed op schrift te zetten.
Ook interviewde ze pelgrims, maar ze  kwam er daarbij achter dat het beter werkte om zelf ook gepelgrimeerd te hebben, omdat dan pas de muurtjes rondom pelgrims echt naar beneden gaan. Dus, ze ging zelf ook op pelgrimstocht, samen met haar moeder als camino-maatje. Ze liepen samen de Camino Frances, de Camino Portugues en de Camino Primitivo. Moeder bleek voor haar de deur te zijn voor allerlei sociale contacten onderweg, waardoor Suzanne gemakkelijk(er) in gesprek raakt met pelgrims. Pelgrims zijn verzot op elkaars pelgrimsverhalen, bijvoorbeeld ook over motieven: waarom je bent gaan pelgrimeren. Ook hierin was het persoonlijke, medische verhaal van Suzannes moeder een mooie binnenkomer voor het delen van verhalen met andere pelgrims.
Eenmaal liep Suzanne de pelgrimsroute toch ook alleen, namelijk in het rustiger naseizoen, vanuit Astorga naar Santiago de Compostela.
Door al deze pelgrimage-ervaringen ging Suzanne eveneens een persoonlijke band aan met de camino, en besloot ze die toch ook wèl deel uit te laten maken van haar wetenschappelijk onderzoek als een zogenoemd ‘complete member researcher’. Door haar onderdompeling kwam ze zo dicht mogelijk bij haar onderzoeksobjecten: de pelgrims. Dat maakt het vervolgens dan ook gemakkelijker om de contexten van de bevraagde pelgrims gespiegeld aan die van haarzelf te gebruiken. Je moet je er dan wel van bewust zijn dat je tegelijk wetenschapper en pelgrim bent. Het fysieke afzien onderweg maakte haar onderweg overigens nogal eens sacherijnig, hetgeen het je bepaald niet gemakkelijker maakt om goed contacten te leggen en te houden met andere pelgrims.
Een belangrijk aandachtspunt in deze vorm van wetenschappelijk onderzoek was voor Suzanne de academische betrouwbaarheid en relevantie; die moesten immers vooral wel overeind blijven.

Verhalen
Eén van de eerste vragen die je jezelf kunt stellen is: van wie zijn die pelgrimsverhalen eigenlijk, want veel ervan zijn vaak samengestelde verhalen; ze worden gedeeld en weer doorgegeven. Je zou die verhalen kunnen indelen; naar pelgrim, en naar verhaal.
Suzanne deelde ze ten behoeve van haar onderzoek in in: Anonieme verhalen (waaronder ook de pelgrimslegenden), de Institutionele verhalen (van bijvoorbeeld bekende schrijvers, zoals bijvoorbeeld het Amerikaanse pelgrimsverhaal van The Way), en Persoonlijke verhalen (vaak intuïtieve verhalen, veelal te vinden op blogs en Facebook). Online media maken deze persoonlijke verhalen mogelijk, ze worden veelal ‘quick en dirty’ gemaakt. Weblogs daarentegen zijn geschikter voor de meer weloverwogen langere verhalen, als ware het de traditionele pelgrimsdagboeken.
Er zijn ook combinaties aan te wijzen van dergelijke verhaaltypes. Zo neemt bijvoorbeeld televisiepresentator Wilfred Kemp diverse diverse persoonlijke pelgrimsverhalen op en verandert ze voor de landelijke televisie tot institutionele verhalen. Oorspronkelijk persoonlijke verhalen worden overigens ook nog wel eens vervormd tot zelf-verzonnen anonieme verhalen. Op allerlei manieren worden al die pelgrimsverhalen voortdurend doorverteld.

Identiteiten
Identiteiten van pelgrims worden op allerlei wijzen ingedeeld in groepen, bijvoorbeeld religieuze versus niet-religieuze, terwijl de echte pelgrims tijdens hun pelgrimage navigeren als niet stabiele verhaalelementen, wisselend van identiteiten, elementen representerend van verschillende verhaaltypen.
Pelgrims in wording kunnen zich voorafgaand aan de start van hun pelgrimstocht laten inspireren door bijvoorbeeld boeken en films. In de fase van voorbereiding op de camino spelen zaken een rol als: wat neem ik mee, welke route ga ik, hoe en waar wil ik overnachten. Eenmaal op de camino wordt de werkelijkheid van alledag getoetst aan de vooraf geschapen verwachtingen. Na het volbrengen van en na de terugkeer van de camino kijkt de pelgrim terug op de camino en vertelt en/of schrijft diens pelgrimsverhalen, die anderen dan weer inspireren.
Zo wordt de samenleving steeds meer geïnformeerd door steeds meer verschillende stemmen. Zo vindt uitwisseling over elkaars pelgrimsverhalen plaats. Pelgrims bevragen elkaar op elkaars verhalen, soms ook heel stevig.

Lezing van Suzanne van der Beek

 Authenticiteit
“Dit is het hoofdstuk dat er nooit had moeten komen, alhoewel het een belangrijke rol speelt in het ontstaan van de pelgrimsidentiteit” aldus Suzanne van der Beek.
Voortdurend vinden er als het ware onderhandelingen plaats binnen de pelgrimsgemeenschap. Alle door de pelgrim gemaakte keuzes maken je identificeerbaar als al dan niet erkende, echte, authentieke pelgrim. Dat zou bijvoorbeeld kunnen zijn gebaseerd op je religieuze motieven. Uiteindelijk bepaalt de balans van al je keuzes of je door andere pelgrims wordt gezien als een ware pelgrim. Je moet - zeg maar - voldoen aan bepaalde criteria; en er moet een goede mix zijn van voldoen aan juiste criteria. Zo is een dagelijkse tocht van tenminste 15 kilometer en meer wel acceptabel, maar als je bijvoorbeeld 40 kilometer gaat lopen met grote blaren onder je voeten, dan is dat te veel van het goede, dan wordt dat als dom gezien, en dan ben je toch eigenlijk ook niet een goede pelgrim. Het gaat dus om het voldoen aan een juiste mix, die de pelgrim tot ware pelgrim maakt.

Pelgrims eigen identiteit
Pelgrims creëren hun eigen identiteit, omdat ze hun eigen tocht lopen, en die identiteit bouwen ze op uit allerlei persoonlijke keuzes.
Verder is er sprake van ‘onderhandelingen naar buiten toe’. De Camino kan een eigen, authentieke context voor je worden. Omkering van die authentieke zaken kunnen er echter toe leiden dat pelgrims hun maatschappij kritisch bevragen op allerlei zaken. Zo leidt deze authenticiteit de pelgrims, op zoek naar hun eigen identiteit.
Authenticiteit kun je ook zien als het resultaat van een soort onderhandelingsproces. Op de camino mag iedereen dan wel zichzelf zijn, tòch is er in de pelgrimsgemeenschap veel discussie over hoe andere pelgrims zich gedragen. Die gedragingen worden dan wel wordt benoemd, maar ze worden niet veroordeeld, en toch zijn ze de bouwstenen van je authenticiteit.
Pelgrims zijn zo heel verschillend, want waar de ene pelgrim juist de stilte zoekt, zoekt de andere pelgrim juist de drukke sociale contacten; waar de één focust op natuur, ziet de andere pelgrims voornamelijk cultuur. Pelgrims zien die mengeling of tegenstrijdigheden zelf helemaal niet als een probleem, maar die elementen vormen wel belangrijk elementen van je pelgrimsidentiteit. Daar zou – volgens 'de jonge' doctor Van der Beek de academische wereld nog wel iets van kunnen leren, want zoals pelgrims hun pelgrimsparadoxen koesteren, zouden ook wetenschappers in hun wetenschappelijke werk dergelijke paradoxen beter kunnen gaan ‘vieren’.

Thijs Hanrath

Muziek: Pelgrims- en wandelliederen
Na deze keynote-lezing krijgt Thijs Hanrath, pelgrim-troubadour, zijn verdiende aandacht, want hij zorgt na deze lezing voor enige afwisseling met drie van zijn pelgrims- en wandelliederen, waarin hij zingt over:

• Ik wandel weg uit alle verklaring. Dag na dag roept ons de route: Ultreia! Jacobus wacht op iedereen die de tocht is gegaan. Alles verandert en ik vergeet steeds meer. Als ik maar ben in mijn geest, en blijf, dan kan ik wonen waar ik verblijf.
• Een frisse ochtend wandelen, dat is mijn liefste wens. Dan ben ik de rijkste mens. Ik weet niet waar ik heen zal gaan, maar de wereld is van mij. 

Presentatie van William Arfman

De kunst van het ritualiseren
William Arfman, onderzoeker aan de Universiteit van Tilburg, gaat vervolgens in op de dynamiek van hedendaagse collectieve rituelen.
Rituelen zijn handelingen met een symbolische waarde, die traditioneel zijn ingebed, iets wat vanuit de geschiedenis dus eerder ook al is gedaan.
William geeft een voorbeeld over rituelen op een plaats van de doden, in de plaats Mitla in Mexico. Mitla is een pelgrimsplaats. De bezoekende pelgrims geloven dat hier verschillende toegangswegen liggen naar de hemel, het vagevuur, naar de onderwereld, het hiernamaals. Hier kun je contact hebben met je voorouders. Men brengt hier offers die al een hele lange geschiedenis hebben, die bijvoorbeeld te maken hebben met cacaobonen, vruchten, dranken, kaarsen en wierook.
Daarna gaan we weer terug naar Europa, van de voorbije tijd van ‘rituele crisis tot overvloed’ naar meer recenter tijden van ‘geen leven zonder rituelen’. Het ritueel als ‘voor gegeven’ verschoof in de loop van de jaren naar ritueel als ‘vorm gegeven’. Een hedendaags nieuw ritueel is bijvoorbeeld de viering van Allerzielen op begraafplaatsen, om daar terug te denken aan het leven van en met de geliefde doden. Dan worden bijvoorbeeld de namen van de overledenen gezongen of laat men gekleurde lichtjes met namen van overledenen drijven. Hier wordt de traditie gebruikt als inspiratiebron èn als aspiratie: als doel en als hoop.
(De kunst van) het ritualiseren is een constante klus, waarvan een deel het vinden van inspiratie is, maar waarbij ook stabiliteit (herhaling) wordt gezocht, door samenwerking, waarna vervolgens weer wordt losgelaten.

Bert Groenewoudt

Informele spiritualiteit langs de Camino Frances
Bert Groenewoudt, senior onderzoeker bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, vertelt na de pauze over informele uitingen van hedendaagse spiritualiteit langs de Camino Frances. Deze landschapsonderzoeker heeft de Camino ook gelopen.
De camino is een door en door christelijk fenomeen.  Je ziet onderweg langs de camino de van oudsher oorspronkelijke beeldtaal, maar je passeert ook bijpassende bouwwerken zoals bijvoorbeeld de Romaanse brug van Puenta la Reina.
Van wat we tegenwoordig aan rituele zaken van meer recente datum zien (ook bekritiserend wel eens ritueel afval genoemd), is veel aangehaakt aan het verleden. Onderweg op de camino zie je daar voorbeelden van, zoals zaken die mensen van huis hebben meegenomen, of die ze onderweg hebben gevonden. Zo is de stenenhoop van Cruz de Ferro eigenlijk een soort geologische staalkaart van heel Europa (en daarbuiten) geworden.  Sommige rituele plekken zijn thematisch van aard (bijvoorbeeld met alleen rouw-briefjes), andere zijn multifunctioneel. Iedere pelgrim kent ook wel de kruisen van allerhande materiaal, geweven in het gaas langs snelwegen en bij het vliegveld van Santiago de Compostela.
Het gaat bij deze camino-rituelen om een breed spectrum van dingen, van handelingen, op plekken die door die handelingen rituele plekken zijn geworden. Ze komen vooral voor waar prehistorische waarden zijn, op bergtoppen, in bossen, verder van de bewoonde wereld gelegen. Ze worden in deze tijd hoofdzakelijk door pelgrims gemaakt, en dan vooral op de Camino Frances. Langs andere camino’s kom je dergelijke plekken namelijk veel minder tegen.

Wie is de moderne pelgrim?
Joëlle van Dijk, die afstuurde met een masterscriptie over de Camino, probeert ons beeld te geven bij wie die moderne pelgrim eigenlijk is, en wat de moderne pelgrim beweegt.
Ze ging op zoek naar de verschillen in motieven van pelgrims, afhankelijk van hun al dan niet religieuze achtergrond. Het merendeel van de door haar ondervraagde pelgrims is wel religieus opgevoed, maar noemt zich ten tijde van de pelgrimage niet meer religieus. Ze dacht vooraf echter dat het christelijke motief wel sterk aanwezig zou zijn, maar in de praktijk van de camino bleek dat veel pelgrims niet eens wisten dàt de camino een christelijke grondslag heeft. Spiritualiteit echter speelt veel meer (dan religie) een rol bij pelgrims.
Bij spiritualiteit kun je denken aan het persoonlijke, het gemeenschappelijke, aan de omgeving en het transcendentale (bovennatuurlijke). Pelgrims onderweg bleken overigens heel veel verschillende opvattingen te hebben over wat spiritualiteit is.

Joëlle van Dijk

Voor haar masterscriptie-onderzoek liep Joëlle vanuit het Spaanse Ponferrada naar Finisterre, om onderweg interviews en enquêtes af te nemen, en om daar vervolgens in Nederland een vervolg aan te geven.
Voor pelgrims is er een verscheidenheid aan persoonlijke beweegredenen, met ook verschillende lagen aan motieven. Gepelgrimeerd wordt onder andere om grote beslissingen in je leven te nemen, bijvoorbeeld voor wat betreft werk en relaties. Anderen willen zichzelf bewijzen, bijvoorbeeld in fysiek opzicht. Weer anderen willen zich terugtrekken uit hun sociale structuur van thuis en willen deel gaan uitmaken van een nieuwe (pelgrims)gemeenschap (communitas) onderweg, die bijna familietrekjes heeft.
Maar wie is dan uiteindelijk een echte pelgrim? Onderweg op de camino is nog wel eens sprake van enige kritiek van pelgrims, op pelgrims die niet voldoen aan beelden van wat men vindt waar een pelgrim aan zou moeten voldoen. Joëlle haar onderzoeksconclusie is dat pelgrims vooral pelgrim zijn als er bij hen sprake is van: connectie met jezelf en met de ander, en connectie met de natuur, en met het transcendentale (bovennatuurlijke).

Muziek: Pelgrims- en wandelliederen
Thijs Hanrath, de troubadour, zorgt nogmaals voor drie pelgrims- en wandelliederen. We luisteren naar teksten als:

• Ik kan nog niet zeggen waarheen ik ga, waar vind ik steun, troost en verlossing. Waar ben ik mens. Ik loop slechts mijn weg. 
• Une, dix, cent, mille kilometre a pied. 
• Hier in het pelgrimscafé Santiago, hier telt ons geld of wie we zijn niet meer mee.

Pelgrimage en het gebruik van sociale media en moderne apparatuur
In een publieksdiscussie met de aanwezigen in de zaal komen tot slot van dit programma ook de eigen ervaringen van pelgrims met sociale media en moderne apparatuur aan de orde. Van veertig van de 110 deelnemers van vanmiddag zijn enkele enquêtegegevens bekend geworden omtrent het gebruik van: appen, blogs, vlogs, verslagen, contact met thuisfront, contact met (sponsor)achterban, foto’s, gidsen, gps-routes, overnachtingen regelen, contacten van pelgrims onderweg en over het onderweg kennis nemen van het nieuws. Hierbij ging het om het gebruik van de volgende sociale media: apps, mail, Facebook, Instagram, gps/Maps.
Zo’n 5-7 respondenten reageerden heel positief en enthousiast op het gebruik van deze nieuwe media en apparatuur onderweg. De grootste middengroep van 20-25 ondervraagden vond het gebruik van deze nieuwe middelen op de camino prima als het maar bescheiden is, en een kwart van de respondenten was ronduit negatief; zij noemden inzake deze moderne media hun voorkeur voor onthouding ervan, voor een nieuwe vorm van vasten, en vinden dat de camino zelfs een soort ‘technological free zone’ zou moeten zijn.
Tegen 17.00 uur wordt deze publieksbijeenkomst afgesloten door dagvoorzitter Paul Post. Hij bedankt alle sprekers, de troubadour en de organisatoren voor hun medewerking aan het welslagen van deze interessante publieksbijeenkomst over de nieuwe pelgrim.