 |
| Cover van het boek over Complexiteit |
Complexiteit en Praktijk
Hoe complexer een vraagstuk is, hoe nadrukkelijker we een beroep moeten doen op praktijkmensen.
Hoe groter de onzekerheden zijn, hoe belangrijker het is waarde toe te kennen aan de kennis van de mannen en vrouwen die met de voeten in de klei staan: die zorg verlenen, voor de klas staan en het land bewerken.
Dat is de centrale boodschap van het boek 'Complexiteit en de waarde van praktijkkennis'.
Toch doen we dit niet. Integendeel, nog steeds proberen we op krachtige wijze complexiteit te beteugelen met normen, regels, protocollen en procedures. Dat resulteert in allemaal ingewikkeldheid. Mensen raken erin verdwaald.
Zorgverleners zijn meer dan 30% van hun werktijd kwijt met administratie, leraren komen nauwelijks aan echt onderwijs toe en boeren kunnen niet innoveren omdat er altijd wel een norm is waaraan ze niet voldoen.
Vakmanschap wordt ingeblikt.
Complex en Ingewikkeld
Dr. Govert D. Geldof (1958) uit het Friese Tzum maakt in dit boek strikt onderscheid tussen complexiteit en ingewikkeldheid.
De boekpresentatie van dit nieuwe boek vond plaats op 31 januari 2019 in Franeker.
Zijn credo is: 'Het is complex, maar we maken het ingewikkeld.'
In een persoonlijke zoektocht van enkele decennia diept hij beide begrippen uit, beginnend in de collegebanken van Civiele Techniek van TU Delft (1980) en eindigend bij de gemeenteraadsverkiezingen in Noordwest-Friesland (2017).
Duidelijk is dat we niet zozeer het aantal regels moeten verminderen, maar dat we ons vermogen moeten vergroten complexiteit te zien en te hanteren. Daarvoor reikt hij concrete bouwstenen aan.
Een geruststellende conclusie aan het eind is: goed omgaan met complexiteit hoeft niet ingewikkeld te zijn.
Voorwoord
Govert Geldof ervoer dat slechts weinigen bekend zijn met wat complexiteit betekent voor ons dagelijks leven. Daarmee is de ware betekenis van dit begrip verloren gegaan.
Voor dit boek wordt niet de complexiteit, maar de praktijk als vertrekpunt genomen. Praktijkmensen weten immers hoe je complexiteit kunt hanteren. De theorie is ervoor om op gepaste wijze de praktijk te ondersteunen.
1. Drie principes
De auteur gaat in zijn boek uit van de volgende drie principes:
- 1. Om niet verstrikt te raken in ingewikkeldheid, moeten we meer complexiteit toelaten;
- 2. Hoe hoger de complexiteit is, hoe dichter we op de praktijk moeten acteren;
- 3. Het hanteren van complexiteit is vooral een kwestie van dóén en verhalen vertellen.
En 'Ingewikkeld' is wat gemaakt is (door mensen), zoals bijvoorbeeld machines, regels, protocollen en organogrammen. Alhoewel die zijn gemaakt om het leven aangenamer te maken en structuur te bieden, hebben deze zaken ons ingepakt en raken we erin verstrikt. We willen onzekerheden (risico's) inperken, en nemen daartegen beheersmaatregelen, maar die monden veelal uit in extra ingewikkeldheid.
Als je minder ingewikkeldheid wilt, zul je meer complexiteit moeten toelaten.
Als mensen met elkaar moeten samenwerken, worden ze aan elkaar verbonden, en zeggen we dan dat we integraal werken. Het verschijnsel dat beleidsmedewerkers de praktijkmensen gaan sturen, wordt ook wel 'professionalisering' genoemd, maar het gevolg is dat men steeds verder van de praktijk af komt te staan en dat zich een papieren werkelijkheid vormt, die ons het zicht op de echte werkelijkheid ontneemt.
Beleidsmedewerkers hebben de neiging om alles op te hangen aan getallen (bijvoorbeeld kengetallen). Met het kwantificeren van processen willen ze dan controleren en beheersen.
Govert Geldof pleit ervoor dat beroepskrachten een leerproces ingaan, door gewoonweg iets te doen, om dan te kijken hoe het uitpakt. Juist door te dóén en door elkaar daarbij verhalen te vertellen, wordt ook de impliciete kennis overgedragen, die we ook wel 'ervaringskennis' noemen. Juist dan en daar ontstaat ruimte voor ontwikkeling.
Dit eerste hoofdstuk sluit hij af door te stellen dat je ingewikkeldheid alleen kunt verminderen als we meer aandacht hebben voor complexiteit, en als we leren deze te hanteren.
2. Optimaliseren
In Delft leerde Govert Geldof dat je construeert op efficiënte wijze, en optimaliseren kun je alleen maar als de doelen vast staan. In zijn ogen kun je de constructie van een brug optimaliseren, maar complexe zaken zoals onderwijs, zorg en economie laten zich niet optimaliseren.
Angst voor het onbekende weerhoudt sommige mensen ervan om verkenningen voort te zetten. Realiseer je dat mensen met wie je optrekt verschillen qua opvatting over wat de beste koers is.
(Computer)modellen zijn versimpelingen van de werkelijkheid. Het ergste is dat je de uitkomsten ervan gaat geloven. Je moet daarentegen kritisch blijven nadenken en elke uitkomst in twijfel trekken, want anders gebeuren er op een gegeven moment ongelukken. Let op het belang van reflexiviteit.
Je moet je een beeld vormen van de geschiedenis(verhalen) om te kunnen begrijpen wat je in de huidige situatie kunt doen en moet laten.
3. Theorie en praktijk
- Als je eenmaal begint met normen op te stellen, dan krijg je uiteindelijk ingewikkeldheid.
- Aan welke normen moeten normen voldoen?
- Omdat waarden niet objectief zijn, moet je het er altijd over hebben. Ze moeten levend gehouden worden. Waarden laten beweging toe.
- Voor echt waarderen moet je ervaren.
- Waarden staan voor complexiteit, maar normen staan voor ingewikkeldheid.
- Chaos is het verschijnsel dat kleine oorzaken grote gevolgen kunnen hebben.
- Alles wat leeft, brengt chaos voort.
- Tijd is relatief. Pijn duurt tergend lang. Plezier vervliegt. En verlangen vertraagt.
- De toekomst (verrassingen, onzekerheden, risico's) herbergt veel geheimen.
- Alles wat chaos in zich heeft, is structureel onzeker.
- Zekerheid hebben we niet, maar een kans is aanwezig.
- Chaos draagt zorg voor geheugen. Negatieve feedback zorgt voor demping, positieve feedback zorgt voor versterking. Dynamische structuren kunnen zich duurzaam handhaven. Dat is geheugen.
- Velen zien waar ze naartoe moeten, maar hebben onvoldoende waardering voor de plek waar ze staan.
- Alles wat zich uitkristalliseert in een gemeenschap kunnen we duiden als cultuur. In cultuur zitten veel waarden verborgen, die voor mensen uit andere culturen onzichtbaar zijn.
- Het veroordelen van anderen zonder kennis van de historische context is uit den boze.
- Handelingen moet je uitvoeren op het juiste moment, en wat dit juiste moment (kairos) is, wordt bepaald door de omstandigheden. Wacht dus af, en handel als het juiste moment daar is.
- De meest schokkende ontdekking is dat zelfs de simpelste systemen als gevolg van chaos reeds complex gedrag kunnen voortbrengen.
- Draagvlak voor een plan wil nog niet betekenen dat er draagvlak is voor de uitvoering van dat plan.
- Als je wilt dat een proces voorspelbaar strandt, moet je alle chaos elimineren.
- Echte veranderbaarheid zit in het onvoorspelbare.
- Als chaos ertoe doet. moet je dicht op de praktijk zitten en uitgaan van de werkelijkheid in plaats van modellen; puur omdat de modellen niet kunnen omgaan met chaos.
- Je moet liefde hebben voor de inhoud.
- Regenwater heeft waarde. Je moet het zo goed mogelijk benutten daar waar het valt.
- Er is een groot verschil tussen kennen en kunnen, en tussen weten en begrijpen.
- Praktijkkennis moet je opbouwen.
- Niet serieel, maar parallel werken is dé manier om in complexe projecten dichter op de praktijk te gaan zitten.
- Bij integraliteit lossen we meerdere problemen op in samenhang.
- Een overtuigend verhaal biedt samenhang.
- Beroepskrachten graven zich in de loop van de jaren steeds verder in, en ze ontwikkelen een jargon waardoor de ingewikkeldheid toeneemt. Voor je het weet, ben je jezelf aan het vervreemden van je omgeving. Je maakt zaken ingewikkelder dan ze zijn.
- Waar de norm begint, houdt het nadenken op.
- Draagvlak creëer je niet; dat ontstaat.
- Geschiedenis dempt niet uit.
- Waar omgevingsdeskundigen moeite hebben met het verbinden van vakgebieden, hebben de omgeving-bewoners dat totaal niet, want in hun leefomgeving hangen processen op vanzelfsprekende wijze met elkaar samen.
- Paradox: als je een praktijkvraagstuk wilt oplossen, moet je vooral dat vraagstuk niet oplossen.
Vanuit de chaostheorie weten we dat zelfs eenvoudige systemen complex gedrag kunnen voortbrengen. De complexiteitswetenschap geeft aanvullend aan dat complexe systemen eenvoud kunnen voortbrengen.
Stabiliteit is het gevolg van actieve handhaving. Evenwicht daarentegen is statisch.
Complexiteit bevindt zich tussen orde en chaos. Complexiteit is dus nét geen orde, en nét geen chaos.
Complexe systemen zijn de manifestaties van samenhang en samenwerking.
Noch alleen orde noch alleen chaos bepalen de gezondheid van een systeem.
De kunst is om op succesvolle wijze te adapteren: een weg te vinden door een bewegend landschap vol onzekerheden.
Een mens die goed wil doen, bewandelt het pas tussen te veel en te weinig (Aristoteles).
Door een tekort aan binding en structuur kom je terecht in wanorde.
a. We zijn zelf een onderdeel van het systeem dat we aansturen.
Omdat we onszelf aansturen, zijn we zelf een factor van belang in een samenhangend geheel. Zo is een wandelaar geen toeschouwer, maar een deelnemer, omdat je onderweg in interactie treedt met je directe omgeving, en details waarneemt. Niet alleen het landschap is bepalend, maar ook wie je zelf bent, en de ervaring die je hebt opgebouwd. Op verschillende nivo's doe je ontdekkingen en kun je jezelf verwonderen.
In wisselwerking met anderen zoek je naar wijsheid. Dat is omgaan met complexiteit. Dan wordt er geleerd en schuift de grens tussen orde en chaos op. Het geheel adapteert.
Normen zijn generiek en hebben geen oog voor de specifieke lokale karakteristieken van de wisselwerkingen tussen mensen en materialen, en van mensen onderling.
Vraag aandacht voor samenhang en samenwerking.
Het goede komt voort uit waarden en waardering, uit interactie tussen mens en systeem.
b. We hoeven niet te verbinden, want alles is al verbonden.
Voor mensen die zich niet verdiepen in regels en procedures, maar 'gewoon' leven, is samenhang een vanzelfsprekendheid.
Wie complexiteit accepteert, aanvaardt dat alles met alles samenhangt.
Complexiteitsreductie is een diep verlangen om alles wat gebeurt te verklaren en aan te sturen op basis van generieke concepten.
Door te specialiseren is naast het verkrijgen van generieke waarden ook diepgang verkregen.
Als gevolg van versnippering zijn werkvelden van elkaar gaan vervreemden.
Medewerkers werken in toenemende mate langs elkaar heen.
Overheden gingen delen van taakvelden steeds slimmer (beter gefundeerd) doen, maar de samenhang ertussen was zoek.
Integrale benaderingen resulteerden eerst in multidisciplinaire projecten, daarna in interdisciplinaire projecten en vervolgens in transdisciplinaire projecten.
Als je ingewikkeldheid toevoegt, voelt het resultaat veelal gekunsteld, en toont het een vervormd beeld van de werkelijkheid.
Niemand kan bepalen wat optimaal is.
Ingewikkeldheid komt voort uit het afstand nemen, omzeilen en/of willen onderdrukken van complexiteit. Dit resulteert in schijnbare controle en beheersing.
In de werkelijkheid is alles reeds met elkaar verbonden. Accepteer de complexiteit die je daarin ervaart.
Generieke regels blijven noodzakelijk, meer als achtervang dan als dragers van het proces.
Protokolder = processen die zijn ingepakt in procedures en protocollen.
Adviezen van beleidsmedewerkers resulteren veelal in extra ingewikkeldheid.
Dankzij het schrijven ging ik mijzelf beter begrijpen.
Getallen met vele cijfers achter de komma komen op de een of andere wijze zeer geloofwaardig over, ook al zijn de volkomen fout.
Elke beslissing die moet worden genomen in de werkelijke wereld, is complex.
Eenvoud ontstaat eerder dankzij complexiteit, dan ondanks complexiteit.
7. Ontstaan
- Het begrip 'ontstaan' manifesteert zich op de grens tussen orde en chaos.
- Bij alle complexe processen kunnen we krachten ontdekken die op paradoxale wijze elkaar beïnvloeden. Daarin ontstaan patronen.
- Kennis bouwt zich op en wordt afgebroken, in wisselwerking met mijn omgeving.
- In een gezond politiek systeem zijn verschillende krachten actief en in dialoog met elkaar. Dialoog resulteert in nuancering, waarbij mensen zich verdiepen in de problemen achter de problemen en de bron willen bereiken.
- Focussen we eenzijdig op specialiseren, dan schiet de balans door naar ingewikkeldheid.
Draagvlak zou je niet moeten hoeven creëren; het moet ontstaan rond de uitvoering.
9. Ervaringskennis
Als je iets wilt veranderen op deze wereld, moet je niet bij de overheid zijn. Deze consolideert en faciliteert, doch stimuleert geen veranderingen. De overheid opereert rond macht, en macht werkt stagnerend. Als je iets wilt veranderen, moet je informele netwerken opbouwen (Hubert Dreyfus).
Mensen hebben het vermogen totaal onlogisch te handelen, en dat is een kracht. Computers zullen dat nooit kunnen.
Ervaringskennis (tacit knowledge; impliciete kennis) is kennis die je wel hebt, maar niet onder woorden kunt brengen of op kunt schrijven.
Vertrouwen is tacit. Het ontstaat, en kun je niet afdwingen. Vertrouwen vertoont niet-lineair gedrag. het is emergent (kan niet volledig worden verklaard uit onderliggende processen). Het is vaak een kwestie van intuïtie.
Tuinieren voltrekt zich op de grens van orde en chaos.
Het doen vormt ons, het bestuderen van doen drukt ons richting angstvallige onzekerheidsmijding.
Door het narratieve; het laten vertellen van verhalen uit de eigen ervaringswereld, verkrijg je inzicht in de betekenis van ervaringskennis.
Niets is complexer dan het maken van keuzes.
Je kon pas echte vooruitgang boeken als je niet te veel in één keer wilde.
Soms doen we eerst en vragen ons achteraf af of we het goede hebben gedaan. Het is een kwestie van verantwoordelijkheid nemen.
Bij integraal werken zorgen de ervaren medewerkers voor rust in het team.
Ervaringskennis is cruciaal bij innovatie.
Mensen met veel ervaring maken onbewust scherp onderscheid tussen hoofd- en bijzaken. De hoofdzaken zetten ze op de voorgrond. Deze bepalen het handelen op de korte termijn. De bijzaken drukken ze naar de achtergrond. Je moet keuzes maken. Dat gebeurt tacit: stilzwijgend.
Iemand handelt of handelt juist niet, omdat zijn of haar intuïtie dat aangeeft.
Zinvol is het onderscheid te maken tussen de verschillende vormen van ervaringskennis en de mate waarin deze met elkaar in verbinding staan.
Na tienduizend uren heb je iets pas echt onder de knie (K. Anders Ericsson). Het aantal mensen dat daadwerkelijk zo lang op één vakgebied zit, neemt af. Conclusie daarvan is dat de ervaringskennis afneemt.
Vooral het opgesloten raken van ervaringskennis in sferen (waar die kennis wordt gedeeld) draagt in sterke mate bij aan het minder goed kunnen hanteren van de complexiteit in de praktijkvraagstukken.
Govert Geldof benoemt dan de volgende vijf sferen:
- De praktijk-sfeer: hier is de binding met wat de mensen doen groot en de onderlinge banden zijn sterk. Ze hebben een sterke focus op het hier en nu.
- De rationaliserende sfeer: hier werkt men met modellen, vanuit concepten die houvast geven naar de werkelijkheid toe. Ze hebben relatief weinig contact met bestuurders. Als ze zeggen dat iets concreet moet worden gemaakt, bedoelen ze dat de processen moeten worden gekwantificeerd.
- De management-sfeer: bij eenzijdige focus op controle worden ze gauw impopulair bij hun medewerkers, maar als ze te weinig aandacht besteden aan controle en beheersing, wordt het een puinhoop. Eilandjes van mensen in de kantine weerspiegelen de patronen van formele en informele kennisuitwisseling. Managers zijn het schild tussen het bestuur en de medewerkers. Als managers bij het bestuur een idee presenteren van een medewerker, is de overtuiging uit het verhaal verdwenen, omdat de ervaringskennis niet is overgedragen.
- De bestuurlijke en politieke sfeer: zij ontmoeten elkaar vooral in formele vergaderingen, en komen weinig in aanraking met de medewerkers. Voor ambtenaren zijn bestuurders vaak een te nemen hindernis. Als politici en bestuurders blindelings de adviezen van ambtenaren volgen, zijn die politici en die bestuurders in feite overbodig.
- De verbindende sfeer: Deze mensen vullen de leegte die is ontstaan door het onvoldoende laten stromen van ervaringskennis tussen de sferen. Ze vormen nauwelijks een bijdrage in het inbrengen van tacit knowledge.
De kunst is om ervaringskennis (door verhalen te vertellen) te bevrijden uit de sferen.
Pas als je elkaar goed kent, kun je elkaars verhalen goed begrijpen.
Verhalen vervormen de werkelijkheid.
Bij elk project moet je op zoek gaan naar de verhalen, want zo neem je de geschiedenis mee, en wordt de aanwezige kennis goed benut.
Geen mens is in staat om de volledige werkelijkheid te overzien.
Het is van belang om aan de voorkant van een proces beelden te delen en waar mogelijk expliciet te maken.
- Discussie = praten tegen elkaar, om van elkaar te winnen, om het gelijk te kunnen claimen;
- Dialoog = praten met elkaar, en luisteren naar elkaar, uitwisseling van verhalen, om zich in te leven in elkaar, om elkaars beelden op elkaar aan te laten passen.
- De inzet moet zijn dat we ervaringskennis volwaardig in het spel brengen rond complexe vraagstukken, waardoor het sferenvraagstuk afneemt en beelden naar elkaar toegroeien.
- Waarden wijken voor normen, ethische principes voor procedures.
- De praktijk moet centraal staan, en niet de abstractie.
- Door interesse te tonen voor de wereld en voor andere mensen, wordt deze wereld wakker gekust.
- Naast het doen is reflexiviteit van groot belang.
- Vakmanschap komt tot stand door ervaringskennis te laten stromen, in praktijksituaties.
- Weten is leeg, begrijpen is gevuld met ervaringskennis.
- Organisaties hebben de nare eigenschap de aandacht steeds meer op zichzelf te richten in plaats van op de doelen waarvoor ze ooit waren opgericht.
- De landschappelijk vorm is in een aantal stappen gegroeid. waarbij aanvankelijk individuele ontginningen het uitgangspunt vormden.
- Hoe groter de verschillen in opvattingen, hoe sterker de binding.
- 'Werkplaatsen' hebben betrekking op een klein, lokaal, concreet en holografisch vraagstuk, waarbij alle sferen erin worden betrokken, en de momenten van moeite (een sombere stemming als gevolg van een goede dialoog) niet worden gemeden maar opgezocht, en waar narratief wordt gewerkt.
- Stel je de vraag welke kennis we nodig hebben om tot een oplossing te komen.
- Jongeren vormen een eigen sfeer en het geeft veel waarde hen erbij te betrekken.
- Leden van een Werkplaats gaan gezamenlijk door een dal, en als ze daar uit komen, is er sprake van gedeeld eigenaarschap, en een gezamenlijk verhaal.
- Een leefomgeving is een ordening van verhalen.
- 'Werkplaatsen' leiden tot het antwoord (werkend principe) op een complexe vraag, en tot een leereffect.
- Door de dialoog voort te zetten, worden onzekerheden hanteerbaar gemaakt.
- Niemand weet voldoende om tot een passende oplossing te komen.
- Complexiteit is diep verweven met alles wat zich in je directe omgeving voltrekt en is ongevoelig voor de scheidslijn tussen werk en privé.
- Elke keer als je iets wilt veranderen, moet je jezelf afvragen: wiens positie ben ik aan het ondermijnen?
- Weerstand komt vooral van mensen die er baat bij hebben dat een verandering niet wordt doorgevoerd. Zij hebben zich genesteld in de situatie zoals deze nu is en willen deze doorgaand optimaliseren.
- Weerstand tegen verandering is een eigenschap van complexe processen.
- We duiden de huidige manier van sturen door de overheid weleens als sturing via regels en pegels. Niemand heeft meer de volledige regie. Voorlopig noemt men de nieuwe vorm van sturen in Nederland 'decentralisatie'.
- De overheid weeft een web van regels, normen, procedures en protocollen, die zelf-organiserende maatschappelijke krachten onderdrukken.
- Het 'nieuw vakmanschap' heeft betrekking op alle sferen en het richt zich op het vermogen invulling te geven aan een gezonde wisselwerking met een dynamische context.
- De mens is drager van ervaringskennis en in staat de verhalen te vertellen die andere mensen kunnen inspireren.
- De kunst is niet een organisatie te construeren, maar een institutie te laten ontstaan.
- Regels zijn beperkingen. Van belang is dat regels op basis van vrijwilligheid worden toegepast, en er gestuurd wordt vanuit gezag.
- Zaken als energietransitie vragen om een continue wisselwerking tussen mensen en organisaties, een doorlopende kritische grondhouding van reflexiviteit en een oprechte interesse in wat zich voltrekt binnen en rondom het eigen werkveld.
- We moeten geen beleid maken voor de maatschappij, maar vanuit de maatschappij (Hans van Mierlo).
- Economen kunnen alleen vanuit economische modellen denken, en hebben geen flauw benul hoe de leefwereld functioneert.
- Gewenste veranderingen worden door politici gerelateerd aan wat moet worden, en niet aan wat er reeds is. Bij wat moet worden, kijkt men naar de Randstad. Gewenste veranderingen kun je beter relateren aan wat er reeds is, dan aan wat moet worden.
- Nieuw vakmanschap is het waardig omarmen van complexiteit. Zoek de praktijkknopen en organiseer daar de dialoog, rond het dóén.
- Politieke waarden bevinden zich dicht bij je hart en bij wie je bent.
- Ook de gemeentelijke politiek heeft zich laten inpakken door ingewikkeldheid.
- Accepteer dat er geen eenvoudige oplossingen zijn, ga in dialoog met anderen op zoek naar handelingen die getuigen van wijsheid, en kom zo tot oplossingen.
- De burgers zijn er niet om aan het beleid van de overheid te voldoen, maar het beleid is er om mensen te ondersteunen in hun streven naar kwaliteit van leven.
- Toekijken en klagen is laf.
- Alleen door tussen de mensen te komen, kun je werken aan de vergroting van naamsbekendheid.
- Zonder chaos geen verandering.
- Bij beleid en uitvoering gaat het erom dicht op de praktijk te handelen en oprechte interesse te tonen in de mensen die het aangaat.
- Participatie kan gebrek aan visie niet vervangen.
- Visie zonder actie is een dagdroom. Actie zonder visie is een nachtmerrie (Japans spreekwoord).
- Je eigen geluk is op diepgaande wijze verbonden met dat van anderen.
- Zet je te eenzijdig in op behoud van een gebied, dan conserveer je en isoleer je een gebied, en kan het zelfs een karikatuur van zichzelf worden.
- 'Mienskip' is een waarde die vervliegt op het moment dat je het in beton giet.
Dit boek begint over systemen, gaat daarna over processen, en vervolgens vooral over kennis.
Het hanteren van complexiteit vraagt vooral om aandacht voor kennis.
Volgens Govert Geldof moet wetenschap voortkomen uit nieuwsgierigheid, verwondering en passie.
14. Twee gezichten
- Niets is praktischer dan een goede theorie. Theorie en praktijk hebben elkaar nodig.
- Ingewikkelde systemen worden gemaakt om complexiteit te beteugelen, want deze is een belangrijke leverancier van onzekerheden.
- De inzet moet zijn de complexiteit te hanteren in plaats van deze te onderdrukken. Dat doe je door dicht op de praktijk te acteren.
- Waar behoefte aan is, is een laag van reflexiviteit in ons handelen die recht doet aan de complexiteit van de vraagstukken waarmee we worden geconfronteerd.
- We nemen ingewikkeldheid waar in de vorm van strakke regie op productiefactoren.
- Het loont de moeite de wisselwerking tussen complexiteit en ingewikkeldheid onder de loep te nemen, vanuit de praktijk, en de mogelijkheden voor een fundamentele omdraaiing te verkennen.
- Niets is niet complex. Het toevoegen van nog meer ingewikkeldheid dan nu het geval is, werkt averechts.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten