Emo's reis, pelgrimeren met een belang

Woensdagavond 21 maart 2018 

Presentatie van Dick de Boer over Emo's reis

Wat beweegt de pelgrim?
Ook in 2018 organiseert de Werkgroep Geschiedenis & Cultuur van ons Nederlands Genootschap van Sint Jacob weer een cyclus van vijf lezingen, met dit jaar als centraal thema ‘Wat beweegt de pelgrim?’

• Wat inspireert hem of haar? Het gaan naar een heilige plaats? Of naar een bijzonder persoon, een heremiet bijvoorbeeld, waarvan naam en faam van verre lokt? 
• Is ‘t het avontuur tegemoet te gaan, naar vreemde landen, naar verre streken? 
• Lokt de wildernis? 
• Of is het de faam van kunst en cultuur: het zien van mooie steden; oude, roemrijke kloosters, grootse kathedralen? 
• Misschien is het slechts de uitdaging, het sportieve gebeuren? 
• Of het innen van persoonlijk belang: boetedoening, het verkrijgen van een aflaat, het oplossen van een conflict, of eenvoudigweg een zakelijk belang? 
• Wellicht ook spelen meerdere motieven tegelijkertijd?

In een vijftal lezingen zullen gerenommeerde sprekers, ieder vanuit de eigen deskundigheid en met casuïstiek, de beweegredenen van de pelgrim nader belichten.

Dick de Boer
Vanavond is de vierde lezing in het Institutio Cervantes te Utrecht.
Titel van deze avondlezing is: ‘Emo’s reis, pelgrimeren met een belang’. 
Deze lezing wordt verzorgd door Dick de Boer.
Professor dr. Dick E.H. de Boer (1947) is emeritus hoogleraar middeleeuwse geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij studeerde geschiedenis en Nederlandse Taal en letterkunde in Leiden, publiceert over onderwerpen die uiteenlopen van de Hanze tot mirakelverhalen en werkte mee aan een groot aantal documentaires voor Teleac.
Zijn boek ‘Emo’s Reis’ publiceerde hij in 2011 bij gelegenheid van zijn afscheidscollege.

Tussen rechtvaardigheid en devotie
Pelgrimeren is zelden geheel belangeloos. Dat geldt zeker voor de reis die abt Emo van Wittewierum in 1211-1212 naar Rome maakte. Natuurlijk was het directe belang van zijn reis de redding van zijn zieltogende kloostertje, dat door een verbijsterende actie van de bisschop van Münster van een reddingsboei beroofd dreigde te worden.
De ervaringen onderweg, de ontmoetingen met de culturele dynamiek van Frankrijk, Italië en het Duitse Rijk, de rechtstreekse confrontatie met de Klassieke Oudheid, en het lange verblijf in Rome en Bologna maakten zijn reis in veel opzichten tot een pelgrimage. Emo kreeg van de paus gelijk in zijn strijd tegen de bisschop van Münster. Zijn reis leidde dus tot het gewenste resultaat.
Vandaag 806 jaar geleden was Emo al weer terug naar Nederland: reizend vanuit Rome, via Bologna;  langs de 'Via Francigena' ging Emo noordwaarts terug naar Wittewierum.

Labyrinth als symbool van de queeste in leven en geloof 
Het labyrinth is van een klassiek symbool (waar je uit moet zien te komen) een christelijk symbool (waarin je tot het centrum, tot het ware inzicht komt) geworden. Het labyrinth wordt dan ook wel gezien als het symbool voor de zoektocht (queeste) in je leven en geloof.
Volgens de bijbeltekst uit 1 Korintiërs 9 vers 24 is de zoektocht naar het geloof eigenlijk een hardloopwedstrijd, die je moet zien te winnen om tot geloof te komen.
Emo reisde in de politiek roerige tijd van het begin van de 13e eeuw.

Emo’s reis; motieven en route van de pelgrim
De mens is eigenlijk zijn hele leven pelgrim, op zoek naar zichzelf door zijn leven, en heeft inspiratie nodig.
Emo koos de 'Regel van Norbertus', die van absolute armoede, als tegenbeweging tegen de te rijk geworden kerken en kloosters.Toch schrijft Emo in zijn kroniek ook veel over zijn twijfels.

• Maar, wie was hij eigenlijk, en waar zit Emo’s fascinatie. 

De auteur-spreker Dick de Boer wilde zien wat Emo toen zag, in de overgangsperiode van de romaanse naar de gotische bouwkunst. Je kunt daarvan ook nu nog heel veel zien, zelfs na meer dan 800 jaar.
Emo was afkomstig uit het Groningse (Fivelgo) deel van Friesland (Frisia), levend in een samenleving vol dynamiek en bouwactiviteiten, met veel klooster-actviteiten. In die periode viel dit gebied in het bisdom Münster.
Emo werd geboren aan het eind van de 12e eeuw, uit een geslacht van lage Friese adel, van hoofdelingen in Huizinge.
Hij is goed geschoold, onder andere in Parijs, Orléans en Oxford
Emo was schoolmeester in Westeremden en pastoor in Huizinge, en dan besluit hij het klooster van zijn neef op Romerswerf te redden, door een dubbelklooster te stichten, voor mannen en vrouwen.
Geen enkel klooster wilde dit dubbelklooster in de eigen orde hebben, en dus werd zijn klooster niet toegelaten tot een kloosterorde.

Naar Prémontré voor Bloemhof in Wittewierum
Emo treedt in in het klooster Bloemhof in Wittewierum. Daar verwerft hij dan de paterniteit van Prémontré.
De kerk van Wierum schenkt de kerk aan Emo’s klooster. De bisschop van Münster wijst dit allemaal af, en wijst de kerk toe aan (de potentaat) ‘Ernestus prepotens’, (omdat) die voor de bisschop een groot financieel probleem had opgelost.
Emo protesteert, maar zijn protest wordt verworpen.
Daarom vertrekt Emo (een intellectueel-theoloog) met zijn vriend (kerkenbouwer-architect) Hendrik naar Prémontré. Ze reizen te voet, maar van Straatsburg naar Keulen per schip. Het moet zo goedkoop mogelijk, bij voorkeur in groepjes, met zo mogelijk hier en daar geleende ezels van kloosters onderweg.
Emo en Hendrik trekken over de Hondsrug naar Coevorden. Ze gaan veelal van klooster naar klooster.
Oude pelgrimswegen waren vroeger ook handelswegen.
Dick heeft de hele reis nagereisd, per auto, te voet en op de fiets, met telkens weer bijzondere  ontmoetingen, zoals wij die als pelgrims ook kennen. Dick de Boer vertelt ons vanavond een mooie anekdote over zo'n bijzondere ontmoeting.

Emo, de mens en zijn motieven
Emo maakt zijn reis aan het begin van de 13e eeuw als een mix van pelgrim, toerist en zakenreiziger
Hendrik en Emo komen onderweg in heel veel kloostertjes die nog in dezelfde (jonge) levensfase zitten als zijn eigen klooster, dus hij kon met de kloosterbewoners heel goed praten over wat het betekent om een nieuw klooster te stichten.
Hij sliep bij veel van dergelijke collega-kloosters en priorijen (een tussenvorm, een leefgemeenschappen van geestelijken, die zich niet bij een orde - zoals die van de Augustijnen en de Premonstratenzers - hebben aangesloten).

Wat, waar en hoe in Rome
Emo heeft in zijn tijd in Rome nog veel heelheid aan gebouwen kunnen aanschouwen, waarvan we momenteel alleen nog resten herkennen.
In die tijd woedde er een enorme bouwwoede, in een Rome met ook piramiden en sfinxen.
Emo verbleef 50 dagen in Rome. Hij volgt dagelijks statie-missen en levert een zwaar gevecht met de enorme kerkelijke en dure bureaucratie, te midden van al die geldwolven rondom de paus.
Het zouden eigenlijk de bedelmonnikken - zoals Franciscus van Assisi - moeten zijn, die de kerk van die tijd moeten redden.
In veel steden waar Emo door reist, komen Hendrik en Emo Joodse gemeenschappen tegen, die veelal ook nauwe banden met elkaar hebben, zo ook tussen bijvoorbeeld Frankrijk en Duitsland. je zou kunnen zeggen dat er in het Europa van 1212 sprake van een soort lente, noem het maar 'Emo’s lente', waarin je iets van een toenadering ziet tussen christelijke en Joodse gemeenschappen.

Dick de Boer over Emo's wegen naar en vanuit Rome 

Dick de Boer:
Twee paar ogen van cultuur en geloof reizen in de 13e eeuw door Europa, die van Emo en Hendrik, en zo is dat ook bij ons als wij als pelgrim door het Europa van de 21e eeuw op pelgrimage zijn.
Dick de Boer:

• Zelfs als je gelijk krijgt, kan het nog mis gaan.
• Je pelgrimstocht kan ook je laatste tocht zijn.
• Devoties doen afstanden wegvallen.
• De hele Middeleeuwen door waren er Renaissances en Reformaties.
• Als het religieuze karakter van de geestelijken niet deugt, is de kerk verloren.