Pake en zijn vee - Een reis naar Zuid-Afrika in 1911

Donderdag 20 november 2025

 

Spreekster Froukje Santing vertelt in Tresoar over pake Gerben Heslinga

Melkknecht in 1911

Tijdens een bezoek aan het Fries Museum in Leeuwarden komt Froukje Santing er bij toeval achter dat haar Friese pake Gerben Heslinga (geboren in 1883), melkknecht van beroep, in 1911 voor korte tijd naar Zuid-Afrika is afgereisd. Ze vindt hem terug op passagierslijsten. Daarna loopt het spoor dood. 

Maar haar fascinatie voor deze vergeten Zuid-Afrikaanse bladzijde in de familiegeschiedenis laat zich niet meer wegdrukken. 

• Wat bezielde een arme melkknecht om - evenals het Friese fokvee - naar de Kaap te reizen?

Santing schreef daarover haar boek ‘Pake en zijn vee; een reis naar Zuid-Afrika in 1911’.

Vanmiddag wonen Durkje en ik de presentatie bij van Froukje Santing tijdens haar lunchlezing hierover in Tresoar te Leeuwarden. 

Fries stamboekvee en melkknechten in Zuid-Afrika

In haar boek volgt Froukje Santing ruim honderd jaar later zijn spoor terug, zowel in Fryslân als in Zuid-Afrika. 

Ze documenteert hoe ze, op basis van het materiaal dat ze in archieven (o.a. in Tresoar) en bibliotheken bij elkaar sprokkelt, er steeds vaster van overtuigd raakt dat dit deel van zijn leven verweven is met een andere, vergeten geschiedenis: dankzij de bereidheid van melkknechten zoals pake Gerben om in de jaren na de verwoestende Boerenoorlog (1899-1902) het befaamde Friese fokvee achterna te reizen en hun kennis en kunde met de melkveeboeren en hun zwarte arbeiders te delen, komt die export razendsnel weer op gang. 

Fryslân heeft bovendien in 1903, 1904 en 1905 een belangrijk aandeel in hulpzendingen van jongvee uit Nederland voor de vroegere Boerenrepublieken Transvaal en Oranje Vrijstaat.

Avonturen van Pake en Froukje 

Froukje Santing vertelt vanmiddag over haar reis (zowel fysiek als mentaal), die ze gedurende vijf jaar heeft gemaakt om het grote verhaal van haar familiegeschiedenis op schrift te zetten in haar boek.

In de Proloog – handelend over de begrafenis van haar pake, in het Friese Oosterbierum in de Tweede Wereldoorlog - van haar boek beschrijft ze wat de aanleiding is geweest om haar onderzoek te doen, en dit boek te schrijven over haar pake, de vrijbuiter en wereldreiziger. 

Haar vraagstuk is eigenlijk: Welk verhaal zit er achter het emigratieverhaal van haar pake?

• In november 1911 werd pake Gerben uitgeschreven uit de gemeente, in de Staat der verhuizing naar andere landen, met de vermelding dat hij is vertrokken naar Zuid-Afrika. 'Verbetering van positie' was de reden van zijn emigratie, zo staat daarin geschreven.
• In 1914 werd hij weer terug (her)ingeschreven in Fryslân. 
• Froukje vindt in oude stukken de informatie over zowel zijn heenreis naar als zijn terugreis vanuit Zuid-Afrika.
• In krantenadvertenties worden in die periode werkkrachten gevraagd in Zuid-Afrika. En het vee van het Fries Stamboek was in die tijd ook al geliefd om te verschepen van Nederland naar Zuid-Afrika. Fryslân heeft na de Boerenoorlog een belangrijke rol in het verschepen van Friese stamboekkoeien naar Zuid-Afrika.
• Al snel loopt het spoor naar pake Gerben Heslinga en het spoor van de Friese export van vee dood. Desondanks is er geen twijfel, want pake Gerben en het Friese fokvee zijn wel degelijk verscheept, maar ja, naar welke boeren, en waar in Zuid-Afrika. Het is vrijwel zeker dat pake Gerben met een arbeidscontract emigreerde naar Zuid-Afrika. Maar hoe het precies zat, is door Santing niet aangetroffen in archieven.
• De fascinatie voor dit onbekende deel van haar pakes leven bracht haar er – ook als journaliste - toe dat ze wel door wilde gaan met haar historisch onderzoek, en door haar innerlijke drang om er toch meer over te weten te komen, besluit ze de oversteek naar Zuid-Afrika - evenals haar pake vroeger - ook te maken, op weg naar het onbekende en het onverwachte.
• Friese melkknechten en boeren hebben het mogelijk gemaakt dat Zuid-Afrikaanse boeren goed konden boeren met het Friese stamboekvee. Zonder mannen zoals haar pake was dat daar geen succes geworden.
• Froukje ging door Zuid-Afrika op reis, van Kaapstad via onder andere Port Elisabeth, Bloemfontein, Volksrust en Potschefstroom naar Johannesburg, Dat betekende een maand lang reizen in een auto met chauffeur (voor de veiligheid), steeds met de onderzoeksvragen onderweg wat haar pake daar beleefde, en waarom hij uiteindelijk toch weer terug emigreerde naar Fryslân. Onderweg krijgt ze ondermeer te maken met onbegaanbare wegen en bruggen, vanwege het feit dat ze in het regenseizoen reisde. 
• Onderweg had Santing graag de antwoorden op haar vragen over pake gevonden. In Tweespruit kwam ze in dat opzicht het dichtst bij haar pake, waar ze even voelde dat ze in de voetsporen van haar pake trad, bij een van origine Britse familie, die in de tijd van pake ook Fries fokvee over had laten komen. Daar vlakbij bleek namelijk nog een verlaten, karakteristieke melkstal uit 1902 te zien. Dit roerloze decor hield als het ware de herinneringen aan pake overeind. 
• Maar verder leverden al Froukjes inspanningen niets op qua aanwijsbaar spoor naar haar pake Gerben.
• Dus bedacht ze - weer thuisgekomen - na driekwart jaar een fictief verhaal te gaan schrijven over haar pake en over zijn vermoedelijke belevenissen in Zuid-Afrika, daarbij weliswaar niet wetend of dat waarheidsgetrouw is.
• In Volksrust had ze twee vrouwen ontmoet, die in hun boerenfamilie vroeger ook Fries fokvee hadden gehad. Toen ze wist dat ze de boerderij van haar eigen pake niet zou kunnen vinden, ging ze in op een uitnodiging van die twee zussen om een tijdje op hun boerderij te komen wonen. Via hun familiegeschiedenis kon ze – zo’n honderd jaar na dato - als door een kier naar het verleden van haar eigen pake kijken.

De kennis van Friese boerenknechten was in Zuid-Afrika van belang om de vee kopende boeren van Fries fokvee te faciliteren.

Hopelijk zal er ooit nog eens een kans komen om het vervolg van haar eerste onderzoeksverslag te schrijven, en dan natuurlijk graag zo dicht mogelijk op de geschiedenis van pake Gerben Heslinga.