De domheid regeert

Vrijdag 28 november 2025
 

Cover van 'De domheid regeert'

Domheid als strategie ontmaskeren

Het is een groot taboe in Nederland: domheid benoemen. 

Domheid wordt immers geassocieerd met een ‘lage intelligentie’. 

In een messcherpe analyse laat journalist-columnist Sander Schimmelpenninck (1984) in zijn boek 'De domheid regeert' (2024) zien hoe de 'domheid' Nederland steeds meer in zijn greep heeft.

De domheid in dit boek is geen eigenschap, maar wijst op een politieke strategie, zijnde die van beter weten, of beter kunnen weten, en toch vasthouden aan bewezen onwaarheden, onterechte beschuldigingen en misleidende frames. 

Dit soort domheid, dat ook Nederland steeds meer in zijn greep heeft, vult talkshows, bepaalt verkiezingen en maakt je tot een influencer van formaat. 

Opzettelijke onwetendheid als politieke strategie

Schimmelpenninck gaf zijn boek als subtitel mee: 'Hoe opzettelijke onwetendheid een politieke strategie werd'.

Dergelijke domheid tast ook de democratie, de rechtsstaat, de wetenschap en de journalistiek aan. 

Daarom moet domheid als strategie worden ontmaskerd. 

Niet om mensen als dom ‘weg te zetten’, maar om ze te beschermen waar domheid het op gemunt heeft, namelijk op de open, democratische samenleving. 

Naar aanleiding van het artikel 'Domheid grootste bedreiging van vrijheid', dat ik las in de Leeuwarder Courant van 3 mei 2025 - handelend over een lezing van Sander Schimmelpenninck in Drachten - kreeg ik voor mijn verjaardag van onze kinderen onder andere het boek 'De domheid regeert' van bovengenoemde schrijver-spreker.

Hieronder geef ik een impressie van de inhouden van dit boek:

Proloog

Sander Schimmelpenninck verwijst in dit boek over de politiek van opzettelijke onwetendheid voor wat betreft 'domheid' vooral naar een houding, een sociale conditionering, een cultuur. Dit behelst een gespeelde of geveinsde domheid, die opzettelijk of nalatig is, met als doel het publiek te misleiden en zijn vertrouwen in feiten, instituties en anderen - in alles eigenlijk - te ondermijnen.

• Radicaal-rechtse en antirechtstatelijke politieke stromingen kunnen die domheid als kernelement en als strategie hebben.
• Deze vorm van domheid begint als tamelijk onschuldige blufferigheid, gaat over in nalatige of opzettelijke domheid, en eindigt in kwaadaardigheid.
• Deze domheid manifesteert zich in bijvoorbeeld opzettelijk (tegen beter weten in) verspreiden van onzin, in het etaleren van domheid om 'gewoon normaal' over te komen, of in het debiliseren van het publieke debat.
• De komst van het internet heeft de mogelijkheid om domheid te verspreiden ongekend vergroot en gedemocratiseerd.
• Wanneer de eigen vrijheid niet meer beperkt wordt door de bescherming van vrijheid van anderen, is er geen sprake meer van vrijheid, zoals bedoeld in een democratische rechtsstaat.
• Hoe overtuig je met inhoud en argumenten nog de mensen die deze domheid accepteren?
• De rechtsstaat beschermt mensen tegen de machtsstaat.
• We leven in een 'Age of Democratic Backsliding', ofwel: de wereld autocratiseert. In dat proces van autocratie hebben autocraten - naast geweld en corruptie - één bewezen succesvol instrument, namelijk dat van doelbewuste domheid.

De cultivering van domheid

• Sinds Elon Musk in 2022 Twitter kocht, staat het platform aantoonbaar meer open voor rechts-radicale extremistische inhoud.
• De mate van verspreiding van uitingen op sociale media is niet neutraal bepaald.
• Twitter wordt vooral veel gebruikt om journalisten te bereiken en de indruk te wekken dat er ophef over iets is.
• De algoritmes van social media zijn zo ingesteld dat ze je alleen nog maar berichten proberen voor te schotelen die je raken.
• Social media-bedrijven zijn vooral bezig met geld verdienen, en hun algoritmes belemmeren de vrije expressie of oprechte meningsvorming eerder dan dat ze die versterken.
• Een belangrijk element van domheid is: niet nadenken, maar gewoon proberen, en kijken of het aanslaat.
• Dergelijke domheid is niet alleen enorm aantrekkelijk voor de eigen parochie, maar evenzeer voor eenieder die hier juist woedend van wordt.
• Als een bewering klinkt als iets wat je eerder als feit gepresenteerd hebt gezien, zul je geneigd zijn te denken dat het bericht waar is.
• Het doel van moderne propaganda is ook om je kritische denkvermogen uit te putten, en de waarheid te vernietigen.
• De corona-pandemie van 2020 - 2022 betekende voor veel mensen de eerste echte vrijheidsbeperking in hun leven.
• Een 'wappie' is iemand met bizarre, niet op feiten gebaseerde opvattingen over een bepaalde kwestie.
• Door twee ongelijke gesprekspartners als gelijkwaardig te presenteren, wek je de valse indruk dat alles maar een mening is.
• Nederlanders hebben veel meer vertrouwen in hun medemensen, dan in hun instituten. Het vertrouwen in de overheid en in de politiek daalde vooral tijdens de corona-jaren.
• Het betoog van Caroline van der Plas (BBB) tijdens de HJ Schoo-lezing in 2023 bevestigde haar reputatie als de koningin van de politieke domheid.
• Wie suggereert dat onderbuikgevoelens even belangrijk zijn als feiten, verwelkomt doelbewust de leugen.
• Wanneer er geen gedeelde waarheid meer is, komen fascisme en autoritarisme op.
• Verwaarlozen van de objectieve waarheid maakt de samenleving kwetsbaar voor autoritaire en totalitaire regimes.
• Als we geen toegang hebben tot feiten, vertrouwen we elkaar niet. Zonder vertrouwen is een rechtsstaat onmogelijk. Zonder rechtsstaat verdwijnt ook de democratie.
• Nederland is één van de rijkste landen ter wereld, met een toegenomen brede welvaart.
• Het idee dat mensen radicaal rechts stemmen met voornamelijk economische motieven, is hardnekkige flauwekul. Zij stemmen daarentegen wel langs culturele lijnen.
• Wij hebben de menselijke neiging om onszelf te vergelijken met mensen die het beter doen dan wij. Juist in die vergelijking ontstaat de meeste wrok.
• Werk blijft voor veel mensen de belangrijkste zingever; het is een bron van zelfvertrouwen, en van een gevoel van maatschappelijke relevantie. Bij afwezigheid daarvan worden mensen wantrouwig, wraakzuchtig en haatdragend.
• We werken niet alleen minder, we zijn ook minder blij met ons werk.
• Meer vrije tijd, meer beschikbare informatie, meer schermtijd en meer tijd voor mediaconsumptie blijken geen wapen tegen doelbewuste domheid.
• In het sociaal constructivisme is alles een kwestie van perspectief.
• Mensen zijn slechts een product van hun omgeving.
• Antiwetenschappelijk denken en conservatieve achterlijkheid blijken geen enkel probleem, zolang ze maar van eigen bodem komen.
• De moderne domheid heeft aantrekkelijke verschijningsvormen.
• Politici lijken vooral het midden naar de mond te willen praten.
• Niet alles is 'nature', maar ook niet alles is 'nurture'.
• Het vermeende elitaire karakter van de linkse opponent maakt dat de rechtse tegenstander geen andere mogelijkheid ziet dan zich als 'volks' te presenteren.
• Het nieuwe normaal is om tégen te zijn, omdat het aandacht oplevert.
• Al twintig jaar holt Geert Wilders de omgangsvormen en het niveau in de Tweede Kamer uit.
• Radicaal-rechts wordt verder genormaliseerd.
• Radicaal-rechts drijft op identiteitsdenken.
• Verstandig klimaatbeleid levert een besparing op ten opzicht van niets doen.
• Er is waarschijnlijk niets zo doem als het niet voortvarend terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen en de atmosferische CO2-concentratie.
• Door de opzettelijke verspreiding van domheid komen we aan het oplossen van de grote problemen van deze tijd niet toe.

De wapens van domheid

Dit hoofdstuk gaat over de wapens van domheid, en hoe en waarom die werken.

• Hoewel immigranten, en specifieker moslims, de belangrijkste zondebok voor domrechts vormen, geldt dat in toenemende mate voor de lhbtiq+-gemeenschap.
• Een opeenstapeling van misleiding en domheid heeft enorme gevolgen.
• Door met argumentatie op de man te spelen, wordt geprobeerd de geloofwaardigheid van een opponent aan te vallen, door te stellen dat diegene niet consequent is en iets anders bedoelt dan hij zegt.
• Kritiek op de boodschapper vinden we even belangrijk als kritiek op de inhoud.
• Opzettelijke domheid scoort.
• 'Fophef' - ofwel 'ophef om niks' of ook wel 'kinderlijke domheid'- wordt meestal geconstrueerd aan de hand van drogredenen, anekdotische bewijzen en vage cijfers, bedoeld om een reactie uit te lokken.
• Bij 'bothsidesism' - ofwel de 'valse balans - wordt alles als een meningsverschil gepresenteerd, met twee kampen met alternatieve feiten, die als gelijkwaardig worden gepresenteerd. Maar, wanneer de één liegt en de ander niet, ligt de waarheid niet in het midden. En wanneer de één tolerant is, en de ander intolerant, ligt de waarheid ook niet in het midden.
• Journalisten zien hun werk steeds minder als het professioneel cureren en interpreteren van het nieuws, en meer als het 'neutraal' doorgeven van nieuws, of zelfs van dat wat er over het nieuws wordt gezegd door anderen.
• Nep-experts willen met domheid de gemeenschappelijke waarheid aanvallen, en worden daarbij gefaciliteerd door mediaredacties en uiteindelijk door de radicaal-rechtse politici zelf.
• Fouten toegeven is een absolute doodzonde in de cultuur van domheid. In een debatcultuur waar domheid allesbepalend kan zijn, betekent het toegeven van fouten een groter gezichtsverlies dan gewoon door blijven liegen.
• Bij 'bullshitten' wordt de waarheid blufferig verdraaid, en wordt een loopje met de waarheid genomen. Daarbij wordt de waarheid niet geclaimd, en daarom kan die ook niet worden weerlegd. Uit het feit dat de doelpalen ondertussen in het debat worden verzet, blijkt de onoprechtheid en de oneerlijkheid van de bullshitter.
• Een trol wil mensen op stang jaren. GeenStijl is de ultieme Nederlandse trolsite, tegenwoordig vooral een spreekbuis voor domrechts.
• Met een signaalleugen test je de volgzaamheid van de eigen aanhang. Zij die blijven, zijn geheel aan je toegewijd.
• Het woord 'crisis' leidt af van het ware probleem: politiek onvermogen.
• Nederlanders kennen de kleinburgerlijke behoefte om fatsoenlijk te zijn.
• Het gaat Trump en Musk er om om vrij baan te geven aan domrechtse expressie.
• De technologie-gedreven, consumptie-aanjagende, instant-bevredigende bubbel is in het Westen waarheid geworden.

Dealen met domheid

Dit hoofdstuk gaat over het vraagstuk wat er tegen deze vorm van domheid is te doen.

• Om te overleven zijn empathie en groepsdenken erg belangrijk.
• Empathie zorgt ervoor dat we verhalen verkiezen boven feiten en statistieken.
• Als emotioneel wezen heeft de mens een enorme zucht naar absolute uitspraken.
• Hoe slimmer je bent, hoe groter de kans is dat je de waarden en overtuigingen van jouw sociale groep uitdraagt, ook al zijn deze in strijd met de feiten.
• Door het samenspel van domheid en onze intelligentie ontstaat cultuur.
• Domheid is geen onoverkomelijk (en ook geen nieuw) probleem, maar de massaliteit en viraliteit van domheid in het social media-tijdperk zijn dat wel.
• Het gesprek zou moeten gaan over de mate waarin we de verspreiding en versterking van domheid, via algoritmes, willen blijven toestaan.
• We kunnen niet achterover leunen en denken dat wij zelf geen verantwoordelijkheid hebben om de democratie en de rechtsstaat te verdedigen omdat het systeem sterk genoeg is.
• De verkeerde informatie uit het verleden beïnvloedt wat men gelooft in het heden.
• De strategische domheid in de Verenigde Staten getuigt van een langetermijnplan: het uithollen van de democratie en het optuigen van een autocratie, mogelijk zelfs van een dictatuur.
• Het business model van de social media platforms zorgt ervoor dat de extreme content, waaronder complottheorieën en des-en misinformatie, actief naar voren worden geschoven.
• Facebook zal keuzes blijven maken tegen het publieke belang, tenzij de overheid resoluut ingrijpt.
• Politici die op het spectrum ver van de democratische rechtsstaat staan, gebruiken social media om samenlevingen te destabiliseren.
• De rechtsstaat is essentieel.
• Radicaal-rechts moet het hebben van de viraliteit van leugens, laster en verdachtmakingen.
• De impact van wetten hangt af van de handhaving.
• We kunnen niet tolerant zijn voor intolerantie.
• Van 'moderatie' is sprake als een gastheer van een forum bepaalt wat wel en niet op dat forum mag verschijnen. 
• 'Freedom of speech' is géén 'Freedom of reach'.
• Nepnieuws verspreidt zich op Twitter tot zes keer sneller dan kloppende informatie. Iedereen krijgt vooral te zien wat men 'leuk vindt'.
• Media evolueren steevast sneller dan de politiek, wat leidt tot terugkerende patronen van democratische instabiliteit.
• Vrije meningsuiting moet een eeuwigdurende discussie zijn tussen burgers, welke uitleg is toegestaan en welke niet, en in welke maatschappelijke omstandigheden en in welke communicatietechnologie-context.
• De kans dat de waarheid precies in het midden ligt, is nagenoeg nul. Vaak zijn er meer dan twee kanten aan het verhaal.
• Journalisten moeten de retoriek, trukendoos en opzettelijke domheid van autocratische politici beter leren herkennen en benoemen.
• Factchecken zou nog veel gebruikelijker moeten zijn. Het is in essentie de primaire taak van de journalistiek om het publiek te wijzen op onjuistheden. 
• Rechts-radicale politici laten bij voortduring merken geen werkelijk gesprek te willen voeren met tegenstanders, en flirten met de autocratie, door te pretenderen namens een meerderheid van het volk te spreken, terwijl ze dat evident niet doen. Tegen dergelijke politici volstaat één middel: een cordon sanitaire: het uitsluiten van bepaalde partijen in de politieke praktijk.
• Het is moeilijk om voet aan de grond te krijgen als mensen niet weten wie je bent, of waar je voor staat.
• Politici en journalisten hebben een maatschappelijke verantwoordelijkheid, namelijk het beschermen van liberaal-democratische principes.
• Opzettelijke domheid vereist geavanceerde cognitieve vaardigheden.
• Hoe meer mensen verweven worden in een groepering, hoe meer hun individualiteit afneemt.
• Bewuste domheid is geen pure kwaadaardigheid, maar eerder morele nalatigheid.
• Mensen zijn gevoeliger voor menselijke verhalen, dan voor droge feiten; reden waarom sommige politici de verleiding soms niet kunnen weerstaan om verhalen uit hun duim te zuigen.
• Sla hard terug, voordat je de kracht daarvoor verliest.
• Linkse en liberale partijen zullen met betere ideeën moeten komen en, vooral, deze beter moeten leren verkopen.
• Het lezen van boeken heeft mij gered.
• Complotten zijn psychologisch gezien bijna onmogelijk.
• Mensen die verslaafd zijn aan social media zijn ziek.
• Er is geen enkele reden om mensen niet te vergeven voor een tijdelijke dwaling of voor een social media-verslaving.
• Als je de problemen benoemt en erkent, heb je een basis waarop mensen zich vertrouwd voelen. En dan kun je daarna met argumenten spreken.
• Als je van mening verandert, moet je gedag zeggen tegen mensen bij wie je je veilig voelt. Het is niet alleen cognitief, maar dus ook sociaal.
• Er klinkt een wanhopige schreeuw om aandacht in de boodschap van sommige complotdenkers.
• De geschiedenis leert dat domheid vooral groeit als ze wordt gepaaid of volledig wordt genegeerd. Je kunt niet onderhandelen met domheid. Je moet haar verslaan. Dat doe je vooral door die domheid te benoemen en te isoleren.
• Het is een absolute noodzaak om in het onderwijs meer aandacht te besteden aan mediageletterdheid en aan burgerschapsonderwijs.
• We zijn nog nooit zo vrij geweest, maar we zijn ook nog nooit zo gemonitord, gemanipuleerd en overladen met informatie.
• Democratie is voor velen inspraak in alles geworden, zo direct mogelijk, met zo snel mogelijk resultaat, maar dan wel zonder enige verantwoordelijkheid of intellectuele verdiepen.
• Aangezien de wrok bij veel mensen zit in het immateriële, het gevoel van miskenning, kan het simpelweg betrekken van mensen in besluitvorming wonderen doen.

Epiloog

• Fatsoen moet je je kunnen permitteren, en dat kunnen de westerse democratieën niet langer, overspoeld als ze worden het voortdurende gebeuk van domheid.
• Opzettelijke domheid is de opmaat naar autocratie, onderdrukking en geweld.
• Laat de dommen niet wegkomen met hun domheid, en spreek ze consequent aan op leugens, misleiding en opruiing.
• Er is geen redelijke weg uit dit moeras van domheid; er zal retorische strijd geleverd moeten worden. Die strijd dient vanzelfsprekend democratisch-rechtsstatelijk gevoerd te worden.
• Sinds Corona kennen veel Nederlanders het gevoel 'er niet meer uit te komen', zelfs met eigen familieleden of met vrienden.
• We leven in een tijd waarin het kwaad de kop opsteekt. En daarbij geldt geen enkele verplichting om in het midden uit te komen.
• Mensen zijn ontzettend gevoelig voor hun omgeving; en de Nederlander houdt het graag licht en gezellig.
• De gevolgen van het op haar beloop laten van domheid zijn pijnlijk.