De geschiedenis van de ‘regionale gedachte’: Friesland en de wereld

Dinsdag 10 mei 2022
 

Spreker Bert Looper in de Beurs van Leeuwarden

Fryslân: verleden, heden, toekomst

• Zouden internationale studenten in Leeuwarden zich verbonden voelen met Friesland? 
• Zouden nieuwkomers in de provincie zich verbonden voelen met Friesland? 
• Wat is Friesland eigenlijk: een ‘ander land’, een provincie van Nederland, of een Europese regio?
• In het denken over Friesland is al eeuwenlang die wisselwerking tussen regio en ‘de rest’ een belangrijk thema. 
• Is dat een kans of een bedreiging? 

In zijn lezing – georganiseerd door Studium Generale Leeuwarden - laat Bert Looper vanavond in de Beurs van Leeuwarden zien hoe spannend de verhouding tussen ‘Friesland en de wereld’ altijd al is geweest, en wat ook altijd de vraag ‘wat is Friesland’ op scherp heeft gezet. 

• En… hoe zal de toekomst er uit zien?

De spreker van vanavond, Bert Looper, studeerde geschiedenis in Groningen en was van 2007 tot 2021 directeur van Tresoar, het Fries historisch en letterkundig centrum in Leeuwarden

Framing van Fryslân

Jarenlang is Bert Looper beroepshalve bezig geweest met de framing van Fryslân, bijvoorbeeld door nogal uiteenlopende onderwerpen steeds maar weer in de Friese context te plaatsen. Maar je kunt jezelf de vraag stellen waarom je alles zo naar Fryslân wilt trekken.
Wellicht zijn er meer Friezen die zich - evenals Looper - afvragen waarom we hiermee in Fryslân zo druk bezig zijn. 

Vanavond zullen in deze lezing - met betrekking tot het thema van vanavond - drie elementen centraal staan, te weten:
1. Ruimtelijke identiteit (waarbij de identiteit centraal staat)

2. Territoriale oriëntatie, en

3. Regionale gedachtenvorming.

We vragen ons daarbij af hoe we onszelf zien in de wereld, en waar liggen we als provincie eigenlijk? 

In een tamelijk lange tijdlijn bekijken we vanavond samen hoe deze elementen zich hebben ontwikkeld.

En: hoe kijken wij eigenlijk naar onze wereld?

Waar ligt Friesland

Als je nu eens al onze landkaarten gaat kantelen, dan zie je ineens dat Fryslân een heel andere plek in het Europese continent krijgt. Draai de landkaarten maar eens rond, dan zie je het zelf.

Wij zijn door bijvoorbeeld historie en onderwijs nogal geprogrammeerd over hoe wij naar Fryslân kijken., maar dat was eeuwen geleden (natuurlijk) heel anders. Fryslân behoorde vroeger (tot ongeveer het jaar 1000) tot de grote Noordzeecultuur-ruimte. De Vikingen zaten in die periode ook in Fryslân.

De voor Fryslân belangrijkste periode is de periode van 1000-1500, toen ons huidige Fryslân deel uitmaakte van alle Friese landen.

In de 12e eeuw ontstond de Zuiderzee, raakte de graaf van Holland zijn greep op de Friezen kwijt, en toen ontstond de zogenoemde 'Friese Vrijheid', met ook ons eigen oud-friese recht.

Fryslân is nooit een staatkundige eenheid geweest, maar wel een soort concept van Friese Vrijheid, dat voortdurend geladen moest worden. Fryslân was een gebied met strategische leiders, die allen een eigen koers volgde. Fryslân kende geen scherpomlijnde ruimte, maar was meer een ideologisch verband. Dat is uiteindelijk de motor geworden van alle denken over het Friese concept.

Fryslân vanaf 1500

Na het jaar 1500 werd Fryslân veroverd en was het geen autonoom gewest meer, maar werd het een onderdeel van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. 

In de jaren 1600-1800 ontstonden de kaartbeelden en kon men zich daar iets van voorstellen. 

Fryslân wordt dan een sterk politiek territorium, dat overigens niet ideologisch geladen is, dus met afwezigheid van een zekere eigen Friese component.

Na 1800 verandert dat, maar eerst komt nog de Bataafse Republiek als tussenperiode. Er komt een nieuwe ruimte, waarin de Friese ruimte wordt gehalveerd (als enerzijds het departement van de Eems en anderzijds het departement van de IJssel).

Begin 19e eeuw – in de tijd van de Romantiek - gaat men zich weer richten op de Middeleeuwen, onder andere op de Friese ruimte. Men wil het Fries dan ook weer als cultuur neerzetten, met een eigen taal, cultuur, geschiedenis, wat allemaal op Europees nivo zou moeten meespelen. Dan zijn er wel territoriale grenzen, maar door de taal en de cultuur wordt geprobeerd een éígen cultuur neer te zetten, onder andere door met de Friese taal afstand te creëren. Het Friese territorium wordt dan geladen met Friese taal, cultuur, geschiedenis en identiteit. Dat allemaal overigens wel in Europese context, dus niet zozeer gericht op Holland, maar op Europa.

Fryslân na de Tweede Wereldoorlog

Het territorium van het grote Fryslân wordt gevuld met een regionale component. 

Een nieuwe Friese ruimte komt eigenlijk pas na de Tweede Wereldoorlog, denk maar aan zaken zoals Kneppelfreed. Het besef is er dan dan als je echt 'Fryslân' wilt zijn, dan zul je dat moeten vullen; dan moet je die ruimte laden met Friese cultuur. 

Na Kneppelfreed worden de drie hierboven genummerde elementen in samenhang een sterker geheel, met daarmee dan ook de bloeicultuur van de Friese cultuur. Maar ja, dat ging wel wringen, omdat het zo exclusief was voor alleen de groep Friezen. Die verenging van en door de Friezen maakte dat mensen van buiten zich niet welkom voelden in Fryslân.
Het millenniumwissel-evenement Simmer 2000 kun je beschouwen als de afsluiting van deze periode van beheersing.

LF2018

Daarna komen jonge mensen hiertegen in verzet. Het programma Leeuwarden & Fryslân Culturele Hoofdstad 2018  (LF2018) wilde – met steun van het Rijk en van de Provincie - afrekenen met dat oude beeld van Fryslân. Leeuwarden wordt in het Bidbook van LF2018 bijvoorbeeld dan ook de hoofdstad van het Waddengebied genoemd. 

De recente komst van de universiteit van Groningen naar Leeuwarden en de vestiging ervan in Leeuwarden was een uiting van een totaal andere manier van naar de wereld (Fryslân) kijken. 

Er is nog steeds wel een groep die Fryslân wil vastleggen in die driehoek van bovengenoemde drie elementen. Zij willen bijvoorbeeld die driehoek sterker maken, met meer beleid, en met nog meer regelgeving; terwijl anderen Fryslân daarentegen liever in een Europese context willen plaatsen. 

Het actuele programma Arcadia (2022) brengt momenteel veel buitenlandse kunstenaars naar Fryslân, en als je goed kijkt: de Friese kunstenaars (zoals bijvoorbeeld schrijvers) zie je niet participeren in dit programma.

Waar staan we nu dan?

We zitten nu in een fase met heel veel spanning. 

Jongeren zijn bijvoorbeeld veelal gericht op externe oriëntatie, en op vernieuwing. 

Anderen daarentegen zijn nog veel meer intern gericht; bijvoorbeeld zij die nog meer Friese regelgeving wensen. 

We zitten nu in een overgangsperiode, en we zijn benieuwd hoe de Friese ruimte nu en op termijn cultureel ingevuld zal worden.