 |
| Cover van 'In Europa' |
Reizen door de 20e eeuw
Begin 1999 verliet journalist-schrijver Geert Mak Amsterdam voor een reis door Europa die een vol jaar zou duren. Het was een soort laatste inspectie: hoe lag het continent erbij, aan het eind van de twintigste eeuw?
Maar het was ook een historische reis. Mak volgde letterlijk de sporen van de geschiedenis, door de eeuw en door het continent, beginnend in januari, bij de resten van de Parijse Wereldtentoonstelling en het bruisende Wenen, eindigend in december, bij de ruïnes van Sarajevo.
Dat hele jaar reisde hij zo met de eeuw mee, in een krakeling van routes, langs Londen, Volgograd en Madrid, langs de bunkers van Berlijn, de geparfumeerde kleerkasten van Elena Ceausescu in Boekarest en de speelgoedauto's in een verlaten crèche in Tsjernobyl. En Geert praatte met de getuigen: met schrijvers en politici, met verzetsmensen en hoge officieren, met een boer in de Pyreneeën, met de kleinzoon van de Duitse keizer; tientallen Europeanen die hun verhaal vertelden.
Dit reisverslag gaat over het verleden, en wat het verleden met ons doet. Zijn boek 'In Europa' gaat over verscheurdheid en onwetendheid, over historie en angst, over armoede en hoop, over alles wat ons nieuwe Europa scheidt en bindt. Mak gaf zijn boek als subtitel: 'Reizen door de twintigste eeuw'.
Proloog
Tijdens onze zomervakantie van juli en augustus 2006 in de Franse Provence las ik dit boek. In Castellana. Auribeau-sur-Siagne en in Vaison-la-Romaine las ik dit ongeveer 1.200 bladzijden tellende boek van Geert Mak. Tijdens het lezen heb ik aantekening gemaakt van opvallende zinsneden, die iets karakteriseren van de inhoud van dit boek. Die aantekeningen zijn geen samenvatting, maar geven een impressie van wat in dit boek wordt geschreven. Wellicht nodigen die impressies je uit - of dagen ze je uit - om dit boek ook te gaan lezen.
- Een mens stelt zich ten doel de wereld in kaart te brengen
- 1999 was het jaar geweest van de euro; van de angst voor de millennium-bug, die alle computers op 31 december 1999 gek zou maken.
- Generatie na generatie was tussen Oost- en West-Europeanen een korst van afstand en vervreemding gegroeid.
- De geschiedenis is geen glad verhaal; de orde die achteraf is geschapen, heeft in werkelijkheid nooit bestaan.
- Machtscentra verschuiven, bondgenootschappen breken, nieuwe coalities ontstaan, andere prioriteiten staan centraal.
- De wereldorde van de 20e eeuw lijkt voorgoed voorbij.
Januari - 1900-1940
Amsterdam - Parijs - Londen - Berlijn - Wenen
- Deugden van de nieuwe eeuw: rechtvaardigheid, menselijke mildheid, zachtmoedigheid en solidariteit.
- Pleinen werden aangelegd om de macht van de monumentale gebouwen te benadrukken.
- De Parijse Wereldtentoonstelling was een uitbarsting van massaliteit en techniek.
- Eens zou de mens toch de aarde kunnen verlaten.
- Licht was er in verbijsterende overdaad.
- Parijs is altijd het product, en tegelijk de tegenpool van het omliggende boerenland geweest.
- Tegenwoordig is een derde deel van de Parijse stadsbevolking van buitenlandse origine.
- Veel Franse dorpen leefden vanouds in een diep isolement.
- In 1863 sprak nog een kwart van de Fransen nauwelijks een woord Frans.
- Tekenend voor de breuk tussen stad en land was de toenemende gevoeligheid van de stedelingen voor geuren.
- Regelmatig wassen was een teken van dubieuze zeden.
- In Parijs is het alledaagse vaak indrukwekkend. Dat geldt met name voor het openbaar vervoer.
- Het centrum van de wereld bleef Engeland.
- De massa wil altijd groeien. Binnen de massa heerst gelijkheid. De massa streeft naar dichtheid. De massa heeft een richting nodig.
- Centrale planning is in elke metropool onmisbaar.
- Nergens staan de kranten zo vol fascinerende misdragingen als in Engeland.
- Engeland werd geregeerd door een koningin, maar verder hadden de vrouwen er niets te vertellen.
- De Duitse keizer Wilhelm II veranderde simpelweg de feiten, zodat ze weer pasten in de wereld van zijn verbeelding.
- Berlijn was de meest glorieuze stad ter wereld.
- Rond 1900 bestond meer dan 60% van de Berlijnse bevolking uit immigranten of kinderen van immigranten.
- De wortels van het antisemitisme lagen diep; al in de Middeleeuwen.
- Vrede, verbondenheid en samenwerking zijn alleen denkbaar tussen volken en landen die weten wie ze zijn.
- Wenen is een perfect rustoord.
- Gerechtigheid moet altijd samen gaan met barmhartigheid.
- Joods en modern gold bij veel Duitse en katholieke burgers als één en hetzelfde.
- De Hitlers hebben geen levende nazaten meer.
Februari - 1914-1918
Wenen - Ieper - Cassel - Verdun - Versailles
- Zodra de ene mogendheid mobiliseerde, kond de andere niet achterblijven.
- Dankzij de oorlog was iedereen eindelijk gelijk.
- Het was van levensbelang dat Groot-Brittannië en Frankrijk hun economieën combineerden alsof ze één natie vormden.
- Voortdurend worden het lijden en het sterven benadrukt; weinig lees je over de ervaring van het doden.
- Men doet zulke erge dingen; er gaat zoiets wezenlijks fout, dat men het niet meer onder ogen wil zien. Vervolgens maakt het menselijk gevoel zich als het ware los van het zien en handelen.
- Ieper leeft op het verleden.
- De Somme was de slag van de totale planning.
- De aanval mislukte enkel omdat dode mannen niet verder kunnen optrekken.
- De loopgraven regenden zo vol dat de soldaten aan beide kanten van het front er wel uit móésten.
- Openlijke verbroederingen waren zeldzaam.
- Het was een oorlog van nabijheid, van de vijand in de ogen kijken.
- Weinig gebeurtenissen in de 20e eeuw zoals de Spaanse Griep, waren voor de Europese bevolking zo fataal.
- Vanaf het najaar van 1916 werd het Russische leger verlamd door omvangrijke muiterijen.
- België is de Eerste Wereldoorlog nooit meer te boven gekomen.
- De immense oorlogsschulden zouden de internationale verhoudingen nog jarenlang verzieken.
- In Europa was een hele generatie door de oorlog getekend. In talloze Europese families was decennialang geen sprake meer van een normaal gezinsleven.
Maart - 1917-1924
Stockholm - Helsinki - Petrograd - Riga
- Je kunt mensen niet los van hun tijd beoordelen.
- Een sluimerend heimwee naar het oude boerenleven beheerst de Zweden nog altijd.
- Zweden zijn naar binnen gekeerde mensen; schijnbaar verlegen, maar eigenlijk zijn ze heel trots. Ze nemen hun eigen inzet als maatstaf. Daar liggen hun waarden.
- Tijdens de hongersnoden in de 19e eeuw is bijna een kwart van de inwoners van Zweden naar de Verenigde Staten geëmigreerd.
- Zweedse reclames zijn zeldzaam oubollig. Alles druipt van de nostalgie.
- Europa werd steeds meer een vredesproject.
- Europa: Wat niet verboden is, is toegestaan. Rusland: Wat niet nadrukkelijk is toegestaan, is verboden.
- De laatste tsaar beschouwde zich als de vertegenwoordiger van God op aarde.
- Het kenmerk van het tsaristische regime was dat het veel te weinig bestuurskracht had om het uitgestrekte Rusland behoorlijk te regeren.
- Het uithoudingsvermogen in Rusland, ook van gebruiksvoorwerpen, is verbluffend. Alles blijft het maar volhouden.
- Roest en armoede zijn aan boord veel grotere vijanden dan welke spion ook.
- Lenin maakte van de wanorde gebruik om direct een begin te maken met een landbouwhervorming.
- Nu was het idee dat Stalin zou sterven al een taboe; en praten over zijn opvolging was niet minder dan een doodzonde.
- Nooit waren de Baltische staten lang onafhankelijk.
- De jood en de zigeuner stonden voor vergankelijkheid en instabiliteit.
- De nazi-tijd was de tijd voor de grote interne afrekening.
April - 1918-1938
Berlijn - Bielefeld - München - Wenen
- Het had weinig gescheeld of Duitsland was een soort sovjet-republiek geworden.
- In de jaren twintig begon een apart Berlijn te ontstaan, van kunstenaars en snelle rijken.
- Liefde is een dwaze overschatting van het minimale verschil tussen het ene seksuele object en het andere.
- We leven provisorisch, de crisis heeft geen einde.
- Het belangrijkste effect van inflatie, was het verdwijnen van ieder besef van waarde.
- Na 1929 hield Amerika opeens alles voor zichzelf.
- De nazi's waren in één klap de grootste partij.
- Het 'denkende' Berlijn had nooit gedacht dat Hitler aan de macht kon komen.
- Het Derde Rijk was een dictatuur, die in sterke mate was gebaseerd op zwijgen.
- De economie kreeg vooral een impuls door de aanleg van enorme infrastructurele projecten.
- Het kwaad besmet; een onmens ontmenselijkt de anderen, elke misdaad zaait zichzelf uit, plant zich voort.
- Verzet moest geleerd worden, het was in de jaren dertig een zeldzaam vermogen van enkelingen.
- De Duitse kerkleiding had toegekeken, met de ogen wijd open.
- Geen westerse soldaat wil meer sneuvelen, voor welk ideaal dan ook.
- Geweld hoorde bij de politieke cultuur van die jaren, maar de nazi's gingen verder.
- Hitler was zelfs voor zijn naasten een gesloten despoot geworden.
- De weg van Christus leidt niet van deze wereld naar God, maar van God naar deze wereld.
Mei - 1922-1939
Predappio - Lamanère -Barcelona - Guernica - München
- Het fascisme wortelt diep in de Italiaanse geschiedenis.
- Eenheid kwam voort uit het verzet.
- Alleen naar buiten toe was Mussolini de onbetwiste leider; in werkelijkheid moest hij voortdurend schipperen tussen alle stromingen.
- Het fascisme was, en is, meer dan een historische vergissing.
- De meeste mensen leiden hun leven in een wereld van morele grijsheid, in plaats van te kiezen voor de weg van direct verzet.
- In weinig Europese landen is de holocaust zo gesaboteerd als in het fascistische Italië.
- Familie werd het belangrijkste toevluchtsoord, het enige bondgenootschap waarop men werkelijk kon vertrouwen.
- Geld bederft alles.
- Enkel traditie, routine en onvoorwaardelijke loyaliteit jegens de familie en de gemeenschap - en aan hun regels - maakt het mogelijk om te overleven.
- Rechtse bewegingen komen van het platteland, linkse bewegingen horen thuis in de stad.
- De helft van Spanje eet, maar werkt niet; de andere helft werkt, maar eet niet.
- Het anarchisme sloeg vooral zo aan omdat het in de kerk een nostalgische boerenbeweging was.
- Het anarchisme was ook meer een protest tegen de industrialisatie, dan een methode om de samenleving zo te organiseren dat het algemeen belang erbij gebaat was.
- Niemand keek meer om naar de bemodderde soldaten, die terugkwamen van het front.
- De ETA ontaardde langzamerhand in een machtige terreurgroep.
- Het Baskische nationalisme is vooral anti-Madrid.
- De Baskische beweging is een typische boerenbeweging.
- Baskenland is vermoedelijk de meest autonome regio van heel Europa.
- Iedere democratische staat heeft een legitimatievraagstuk als op een deel van zijn grondgebied zo'n felle afscheidingsbeweging actief is.
- We praten over een samenleving van zwijgen, de manier waarop Spanje probeert om te gaan met het verleden.
Juni - 1939-1941
Fermont - Duinkerken - Chartwell - Brasted - Londen
- Er komen nieuwe mensen, die degenen op wie wij trots waren, niet hebben gekend.
- Het gros van de Nederlanders had geen idee van wat er vlak over de grens aan de hand was. Nederland was in de jaren dertig een vreemd, geïsoleerd land.
- Zelden verliep een militaire campagne zo volgens plan, als de Duitse inval van mei 1940.
- De Geallieerden dachten in termen van de vorige oorlog; de Duitsers in die van de volgende.
- De Franse nederlaag van 1940 wordt tegenwoordig algemeen beschouwd als één van de grootste militaire catastrofes uit de wereldgeschiedenis. Het was één van de belangrijkste wendingen in de Tweede Wereldoorlog. Blinde arrogantie was één van de hoofdoorzaken van de nederlaag.
- Altijd blijft het verbazingwekkend hoe de Fransen kans hebben gezien uit de Tweede Wereldoorlog te voorschijn te komen als medeoverwinnaars.
- Het waren Britten, en later de Amerikanen, die het bombarderen van steden en burgers als strategie hadden ontwikkeld.
- De Duitsers slaagden er niet in om de Britse oorlogsindustrie lam te leggen.
- Londen was in de zomer van 1940 de grootste metropool ter wereld.
- Wanneer je eenmaal drie nachten met bombardementen hebt meegemaakt, en je komt er levend doorheen, dan ga je je onvermijdelijk de vierde keer veilig voelen.
- De meeste Amerikanen hadden weinig zin om Europa opnieuw te redden.
Juli - 1940-1942
Berlijn - Himmlerstadt - Samosé - Auschwitz - Warschau - Leningrad - Moskou
- Berlijn groeide uit tot een nieuw zenuwcentrum: de stad werd het administratieve hart van de Duitse moordindustrie.
- Het pad dat uiteindelijk leidde tot de holocaust, is veel kronkeliger geweest dan men gewoonlijk denkt.
- De nazi's dachten niet in staten, maar in volkeren. Staat en volk moesten weer samenvallen.
- Het Duitse staatsidee was gebaseerd op bloed, afkomst, ras.
- Voor de nazi's betekende het zuiverheidsdenken dat ze hun rijk gezond moesten maken, onder andere door het te reinigen van volksvreemde smetten.
- Het was een volkerenmoord met voorbedachten rade.
- De Amsterdamse Februaristaking was een uniek gebaar van solidariteit met de joden.
- Er hebben plannen bestaan om zo'n 3 miljoen Nederlanders naar Polen te laten emigreren en even zoveel Duitsers naar Holland te brengen.
- Auschwitz is de kern van alles; een verleden waar enkel zwijgen past.
- Veel hoge nazi's weigerden voor het latere oorlogstribunaal in Neurenberg te accepteren dat er inderdaad een volkerenmoord was gepleegd.
- Pas jaren na de oorlog liet het brede publiek de holocaust in de volle omvang tot zich doordringen.
- De jongere generaties begonnen vragen te stellen.
- Tegenwoordig maakt men wel verschil tussen actief verzet en resistentie.
- De omvang van stil verzet moet niet worden onderschat.
- De meeste Duitsers voelden zich vooral zelf oorlogsslachtoffer.
- Bij de calvinistische Nederlanders moest, na een eeuwenlange traditie van relatief fatsoenlijk burgerbestuur, het begrip verzet opnieuw worden uitgevonden.
- De achtergrond van de holocaust was gecompliceerd.
- Volgzaamheid en onverschilligheid zetten de toon.
- De totale afwezigheid van warmte en water was het ergste.
- Hitlers bevelhebbers bezochten zelden of nooit het front.
- Hitler heeft tijdens de hele oorlog geen enkele gebombardeerde stad bezocht. Als gevolg van deze onwetendheid werd het beeld dat tijdens de dagelijkse vergaderingen werd gepresenteerd, steeds onjuister.
- Omdat je nooit wist wat er in de winkels verkrijgbaar was, had je altijd een boodschappennetje bij je.
Augustus - 1942-1944
Stalingrad - Odessa - Istanbul - Kefallonía - Cassino - Rome - Vichy - Saint Blimont
- De Duitse nederlaag bij Stalingrad werd veroorzaakt door te veel optimisme en te weinig informatie.
- Als vele autodidacten kon hij niet beoordelen wat echte vakkennis betekende.
- Hitler zette na 1938 steeds meer vaart achter zijn projecten, omdat hij zich voortdurend ziek voelde, en bang was spoedig te sterven.
- Als iets het kenmerk bij uitstek is van de Europese beschaving, dan is het diversiteit, en niet één enkele identiteit.
- Istanbul, dat ooit onderdak bood aan een inspirerende gisting van verschillende volken, is tegenwoordig een cultureel achtergebleven en financieel verarmde mono-etnische megapolis, voor 99% Turks. Rond 1200 lag hier het absolute machtscentrum van Europa. Nu is het een uithoek, een arme, razendsnel groeiende derdewereldstad, een symbool van vergane glorie, vergeten banden, verloren verdraagzaamheid.
- Niemand vergeet, maar tegelijk doet iedereen het liefst alsof er niets is gebeurd.
- Geen cycloon had grondiger tekeer kunnen gaan, dan het langzaam opschuivende front van de Duitsers en de Geallieerden.
- De Paus vermeed ieder conflict met het nazi-regime, omdat hij bang was voor het verlies van zijn wereldlijke macht. Het latere argument van de paus, dat ieder protest de Kerk in gevaar zou brengen, is niet juist. De Duitsers verwachtten protest, maar het kwam niet.
- De Nederlandse katholieke Kerk speelde wel degelijk een rol in het verzet - maar zonder enige steun vanuit Rome.
- De openlijke stellingname van een aantal Franse bisschoppen tegen de jodenvervolging was het begin van een massale verzetsbeweging. waaraan tienduizenden joden hun leven te danken hebben.
- De kosten voor de Duitse bezetting moesten door de Fransen zelf worden opgebracht.
- De Franse résistance begon als een losse beweging van beneden af, met Fransen van allerlei pluimage, een guerilla van enthousiaste amateurs. Het kreeg een sterke impuls door het groeiende verzet tegen de jodenvervolging. De kerken speelden hierin een centrale rol.
- Generaal De Gaulle was heel belangrijk; een symbool. Toch had hij in werkelijkheid vrijwel geen macht. Tegelijk gedroeg hij zich als een groot en machtig staatsman, eigenzinnig en onafhankelijk jegens de andere bondgenoten. Met zijn arrogantie kon De Gaulle de gekwetste eer van zijn Franse achterban hoog houden. Maar het moet voor De Gaulle een kwelling zijn geweest om in Londen rond te lopen als generaal zonder leger en als staatsman zonder land. Na twee oorlogsjaren belandde De Gaulle in een steeds groter isolement, een machteloze lastpak in de ogen van de Geallieerden. Toch durfden de Geallieerden De Gaulle niet openlijk te onttronen. De lastpost De Gaulle deed toch loyaal aan alles mee.
- Het bezette deel van Frankrijk werd door de Duitsers in rap tempo op ongekende schaal leeggeplunderd.
- Als er in Frankrijk over de oorlog gesproken werd, dan was het enkel in termen van glorie en triomf; alsof er geen sprake was geweest van nederlaag, chaos, honger, moedeloosheid en collaboratie.
September 1944-1956
Bénouville - Oosterbeek - Dresden - Berlijn - Neurenberg - Praag - Budapest
- Als je iets weet, dan ben je bang.
- De strategie van 'moral bombing' ging ervan uit dat het doden van zo veel mogelijk Duitse burgers de oorlog zou bekorten, omdat daardoor het moreel aan het thuisfront veel sneller ineen zou storten. Bij moral bombing bestond een grote voorkeur voor volkswijken, die het meest vatbaar zouden zijn voor demoralisering.
- Ik was niet eens bang, er was alleen een enorme spanning in mij.
- Hitler zijn grootste angst was om levend in de handen van de Russen te vallen; zijn lichaam moest ook verbrand worden.
- Veel belangrijke kwesties bleven ook na het Neurenberg-tribunaal nog jarenlang onopgelost. Pas 35 jaar na Neurenberg werd een speciaal artsentribunaal geopend.
- De Tweede Wereldoorlog kostte aan minstens 41.000.000 Europeanen het leven.
- In sommige dorpen in de Sovjet-Unie was na de oorlog geen enkele man teruggekeerd. In Siberië kwam het voor dat de paar resterende mannen op verzoek de buurt afgingen om vrouwen en meisjes te beslapen, zodat er toch kinderen kwamen.
- De genereuze Amerikaanse humanitaire hulp maakte voor veel Europeanen het verschil tussen leven en dood, maar de economische invloed van de Marshall-hulp is vermoedelijk minder doorslaggevend geweest dan vaak wordt gedacht.
- In de jaren vijftig en zestig waren de koloniale rijken grotendeels ingestort.
- De Koude Oorlog was een veertig jaar lang durende oorlog van dreiging, van economische sancties, van woorden en propaganda.
- De Amerikanen bekeken de verlinksing van West-Europa met toenemende zorg.
- Stalin had een diepe angst voor een gewapend conflict met het Westen.
- Onze blik, ons verstand, het is allemaal heel beperkt.
- Plicht is militair; het is ook iets religieus.
- Politiek is zwaar werk.
- Het woord religie is afkomstig van 'religio': verbonden zijn. Je bent religieus als je je verbonden voelt: met de wereld, met de mensen, met God.
- Geen Hongaar had '1956' voorzien.
- Het kapitalisme was veel onbarmhartiger dan we ooit dachten.
Oktober - 1956-1980
Brussel - Amsterdam - Berlijn - Parijs - Lourdes - Lissabon - Dublin
- Wie niet goed geweest is, is slecht.
- Na 1945 leerden we allemaal om vooruit te kijken.
- In Kamp Amersfoort zag je ècht dat radeloosheid de hel is. Ik heb me nooit zo overgegeven aan Gods hand gevoeld, als daar.
- Koningin Wilhelmina haar plichtsbesef, haar grootheid, temperament en haar eenzaamheid maakten haar tot iemand die je in het hart raakte.
- We mogen nooit vergeten.
- De (na)oorlogse generatie heeft aan den lijven ervaren wat internationale onveiligheid en instabiliteit kon betekenen, en hoe belangrijk begrippen als vrijheid, beschaving en rechtsorde konden zijn.
- Vrede is een proces waaraan je voortdurend moet blijven werken.
- Er bestaat geen solidariteit zonder verantwoordelijkheid, maar in de internationale verhoudingen wordt verantwoordelijkheid pas gerealiseerd als die ook wordt vastgelegd in regels en instituten.
- Je kunt het menselijk gedrag veranderen door het scheppen van een nieuwe context. Zet een mens binnen andere regels en andere denkkaders, en hij gaat zich anders gedragen.
- Het beginsel van de gemeenschappelijke verantwoordelijkheid: iedere staat is medeverantwoordelijk voor het geheel.
- Vrede, veiligheid en welvaart zijn even kostbaar als breekbaar.
- In Brussel heerst nog altijd een opvallende verkramptheid rondom het verschijnsel taal.
- België verkeert in een almaar voortgaand desintegratieproces.
- Europeanen uit verschillende cultuurgebieden zouden overal met elkaar moeten omgaan, maar zo gaat het niet.
- In Noordwest-Europa en Zuid-Europa zijn de beide denkwerelden aangesloten op een totaal ander cultureel systeem.
- Taalverschillen zijn niet enkel technische kwesties.
- Slechts heel langzaam verdwijnt de betovering van grens en natie.
- Iedere taal staat voor een wereld op zich; die werelden schuiven en kraken, gaan slechts moeizaam samen.
- Er is maar één die je belachelijk kunt maken, en dat ben je zelf.
- Nederland is een wonderbaarlijk land, vooral als je een poosje elders in Europa bezig bent geweest.
- Het midden van de jaren zestig was een buitengewoon romantische periode.
- De ouderen werden geconfronteerd met een samenleving die zo snel veranderde, dat het hun de adem benam.
- In Duitsland hadden de vaders na de oorlog alle respect verloren.
- Liever langharig, dan kortzichtig.
- Altijd was de oudere generatie er van uitgegaan dat de jongeren min of meer probleemloos haar stelsel van normen en regels konden en wilden overnemen. Plotseling was deze socialisatie van de jeugd niet meer vanzelfsprekend. Opeens waren er zoveel nieuwe mogelijkheden, dat de jongeren eerder iets aan de ouderen konden leren, dan andersom.
- Steden waren kunstmatig en dus fout. Het ideaal was een rustig, communaal bestaan op het platteland.
- Brandende kwesties van de 20e eeuw: de relatie tussen rijk en arm, de ethische kant van de technologie, de exploitatie van de aarde, de grenzen aan de groei.
- Terwijl de welvaart in het westen almaar toenam, bleef de rest van de wereld duidelijk achter.
- De echte revolutie van de jaren zestig vond binnenskamers plaats.
- Waar mensen samen zingen, sluit de liefde hen aaneen!
- Naarmate je een groter onrecht achter je hebt, moet je beter uitkijken wat je in de toekomst doet.
- Nooit vindt een handeling plaats zonder gevoel.
- Als rolmodel, als vader des vaderlands heeft De Gaulle de Fransen hun zelfrespect teruggegeven.
- In Frankrijk staan zo'n 15.000 dorpen op het punt te verdwijnen.
- De pelgrimage: de heilige reis, de uitbraak uit de eindeloze gang van het dagelijkse leven, de mogelijkheid om - voor even - een ander leven aan te raken.
- Alle wanhoop uit de achterkamers van Europa barst in Lourdes open.
- Het kolonialisme is een fout systeem, en het is ook nog eens niet meer van deze tijd.
- Het organiseren van een militaire coup is buitengewoon ingewikkeld.
- Als iets de integratie bevordert, dan is het de solidariteit van de armen.
- Lissabon heeft een grote vervallen schoonheid.
- Negen maanden per jaar van huis, dat doe je niet voor je plezier.
- De geschiedenis van de 20 jaar na 1973 is die van een wereld die van haar ankers lossloeg, en weggleed in instabiliteit en crisis.
- Problemen ontstonden vooral in de buurten waar de nieuwkomers samenklitten.
- De maatschappij moet grootmoedig zijn, en inzien dat een individu kan veranderen, anders zal er nooit iets nieuws gebeuren.
November - 1980-1989
Berlijn - Niesky - Gdansk - Moskou - Tsjernobyl
- Familieverbanden bepaalden de keuzes in het leven.
- Veel westerlingen zullen nooit begrijpen hoe wij in de DDR moesten leven.
- Terwijl in het Westen de digitale revolutie in de jaren tachtig in volle gang was, kende de communistische wereld vrijwel nog geen computers.
- Het leven in de DDR was in veel opzichten zo goedkoop geweest, en er was zo weinig te krijgen, dat bijna iedereen een stevige spaarpot had.
- De veelgeprezen vrije markt in het Westen bleek in de praktijk voor nieuwelingen een bijna gesloten front, vol oude verbanden, relaties en netwerken.
- Vroeger hadden we geld genoeg, maar we konden niets kopen. Nu kunnen we alles kopen, maar we hebben het geld niet meer.
- De Val van de Muur betekende voor talloze Oost-Europese gezinnen geen welvaart, maar gebrek: thuis, in de scholen en ziekenhuizen, op alle terreinen.
- We hadden een gezamenlijke vijand; dat hield ons bijeen, maar zodra die verdwenen was, spatte de beweging als een zeepbel uiteen.
- De Poolse Kerk is een echte volkskerk, met de nadruk op rituelen, symbolen, herhalingen. Grote denkers vind je er weinig.
- Tegenwoordig wordt Tsjernobyl weer bewoond.
December 1989-1999
Boekarest - Novi Sad - Srebrenica - Sarajevo
- Roemenen hangen hun geschiedenis altijd op aan één persoon.
- Ik vind dat je, wat je kunt doen, ook móét doen.
- In Roemenië zijn de mensen dol op magische gebeurtenissen, liefst met veel dood en verderf; dan valt de werkelijkheid altijd nog mee.
- Niets joeg beter en effectiever de angst aan, dan de televisie.
- Nederland is niet gewend aan machtspolitiek.
- Het nieuwe Europa streefde naar een modern, coöperatief en humanitair imperialisme.
- Het ging de grote West-Europese landen in de eerste plaats om rust, niet om gerechtigheid.
Epiloog
- Het nachtlicht komt niet meer van de sterren en de maan, maar van steden, wegen, raffinaderijen.
- De Europese eenwording is het grootste Europese moderniseringsproject sinds Napoleons regime in het begin van de 19e eeuw.
- Europa bestaat niet als een democratie. De Europese burger wordt niets gevraagd.
- De Europese eenwording is te lang een technologisch project geweest, opgezet door idealistische pioniers. Die hebben ook onderschat hoe taai het nationalisme was.
- De markt wordt nu wel Europees gereguleerd, maar het mededogen wordt vooral nationaal georganiseerd.
- De Europese Gemeenschap fungeert niet zelden als burcht, als gesloten handelsblok, waarmee de ontplooiing van armere landen wordt geblokkeerd en gefrustreerd.
- De toon wordt niet meer gezet door de gemeenschap, maar door de uiteenlopende nationale belangen. Het gevoel voor lotsverbondenheid is verdwenen.
- De democratie is in grote delen van Europa een vrij recent en allesbehalve vanzelfsprekend verschijnsel. Daarnaast is er de bureaucratie.
- Het gaat vooral om de immense hoeveelheid regelgeving die Europa verspreidt.
- In Europa is een gevaarlijke scheefgroei ontstaan: juist op detailgebieden is een overmaat aan regels gegroeid, terwijl de samenwerking op evident gemeenschappelijke vraagstukken zich na al die jaren nog altijd in een pril stadium bevindt.
- Vandaag de dag bestaat een consensus in Europa nog altijd niet.
- Federalisme is het juiste doel voor Europa. Maar Europa is nog niet klaar voor het federalisme.
- In dit soort integratieprocessen moet men niet denken in jaren, maar in generaties.
- Er bestaat geen Europees volk.
- Er is in Europa maar heel weinig gedeelde historische ervaring.
- Mensen hebben verhalen nodig.
- Zonder een permanent debat blijft Europa een waterval van fratsen.
- Europa zal steeds minder vitaliteit vertonen.
- Europa moet een eigen lijn bepalen: politiek, economisch, militair.
- Een Europees Turkije kan fungeren als een baken van een verlichte islam, een inspiratiebron voor de talloze niet-fundamentalistische moslims. Een afstoten van dit land kan desastreuze gevolgen hebben.
- Het Europese project is tot mislukken gedoemd als er niet snel een gemeenschappelijke culturele, politieke, en bovenal democratische ruimte ontstaat.
Mensen die van boeken houden, maken geen politiek.
Die zitten thuis,
die lezen,
en denken na.
Noten en Verantwoording
- Tussen de eerste gevechtspiloten heersten bijna ridderlijke omgangsvormen.
- Hitler stierf vermoedelijk als een rijk mens; alleen zijn royalty's voor Mein Kampf bedroegen al meer dan 7,8 miljoen rijksmark.
- De sterke toename aan het aantal executies was gebaseerd op de nazi-filosofie dat criminaliteit een genetische afwijking was.
- Homoseksuelen dienden in principe heropgevoed te worden. Vernietiging was niet direct het hoofddoel van de nazi's.
- De meeste slachtoffers van de Spaanse burgeroorlog hebben nooit een fatsoenlijk graf gekregen.
- Eind 1941 was een groep NSB-boeren naar Wit-Rusland getrokken om er een grote Nederlandse kolonie te stichten voor de rond 3.000.000 Nederlanders die er in Nederland te veel waren.
- Voor sommigen is een verzonnen oorlogsverleden de oplossing voor tal van levensproblemen.
- Ieder mens is geneigd om sommige zaken te belichten, en andere kwesties af te dekken.
- Ook de vorm van dit boek leidde tot beperkingen.
- Heel Europa kan nooit in één boek.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten