Reizigers van een nieuwe tijd (essay)

Donderdag 21 oktober 2021
  

Cover van het essay van Abdelkader Benali

Een kaper wordt piraat

Ter gelegenheid van De Maand van de Geschiedenis van het jaar 2020 schreef Abdelkader Benali (1975) het essay 'Reizigers van een nieuwe tijd'. Benali gaf zijn essay als ondertitel mee: 'Jan Janszoon, een Nederlandse piraat in Marokkaanse dienst'.

Op de cover van dit boek staat een detail van het schilderij 'Oriental Warrior' (ook wel: 'Barbary Pirate') van de 17e eeuwse Italiaanse kunstschilder Pietro Francesco Mola.

In zijn essay duikt Benali in het ongelooflijke verhaal van de kaapvaarder Jan Janszoon uit Haarlem. Deze zeventiende eeuwse Nederlandse kaper 'gaat Turks' (de shahada): bekeert zich tijdens zijn Noord-Afrikaanse ballingschap tot de islam, laat zich besnijden, en verandert zijn naam in Moerad Raïs. Hij werkte zich op tot nota bene admiraal van de Barbarijse piratenstad Salé in Marokko. Daarmee toonde Janszoon het menselijke vermogen om zich te ontwortelen van zijn vaderland, en zich met een nieuwe cultuur te vereenzelvigen, zó dat hij deze als Raïs hartstochtelijk verdedigde en daar een dominante kracht bleek te (kunnen) zijn. 

• Wie is deze Janszoon alias Raïs? 
• Waarom bekeert hij zich tot de islam? 
• En hoe is zijn leven verweven met de afkomst en het leven van Abdelkader Benali?

Voor Abdelkader Benali is Jan Janszoon niet alleen die op geld beluste piraat, maar staat hij ook voor een moderne vorm van burgerschap, die zich in de 17e eeuw aandient; die van de ontwortelde grensganger.

Kosmopolieten te land en ter zee

Het is boeiend om in zo'n kort tekstbestek inzicht te krijgen in de internationale verhoudingen en politieke verwikkelingen rond de 17e eeuw:

• Je leest over de Moorse overheersing van het Iberisch Schiereiland, over de Spaanse Reconquista, leidend tot de vluchtelingenstroom van Spaanse Morisken naar Marokko. 
• Ik las over de strijd tussen Ottomanen en Habsburgers om de Middellandse Zee, een strijd om de dominantie van de wereld. 
• Het gaat over Jan Janszoon, die op het snijvlak van de Marokkaanse en Nederlandse overheden een zichzelf verrijkende rol speelt als kaapvaarder, piraat en onderhandelaar in mensenhandel. 
• Niet eerder las ik over de zogenoemde Turkse inval in IJsland. 
• Dat er een mensenhandelmarkt was voor mannen, vrouwen en kinderen werd de 237 inwoners van het Ierse dorp Baltimore in 1631 noodlottig toen Moerad Raïs hun dorp overviel en de inwoners op transport stelde naar Algiers.

Misschien biedt onze tijd een herkansing

• De piraterij is een antwoord op verdrijving.
• Geschiedenis zit vol ironie, gebeurtenissen die op het eerste gezicht ongeloofwaardig lijken in het licht van de omstandigheden en die latere generaties absurd overkomen.
• Dit leidde tot de bizarre situatie dat Nederlanders vracht en gevangengenomen bemanningsleden terug moesten kopen van de Hollandse zeerovers in islamitische dienst die de schepen zelf hadden gekaapt. Diplomatie en dubbelspel gingen hand in hand.
• Het Holland van de 17e eeuw had veel minder moeite met de meervoudige identiteiten, dan het vandaag heeft.
• Migratie heeft een grote invloed op de veranderende identiteit. Toegenomen mobiliteit, wegvallende grenzen en de zoektocht naar financieel gewin dragen er allemaal aan bij dat mensen veranderen.
• Mensen zoals de renegaat (moslim geworden Nederlandse kaapvaarder) Jan Janszoon laten zien dat er op religieus vlak sprake kan zijn van aanpassing en verandering.
• Alles aan mijn oorsprong komt voort uit migratie.
• De kruistocht om Iberië van alle islamitische invloed te zuiveren, moest worden voortgezet op Afrikaanse bodem.
• De innige samenwerking tussen Industrie, Leger en Kerk had Spanje een plekje onder de koloniale zon bezorgd.
• De ironie van de geschiedenis wil dat Franco van de aartsvijand de Moren broeders in de strijd moest maken om Madrid te winnen.
• Zolang er zee is, zullen er piraten zijn.
• Historisch bewustzijn kan een dam opwerpen tegen het cynisme.
• Als het niet waar is, dan is het toch mooi gevonden.
• Onder dwang worden weggestuurd met achterlating van alles wat je lief is, is onverteerbaar.
• Het leven op een compagnieschip was zwaar. Ook de visserij zat vol risico's. Wie matroos werd, speelde kortom met zijn leven.
• De Nederlandse schepen waren top-notch (fantastisch).
• Een gekaapt schip was na de afdracht van de commissie van de zeerover.
• Wie geheel onrechtmatig van zijn land is verdreven, die geeft zijn haat door aan de komende generaties.
• Het witte goud: gevangengenomen matrozen, kapiteins en scheepsjongens.
• De herberg is de plek waar je nieuwe ideeën opdoet en oude vijanden analyseert.
• Jan Janszoons Hollandse achtergrond wordt geassocieerd met technologische macht.
• De ijzeren wet van de handdruk heerst.
• Kaapvaart is een vorm van handel.
• Een arm met een haak eraan moest worden gezien als een hoge onderscheiding.
• Wie de Middellandse Zee beheerst, beheerst de wereld.
• De wereld van de Barbarossa's was multireligieus en multi-etnisch. Het kosmopolitische Algiers dat ze stichtten, zou een afspiegeling zijn van hun wereld vol meervoudige identiteiten.
• Zijn titel van admiraal van Salé verplicht Moerad Raïs ook om leiderschap te tonen.
• De verdrijving van de morisken werd veroorzaakt door het onvermogen van de Spanjaarden om hun (islamitisch geworden) landgenoten te zien als volwaardige burgers.
• De ideologie van het zuivere ras, de zuivere natie vrij van vreemde smetten, is een ode aan de macht, een ode aan vernietiging.
• Fanatisme mag nooit het antwoord zijn op fanatisme.
• Door de Moren te verjagen, kregen de Spaanse katholieken er niet alleen een vijand bij, ze verloren ook een bevolking met onschatbare kwaliteiten en talenten.

"Als dus de gerechtigheid terzijde is geschoven,

wat zijn koninkrijken dan anders dan grote roversbenden?"

(Bron: Augustinus, De stad van God, boek 4, hoofdstuk 4)