9.2 Naar Buiten naar Buren

Zondagmiddag 31 oktober 2021

Bij de Familie van Oranje (1557) in Buren

Door het hart van de Betuwe

De twee routes die we vandaag wandelen, zijn de routenummers 9.1 met als titel ‘Kooiroute’ en 9.2 met als titel ‘Naar Buren’; beide routes uit de wandelgids met als titel ‘naar buiten! – 25 wandel-weekenden’. De eerste route is 12,5 kilometer lang en de tweede route is 10 kilometer, dus we wandelen vandaag totaal 22,5 kilometer. Het overkoepelende thema van deze twee wandelingen is: ‘Door het hart van de Betuwe’.

Het is vandaag qua weer een bewolkte dag. Vanmorgen vroeg genoten we nog wel enige tijd van de aangename zonneschijn, maar later in de ochtend nam de bewolking nogal toe en begon het ook iets harder te waaien. De temperatuur is halverwege deze middag opgelopen naar 16 graden Celsius als we terugkeren in Buren. Het bleef bovendien gedurende beide wandelingen droog, dus het is prima weer voor een wandeldag.

Buurmalsen dorp en buurtschap

Na onze ochtend-etappe ten noorden van Beesd, Deil en Enspijk rijden we naar de dorpskerk van Buurmalsen, waar onze middag-etappe aanvangt. Maar voordat we weer op stap gaan, nemen we een etenspauze bij onze auto op het parkeerterrein tegenover de kerk. Om 13:00 uur gaan we van start in Buurmalsen.

Van de Rijksstraatweg door het dorp gaan we de Burensedijk op. Daar gaan we over het fiets- en wandelpad halverwege de dijkhelling eerst van Buurmalsen-dorp naar Buurmalsen-buurtschap. 

Links en rechts langs dit ongeveer vier kilometer lange dijktraject zien we veel fruitboomgaarden (onder andere appels en laagstamkersen) en kassen, dus het is overduidelijk dat we hier door de Betuwe lopen. 

Waar de Linge afbuigt naar het zuiden, stroomt het riviertje de Korne verder naar het stadje Buren, en vanaf die watersplitsing lopen we derhalve over de Kornedijk. 

Oranjestad Buren

Bij de rooms-katholieke Sint-Gregoriuskerk wandelen we Buren binnen. Aan de overzijde van de N834 gaan we over de Kornewal richting stadscentrum. In de Kniphoek passeren we eerst de voormalige synagoge en het Jodenkerkplein, om dan bij de Voorstraat aan te komen bij de oude stadspoort, de zogenoemde Culumborgse Poort.
We wijken even van de doorgaande route af, omdat we toch eerst ook dit ongeveer 600 jaar oude stadje willen bezichtigen. Buren mag zich Oranjestad noemen, vanwege de band met de koninklijke familie. Willem van Oranje trouwde hier namelijk in 1551 met Anna van Egmond. Koningin Maxima en Koning Willem-Alexander zijn hierdoor gravin en graaf van Buren. Hierin ligt ook de grond voor het feit dat onze toenmalige kroonprins Willem-Alexander de Elfstedentocht in 1986 als dienstplichtig marinier incognito schaatste onder zijn naam 'W.A. van Buren'. Tegenover de Sint-Lambertuskerk bekijken we het mooie bronzen beeld van onze Familie van Oranje in het jaar 1557.

Vanmorgen was er tijdens onze etappe geen gelegenheid om langs de route een kop koffie te drinken, maar dat lukt in Buren wel, dus we genieten van een rust- en koffiepauze in de brasserie tegenover de oude stadspoort.

En weer terug

Via de Buitenhuizenpoort, de Dreef en de Culumborgseweg verlaten we het mooie stadje Buren. Daarna volgt een route tussen weilanden en boomgaarden door, over de Hofkampseweg, de Hennisdijk, de Nieuwe Steeg en de Bulksteeg, weer terug naar het gehucht Buurmalsen.

Als we daar aankomen, hoeven we alleen nog maar dezelfde weg terug te lopen over de Burensedijk en de Rijksstraatweg, tot we tegen 15:45 uur arriveren bij onze auto op de parkeerplaats van de dorpskerk van Buurmalsen.

Tot op dit moment bleef het droog, maar als we even later in de auto stappen en terug gaan rijden van Buurmalsen naar Feinsum, begint het al lichtjes te regenen, nog voordat we het dorp Buurmalsen uit rijden. Even later regent het behoorlijk en ook op de rest van de terugreis krijgen we te maken met stevige buien. We hebben vandaag qua weer dus ook nog wel geluk gehad, want zonder enige neerslag hebben we de 22,5 kilometers van vandaag kunnen wandelen.

Met deze middag-etappe sluiten we onze wandeltweedaagse van gisteren in Noord-Brabant en van vandaag in Gelderland af. Alweer 29 + 22,5 = 51,5 gezonde kilometers in de buitenlucht van ons mooie zuiden en midden van Nederland.

En met het afronden van deze middag-etappe ronden we ook alle 49 Nederlands-Belgische wandel-etappes af van de wandelgids 'naar buiten! - 25 wandelweekenden'.

9.1 Naar Buiten over de Kooiroute

Zondagochtend 31 oktober 2021
   

Over de brug van de Woerdsteeg 

Door het hart van de Betuwe

De twee routes die we vandaag wandelen, zijn de routenummers 9.1 met als titel ‘Kooiroute’ en 9.2 met als titel ‘Naar Buren’; beide routes uit de wandelgids met als titel ‘naar buiten! – 25 wandel-weekenden’. De eerste route is 12,5 kilometer lang en de tweede route is 10 kilometer, dus we wandelen vandaag totaal 22,5 kilometer. Het overkoepelende thema van deze twee wandelingen is: ‘Door het hart van de Betuwe’.

Om 9:00 uur verlaten we na overnachting met ontbijt Herberg de Lingehoeve in Oosterwijk. Durkje en ik rijden naar het Landgoed Heerlijkheid Mariënwaerd, ten noorden van Deil. De temperatuur is 10 graden Celsius als we om 10.00 uur onze auto parkeren bij Bed & Breakfast de Neust.

Het wordt vandaag qua weer een bewolkte dag. Vanmorgen vroeg genieten we nog wel enige tijd van de aangename zonneschijn, maar later in de ochtend neemt de bewolking nogal toe en begint het ook iets harder te waaien. De temperatuur is halverwege de middag opgelopen naar 16 graden Celsius als we terugkeren in Buren. Het blijft bovendien gedurende beide wandelingen droog, dus het is prima weer voor een wandeldag.

Mariënwaard

Deze ochtend-etappe voert ons vanmorgen door de polder Mariënwaard en door de Heerlijkheid Mariënwaard. Dit landgoed Mariënwaard aan de rivier de Linge in de Betuwe is zo'n 900 jaar oud, en kent - met ook haar voormalige abdij - dus een lange cultuurgeschiedenis.

Onze ochtendwandeling begint bij Bed & Breakfast de Neust, een imposante, monumentale hofstede uit de 14e eeuw.

Vanaf de Neust klimmen we de Appeldijk op, om dan boven op de dijk in westelijke richting te lopen, met aan beide zijden tegen de dijkhelling prachtige oude appelbomen, en links van ons de meanderende Linge aan de voet van de mee-meanderende Appeldijk.

Verderop passeren we de afslag naar het Enspijkerveer, waar je de Linge kunt oversteken.

Daarop volgen de dijkpaden over de Mariënwaerdt Groenedijk en de Mariënwaerdt Notendijk, totdat we vlak vóór de A2 in noordelijk richting bij Lage Sluis af moeten buigen over de Marieënwaerdt de Els.

Heerlijkheid Mariënwaerdt

Over de Geerdijk lopen we naar de spoorlijn, om die te volgen, totdat we bij de Koeysteeg kunnen oversteken naar de Prinkel.  

Deze asfaltweg tussen de weilanden door voert ons naar de Woerdsteeg, die begint als een smalle singel, waarin we voorzichtig over de vele glibberige boomwortels voort gaan. Links en rechts van dit singelpad staan veel paddenstoelen.

Voorbij de brug van de Woerdsteeg gaan we door het open veld verder over de nogal drassige Driftsteeg, tot aan de Mariënwaerdt Dwarssteeg. Die volgen we, om vervolgens over de Mariënwaerdt Sint-Janssteeg in zuidelijke richting terug te lopen naar de spoorlijn, die wij zojuist ook al eens kruisten.

Aan de overzijde van het spoor volgen we eerst het schouwpad van Den Oeststeeg langs de sloot, parallel aan de spoorlijn, en daarna gaat het verder in zuidelijke richting over een karrenspoor tussen de weilanden door, totdat we om ongeveer 12:15 uur arriveren bij de markante hofstede van de Neust. Daar stappen we in onze vanmorgen hier geparkeerde auto, en rijden we direct naar de plaats Buurmalsen, waar onze middag-etappe straks aanvangt.

Rondje wandelen in Noord-Brabant: Slingerpad

Zaterdagmiddag 30 oktober 2021

Herfstkleuren op de Bosdreef in Udenoord in De Maashorst

De mooiste plekjes van ons land

In het jaar 2019 heeft uitgeverij De Lantaarn de wandelgids 'Rondje wandelen in Noord-Brabant' uitgegeven. 

Deze wandelgids kreeg ik als afscheidskado van mijn Brabantse hogeschool-collega Gea, toen ik wegens pre-pensionering afscheid nam van het landelijk HBO-platform van het Nederlands Netwerk voor Kwaliteitsmanagement.

De subtitel van deze routegids luidt: '13 prachtige wandelingen door het Noord-Brabantse landschap'.

Dit boek bevat naast de genoemde 13 wandelroutes ook zeven picknickrecepten.

De ronde vorm van dit routeboekje past prima bij de titel van de gids.

De routes die in deze wandelgids staan beschreven, zijn eigendom van Mooisteroutes.nl, een website met meer dan duizend routes door heel Nederland, voor wandelaars, fietsers en kanoërs.

Van vrijwel alle routes is een gps-versie beschikbaar, ook voor smartphones.

De 13 beschreven wandelroutes worden in vijf van de 13 routes ook in een verkorte versie beschreven, en daarnaast in één geval zelfs met twee verkorte varianten. De kortste verkorte route heeft een lengte van 5 kilometer, en de twee langste volledige routes zijn elk 16 kilometer lang.

Elke routebeschrijving begint met een topografische routekaart in kleur, gevolgd door een korte routebeschrijving, met hier en daar enige aanvullende praktische informatie of een korte toelichting bij wat je onderweg ziet. De tekst wordt verlevendigd met hier en daar een mooie kleurenfoto van een representatieve plek op de betreffende route.

Gevarieerd Noord-Brabant te voet leren kennen

De door Durkje en mij gebruikte wandelgids voor de provincie Noord-Brabant bevat 13 gevarieerde wandelroutes door landschappelijk fraaie gebieden. Hiermee ontdek je mooie plekjes van deze prachtige provincie, want ook Noord-Brabant heeft zo zijn eigen bezienswaardigheden en mooie landschappen.

Met deze wandelgids ontdek je bijvoorbeeld de bossen, de heide, de waterlopen, de velden en de landerijen in Noord-Brabant, en door de aanvullende informatie kom je ook meer te weten over de geschiedenis en de karakteristieke elementen van het Noord-Brabantse landschap.

De twee routes die we vandaag lopen, kregen als thema:

• Graafsche Raam en Tongelaar; met als startplaats: Escharen (15 kilometer);
• Slingerpad; met als startplaats: Nistelrode (14 kilometer).

Wandelen in De Maashorst

Na onze ochtendwandeling bij Escharen rijden we met de auto van Escharen naar Slabroek, nabij Nistelrode. 

Om 13:15 uur staan we klaar voor de start op de parkeerplaats vlakbij Natuurcentrum De Maashorst, om vanaf die parkeerplaats het Kabouterpad op te gaan, dat hier slingerend van kabouter naar kabouter door het bos loopt.

De Maashorst is het grootste aaneengesloten natuurgebied van Noord-Brabant; een gevarieerd landschap met bossen, open velden, heide en zandduinen, vennetjes en beekjes. Ooit lag hier de bedding van de rivier de Maas. Fietspad het Slingerpad slingert hier door dit grote natuurgebied, en wij zullen vanmiddag af en toe dit fiets- en wandelpad kruisen en bewandelen.

We verlaten het Kabouterpad, en steken de Slabroekseweg over om dan over enkele bospaden van de Slabroeksche Bergen naar het heideveld te gaan. Halverwege dit heidegebied steken we de Slabroekse Heide over.

Kruisen en volgen van het Slingerpad

In het bos aan de overzijde van het heideveld steken we voor het eerst het Slingerpad over. Daarna moeten we een heuvel op, om dan verder te wandelen op het bospad boven over de heuvelkam. 

Verderop blijkt het heuvelkam-pad afgesloten te zijn met prikkeldraad, dus we gaan verder over het pad dat beneden door het bos loopt. Dan komen we op het fietspad echter niet uit bij de aangegeven informatiekiosk, maar zodra we op het fietspad staan, kunnen we verderop die informatiekiosk wel zien staan. Daar lopen we naar toe, omdat de route daar verder gaat op de splitsing van twee geasfalteerde fietspaden. 

Links en rechts van de paden zien we veel paddenstoelen, en andere zwammen op bijvoorbeeld boomstammen. Het bos is hier in Noord-Brabant al - meer dan bij ons in Fryslân - in herfstkleuren getooid. Vooral ook aan de overzijde van de Udensedreef in het bosgebied van Udenoord wandelen we door een schilderachtig kleurrijk bos, over mooie bospaden van bijvoorbeeld de Bosdreef.

Door het bos van Udenoord lopen we in de richting van de N265, waarbij we aan het toenemende lawaai van het verkeer horen dat we deze autoweg bijna naderen.

Dan buigen we in en door het bos van Steenbergen af in noordoostelijke richting, en volgt verderop een prachtig bospad over de lengte van alweer zo'n heuvelrug door het bos, dat parallel aan de N265 loopt. 

Waar dat heuvelkam-pad op een asfaltweggetje uit komt, zien we rechts aan de overzijde van de N265 een restaurant van het dorpje Zeeland staan. 

Het is maar goed dat de bosroute in onze wandelgids goed is beschreven, want we moeten het met deze wandelrondjes stellen zonder bewegwijzering; en in het bos staan ook geen straatnaamborden, dus je moet heel secuur de routebeschrijving volgen, onderwijl goed oplettend op de beschreven attentiepunten in het bos. Aangezien we steeds de beschreven aandachtspunten ontdekken in dit bos, gaat het ons heel goed af om de route volgens beschrijving te volgen.

Door Steenbergen en Brobbelbies

Verderop gaat de route weer een heel eind verder over een heuvelkam-pad langs de bosrand. Waar de heuvelrug afwijkt van de bosrand moeten we het kampad verlaten, om dan tussen die zandrug en het sparrenbos verder te gaan door het bos van Steenbergen.

Even later lopen we langs de afrastering van een begrazingsgebied, waarin Schotse Hooglanders, pony's en andere grote grazers zoals wisenten leven. Als we even later door een open veld lopen, zien we ze iets verderop in het begrazingsgebied lopen, grazen en herkauwen. 

Aan het eind van het open veld gaan we het bosgebied van Brobbelbies in. Dit bosperceel verlaten we via de Zeedenweg, en dan is het over de Hoogslabroekseweg nog maar een klein eindje naar het Natuurcentrum De Maashorst in Slabroek.

Verblijf in Herberg de Lingehoeve aan de Linge

Op het verderop gelegen parkeerterrein stappen we om 16:30 uur in de auto en dan rijden we met de nodige vertraging - de A2 is dit weekend tot aan Utrecht afgesloten - van Slabroek naar het nabij Leerdam gelegen dorpje Oosterwijk, waar we voor de komende nacht een kamer hebben geboekt in Herberg de Lingehoeve, gebouwd tegen de Lingedijk langs de rivier de Linge.

Behalve aangenaam overnachten kunnen we vanavond ook heerlijk dineren in het gezellige restaurant van Herberg de Lingehoeve. 

Tijdens onze middagwandeling hebben we geen regen meer gehad. De zon heeft zelfs nog een klein beetje geschenen, en de verwachting is dat onze wandeldag van morgen in de Betuwe ook met zonneschijn gaat beginnen.

Rondje wandelen in Noord-Brabant: Graafsche Raam en Tongelaar

Zaterdagochtend 30 oktober 2021
  

Bij Kasteel De Tongelaar

De mooiste plekjes van ons land

In het jaar 2019 heeft uitgeverij De Lantaarn de wandelgids 'Rondje wandelen in Noord-Brabant' uitgegeven. 

Deze wandelgids kreeg ik als afscheidskado van mijn Brabantse hogeschool-collega Gea, toen ik wegens pre-pensionering afscheid nam van het landelijk HBO-platform van het Nederlands Netwerk voor Kwaliteitsmanagement.

De subtitel van deze routegids luidt: '13 prachtige wandelingen door het Noord-Brabantse landschap'.

Dit boek bevat naast de genoemde 13 wandelroutes ook zeven picknickrecepten.

De ronde vorm van dit routeboekje past prima bij de titel van de gids.

De routes die in deze wandelgids staan beschreven, zijn eigendom van Mooisteroutes.nl, een website met meer dan duizend routes door heel Nederland, voor wandelaars, fietsers en kanoërs.

Van vrijwel alle routes is een gps-versie beschikbaar, ook voor smartphones.

De 13 beschreven wandelroutes worden in vijf van de 13 routes ook in een verkorte versie beschreven, en daarnaast in één geval zelfs met twee verkorte varianten. De kortste verkorte route heeft een lengte van 5 kilometer, en de twee langste volledige routes zijn elk 16 kilometer lang.

Elke routebeschrijving begint met een topografische routekaart in kleur, gevolgd door een korte routebeschrijving, met hier en daar enige aanvullende praktische informatie of een korte toelichting bij wat je onderweg ziet. De tekst wordt verlevendigd met hier en daar een mooie kleurenfoto van een representatieve plek op de betreffende route.

Gevarieerd Noord-Brabant te voet leren kennen

De door Durkje en mij gebruikte wandelgids voor de provincie Noord-Brabant bevat 13 gevarieerde wandelroutes door landschappelijk fraaie gebieden. Hiermee ontdek je mooie plekjes van deze prachtige provincie, want ook Noord-Brabant heeft zo zijn eigen bezienswaardigheden en mooie landschappen.

Met deze wandelgids ontdek je bijvoorbeeld de bossen, de heide, de waterlopen, de velden en de landerijen in Noord-Brabant, en door de aanvullende informatie kom je ook meer te weten over de geschiedenis en de karakteristieke elementen van het Noord-Brabantse landschap.

De twee routes die we vandaag lopen, kregen als thema:

• Graafsche Raam en Tongelaar; met als startplaats: Escharen (15 kilometer);
• Slingerpad; met als startplaats: Nistelrode (14 kilometer).

Langs kazematten

Na onze overnachting en om 8:00 uur het ontbijt in Bed & Breakfast De Kreitsberg in het Noord-Brabantse dorpje Zeeland checken we uit en rijden we door de aanhoudende regen met de auto van Zeeland naar Escharen, ongeveer 20 minuten verderop. 

Vanmorgen wandelen we 15 kilometer ten zuiden van Escharen, en vanmiddag 14 kilometer door de bossen tussen Nistelrode, Uden en Zeeland; totaal voor vandaag dus een wandelafstand van 29 kilometers, bij een temperatuur tussen 10 en 15 graden Celsius.

Om 9:00 uur begint onze eerste wandeling van vandaag bij de tennisvelden van het dorpje Escharen. We hebben geluk, want op het moment dat we uit de auto stappen, houdt het nagenoeg op met regenen. Met enige motregen begint onze ochtendwandeling in de laan van de Karweg ten westen van Slabroek.

Waar de verharde weg over gaat in de grindweg van de Karweg staan twee kazematten. Ook verderop zullen we nog enkele malen dergelijke kleine bunkers passeren, die de grauwe getuigen zijn van het roerige eerste jaar van de Tweede Wereldoorlog. Deze kazematten maken deel uit van de zogenoemde Peel-Raamstelling (1939-1940), die van Grave aan de Maas tot aan de Belgische grens bij Budel-Dorplein loopt. 

Landgoed Tongelaar

Even later buigen we naar links af, om dan een heel eind het oeverpad langs de Graafsche Raam te volgen en langs het Langven en door het bos van natuurgebied De Maurik te lopen. In het buurtschap De Maurik passeren we de Mariakapel met haar glas-in-lood-ramen van Maria met het kindje Jezus.

Vervolgens lopen we via het gehucht Kammerberg weer terug naar een brug over de Graafsche Raam. 
Vanaf dit bruggetje volgen we het Peelkanaal, en even later volgen we het pad langs de Lage Raam, tot de plek waar we deze beek over moeten steken.

We lopen nu door het landgoed Tongelaar naar Kasteel Tongelaar met boerderij de Benedenhof, in de hoop dat we daar in de horeca-gelegenheid een kop koffie kunnen drinken. Op de binnenplaats horen we van een medewerker dat het restaurant vandaag gesloten is, dus een kop koffie zit er niet in vanmorgen. Het was overigens wel fijn geweest om hier even binnen te verpozen, want zojuist is het nog weer steviger gaan regenen. We schuilen onder de hoge kap van een schuur naast boerderij de Benedenhof.

Terug naar Escharen

Door de toegangspoort verlaten we de binnenplaats van Kasteel Tongelaar, om voorbij het oude bakhuisje een laan in te lopen.

Over de Meisevoort en de Bordscheweg lopen we langs weilanden, akkers en de poelen van de Broekse Wielen naar een bosperceel. 

Vervolgens gaat het over de Middelrotscheweg, de Graafschedijk en de Beerschemaasweg naar en door Escharen. In de ondergrond van de doorgaande weg door Escharen wordt een nieuwe diepriolering aangelegd, dus voor gemotoriseerd verkeer is de Beerschemaasweg afgesloten, maar wij kunnen over de rijplaten aan weerszijden van de dorpsstraat wel door het dorp heen lopen, naar de Karweg aan de overzijde van de Graafsche Raam.

Om 12:15 uur arriveren we bij de tennisvelden van Escharen. Van de tennisbanen wordt op deze ietwat regenachtige dag momenteel geen gebruik gemaakt, maar wij kunnen hier wel mooi gebruik maken van de houten banken op het overdekte terras van de kantine van dit sportcomplex. Daar lunchen we alvorens we vertrekken naar Nistelrode voor de hierop volgende middagwandeling. Ondertussen begint het nog even stevig te regenen, maar onder het afdak van de kantine hindert ons dat niet. 

Na de lunch vertrekken we uit Escharen, en rijden we naar Slabroek nabij Nistelrode.

Afscheidsrede van prof. dr. Eelke de Jong in Nijmegen

Vrijdag 29 oktober 2021

Afscheidsrede van prof. dr. Eelke de Jong

Emeritaat
Sinds 1994 is Durkje haar broer Eelke hoogleraar Internationale Economie aan de huidige Faculteit der Managementwetenschappen van de Radboud Universiteit te Nijmegen. Zijn onderzoek betreft internationale monetaire onderwerpen, zoals wisselkoersen, mandvaluta en Europese monetaire samenwerking. Rond de eeuwwisseling was professor doctor Eelke de Jong één van de eersten binnen de economische wetenschap, die publiceerde over het belang van cultuur, normen en waarden voor de economie.

Na zijn studie econometrie aan de Rijksuniversiteit Groningen, zijn promotie in 1990 aan de Universiteit van Amsterdam en zijn hoogleraarschap bij de Radboud Universiteit van Nijmegen van de afgelopen 27 jaren is vandaag het moment aangebroken dat Eelke met pensioen gaat. Ter gelegenheid van dit emeritaat zijn we door de Rector Magnificus en door mijn zwager Eelke de Jong uitgenodigd om vandaag aanwezig te zijn bij Eelke zijn openbaar afscheidscollege in de Aula van de Nijmeegse universiteit. Wij zijn daarbij aanwezig, samen met ongeveer honderd andere genodigden en belangstellenden.

Aansluitend vindt de afscheidsreceptie plaats in de ontvangstruimte van de Aula van de universiteit, en in een kleinere setting sluiten we gedurende de avond dit afscheid af met een informeel afscheidsdiner in restaurant Thuis bij Fien in het nabij Nijmegen gelegen Wijchen.

De euro heeft vertrouwen nodig

De titel van de afscheidsrede van prof. dr. Eelke de Jong luidt: 'De euro heeft vertrouwen nodig, méér dan andere munten'. 

Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw is al het geld gebaseerd op vertrouwen. 

De nationale centrale bank moet ervoor zorgen dat er voldoende geld in de economie komt.
Hierbij vervullen de door de staat uitgegeven schulden een belangrijke rol als de benchmark in het financiële systeem. 

Bij de euro is dit veel ingewikkelder, omdat het de munt van meerdere landen is. 

Bovendien hebben de twee belangrijkste lidstaten - Frankrijk en Duitsland - een tegenovergestelde opvatting over het gewenste monetaire beleid. 

Deze rede laat zien dat al sinds het begin van deze eeuw voor de gevolgen van deze cultuurverschillen is gewaarschuwd.
Pas toen hierdoor het oplossen van de Europese schuldencrisis ernstig werd bemoeilijkt, kwam er meer aandacht voor. 

Jaar in jaar uit blijkt dat de inwoners van de landen in het eurogebied de euro willen behouden. 

Als men wil vasthouden aan de euro, zal er moeten worden geïnvesteerd in een gezamenlijk gedragen beleid en gezamenlijk uitgegeven schulden. 

Het is onnodig en zelfs contraproductief om steeds weer de verschillen te benadrukken. 

Dat heeft niets met cultuur te maken, maar is een vorm van identiteitspolitiek.

Abdelkader Benali over een Nederlandse piraat in Marokkaanse dienst

Donderdag 28 oktober 2021
 

Abdelkader Benali in Neushoorn te Leeuwarden

Maand van de geschiedenis

Elk jaar wordt door musea, bibliotheken, boekhandels en culturele instellingen met allerlei activiteiten in het bijzonder aandacht geschonken aan geschiedenis tijdens de 'Maand van de geschiedenis'. Dit jaar is het thema 'Aan het werk'.

Vorig jaar oktober was het thema van de Maand van de geschiedenis 2020: 'Oost/West'.

Oost/West

Onze wereld wordt in onze beleving steeds kleiner. Alsof het niets is, stappen we in het vliegtuig naar bijvoorbeeld het Verre Oosten of naar Zuid-Amerika. We hoeven maar te swipen om een voorheen onbekende en onbereikbare wereld op te roepen. Via talloze media-kanalen weten we precies wat er allemaal speelt in de wereld, en houden we contact met anderen, waar zij zich ook bevinden. Uit het oog betekent dus niet langer uit het hart. Ver weg is daardoor opeens heel dichtbij.

Maar op deze golf van globalisering is ook iets anders aangespoeld. Steeds vaker en luider klinkt de roep om 'eigen volk eerst' en het sluiten van de landsgrenzen voor immigranten. Met de opkomst en bloei van een anti-Europees sentiment en van anti-immigratiepartijen is het nationalisme terug van nooit echt weggeweest. En of we nu naar het westen of naar het oosten kijken, deze ontwikkelingen lijken overal plaats te vinden. De wereld wordt dus steeds kleiner, maar die keert zich daarbij tegelijkertijd ook steeds meer naar binnen toe.

• Denken in ‘wij’ en ‘zij’, in ‘hier’ en ‘daar’ – is dat een fenomeen van alle tijden, of is dit typisch iets van nu? 

In oktober 2020 op wereldreis

Vorig jaar in oktober 2020 nam de Maand van de Geschiedenis ons mee op wereldreis om die vraag te beantwoorden. We gingen daarbij op zoek naar verhalen van vroeger en vandaag, waarin de windstreken elkaar kruisen en ontmoetingen centraal staan; bijvoorbeeld tussen de slavenhandelaar en de tot slaaf gemaakte, tussen Stalin en Roosevelt, tussen de pionier en de 'native American', tussen de islam en het christendom, en tussen de Achterhoeker en de Amsterdammer.

We reisden in de geschiedenisverhalen vorig jaar mee met de vele volkeren, die tijdens de ineenstorting van het West-Romeinse Rijk overal in Europa op zoek gingen naar een nieuw thuis. We konden 'op expeditie' langs de Zijderoute, die eeuwenlang de belangrijkste verbinding vormt tussen Azië en Europa. We stappen aan boord bij ontdekkingsreizigers als Magellaan, Cortés en Barentsz; en we keken toe hoe Oost-Duitse burgers met pikhouwelen de Muur van Berlijn te lijf gingen. We volgden de schepen van de West-Indische Compagnie tijdens de periode van de beruchte Trans-Atlantische slavenhandel, en de schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, die – volgeladen met kruiden en specerijen – terugkeerden uit de Oost.

Lezing van Abdelkader Beanali in Leeuwarden

De journalist-auteur Abdelkader Benali (1975) schreef het essay van de Maand van de Geschiedenis 2020. Zijn boek 'Reizigers van een nieuwe tijd' kreeg als subtitel: 'Jan Janszoon, een Nederlandse piraat in Marokkaans dienst'.

Over zijn essay zou Abdelkader Benali vorig jaar een lezing in Leeuwarden verzorgen, maar wegens de dreiging van het coronavirus kon de lezing destijds niet doorgaan. Maar dat wordt goedgemaakt, want die lezing wordt vandaag ingehaald. Vanavond ben ik met enkele tientallen andere belangstellenden in Neushoorn te Leeuwarden aanwezig bij de lezing over zijn geschiedenis-essay.

In zijn essay van vorig jaar en tijdens zijn presentatie vanavond duikt Abdelkader Benali in het onwaarschijnlijke verhaal van de grensganger Jan Janszoon, een Nederlandse kaapvaarder die zich in de vroege zeventiende eeuw bekeerde tot de islam en in Marokkaanse dienst trad als piraat.

De Marokkaanse kust, waar twee verhaallijnen samenkomen

Abdelkader Benali koppelt het verhaal van dit essay aan zijn eigen migratieverhaal; over de verplaatsing vanuit Marokko (dat wij vanuit West-Europa veelal als een deel van het Oosten beschouwen) naar wat wij het Westen noemen: Nederland. 

Benali vertelt vanavond het verhaal van de Barbarijse zeerovers en van de Nederlandse inbreng daarin, en dan specifiek over de persoon van Nederlandse Jan Janszoon uit Haarlem, van wie wij het tegenwoordig welhaast ongeloofwaardig vinden dat deze Nederlander overgaat tot de islam èn dat hij dan ook nog hartstochtelijk voor de moslims gaat kapen op Nederlandse vracht.

Dit boek kon pas een verhaal worden toen Abdelkader er zijn eigen, persoonlijke verhaal in vond. Benali kwam er namelijk achter dat de kuststreek in Marokko - waar hij vandaan komt - tot in de negentiende eeuw een vertrekpunt was voor piraten! De Engelse consul in Tanger kwam indertijd hoogstpersoonlijk naar zijn geboortedorp om er poolshoogte te nemen. Het samenkomen van deze twee verhaallijnen - van vroeger en van Benali - maakt het geheel tot een goed verhaal.

Abdelkader Benali vertelt

Deze lezing-avond wordt namens de organisatoren Tresoar, De Culturele Onderneming en Rijksuniversiteit Groningen/Campus Fryslân geopend door mede-organisator Gerry Talsma.

Daarna wordt Abdelkader Benali in de gelegenheid gesteld om zijn essay-presentatie te verzorgen. Hij neemt ons mee in de levensgeschiedenis van Jan Janszoon, die na overgegaan te zijn tot de islam zich 'Moerad Raïs' liet noemen.

Hij vertelt onder andere over de strijd tussen de rooms-katholieke Spanjaarden en de veel meer tolerante islamitische Ottomanen, over hun verschil in tolerantie jegens andere religies. 

Nadat Jan Janszoon als piraat met een officiële kaapvaardersbrief door het verdrag tussen Spanje en Nederland min of meer zijn lucratieve werk verloor, kwam hij via de renegaat (Nederlandse kaapvaarder in Marokkaanse dienst) De Veenboer in Algiers in aanraking met Marokkaanse kaapvaarders, bij wie hij als piraat geliefd werd vanwege zijn expertise op het gebied van zeilschepen. Zo kwam het voor dat de Nederlandse 'Moerad Raïs' ook Nederlandse schepen kaapte, en de gevangen genomen Nederlandse bemanningsleden in Algiers (terug)verkocht aan Nederlandse gezanten.

Toen Nederland vrede sloot met de Turken (Ottomanen) ging Moerad Raïs vanuit de Marokkaanse piratenstad Salé kapen met de Morisken, de door de Spanjaarden uit Spanje verdreven Moorse Spanjaarden. In die periode organiseerde hij ook langdurige rooftochten naar bijvoorbeeld het Ierse Baltimore en zelfs tot in het IJslandse Reykjavik.

Moerad Raïs was een uitermate succesvol piraat, die als buitengewoon rijk man in hoog aanzien stond in Marokko, die zijn laatste jaren als invloedrijk admiraal sleet aan de Marokkaanse kust. 

Abdelkader Benali vertelt vanavond zijn verhaal met de nodige humor en relativeringen, en stelt de aanwezigen na de pauze in de gelegenheid om vragen te stellen over zijn boek en zijn presentatie, waarna hij associatief uitvoerig antwoord geeft op de vanuit de zaal gestelde vragen.

Abdelkader Benali:

• Door te kijken, leer je.
• De invloed van 700 jaar Moorse invloed in Spanje is heel groot geweest. Spanjaarden namen daar veel van over. bijvoorbeeld qua kleding, eten en dans.
• Mijn voorouders waren piraten.

Rovers bij It Kanael in Feinsum

Dinsdag 26 oktober 2021

Twee eksters en de buizerd vechten om de prooi

Hekkelen van It Kanael

Gistermiddag zijn twee kranen bezig geweest om in opdracht van de gemeente de beide oevers van It Kanael van Feinsum te hekkelen.

Op beide oevers ligt vandaag een dik pakket gehekkeld riet. 

Bij het hekkelen wordt echter niet alleen het riet van de oevers van deze voormalige Feinsumer terpvaart gehaald. De grote grijpers van de hekkelkranen scheuren namelijk alles wat ze aan flora en fauna onderweg tegenkomen uit het water en van de walkanten.

Daarom bevatten die dikke rietpakketten ook de nodige elementen voor bijvoorbeeld rondlopende en rondvliegende roofdieren.

Vandaag heeft een buizerd ontdekt dat er een dikke vis uit het kanaal mee is gehekkeld, en dat die vis als prooi zo voor het grijpen ligt voor deze grote gevleugelde rover. 

Ruziënde buizerd en eksters

Voor de buizerd is deze vis op de droge een behoorlijk grote prooi, waar de roofvogel vandaag wel even mee vooruit kan. Langdurig zie ik dan ook vandaag de buizerd boven op de walkant krachtig pikken en trekken, om de vis langzamerhand te verorberen.

Maar dit schouwspel heeft behalve mijn aandacht ook de aandacht getrokken van twee van de eksters die rond onze woning hun domicilie hebben. Het is overigens een nogal verscheiden stel, want de ene ekster draagt het normale zwart-witte verenkleed, terwijl de andere ekster een wit-grijs verenkleed draagt.

De beide eksters werken goed samen, want ze zoeken steeds een positie dichtbij de buizerd om vervolgens doorlopend de buizerd lastig te vallen bij diens vismaaltijd. Ze doen er al het mogelijk aan om de buizerd te verstoren, af te leiden, of wellicht te verjagen. Om de beurt gaan ze dicht achter de buizerd staan, om dan met hun snavel fel aan de staartveren van de buizerd te trekken, in de hoop dat de buizerd stappen terzijde doet, opdat de andere ekster dan heel snel even een visje kan meepikken.

De buizerd is echter niet bang, weert dreigend van zich af, en blijft zoveel mogelijk met de scherpe klauwen bovenop de grote vis staan. Alleen als de buizerd met zijn kromme snavel pikkend even achter één van de eksters aan gaat, ziet de andere ekster heel even de kans schoon om een hapje van de vis te nemen. Maar bij die ene poging van die pikkende ekster blijft het dan ook, want de buizerd keert direct weer terug bij de vis, om bovenop de dikke vis weer - zij het gestoord - door te gaan met het verorberen van de vis.

Westerwert & Nijkleaster bijeen in Jorwert

Maandag 25 oktober 2021
   

In het koor van de Sint-Radboudkerk van Jorwert

DB++
Vanwege de nauwe samenwerking tussen de Protestantse Gemeente Westerwert en Stifting Nijkleaster vergaderen de dagelijkse besturen van beide organisaties periodiek gezamenlijk om dan onze gedeelde vergaderzaken met elkaar door te spreken. Dat orgaan noemen we het DB++, en dat vormt de linking pin tussen beide besturen.

Vanavond is er weer zo'n DB++vergadering, maar die wordt in uitgebreider setting gehouden. Als stichtingsbestuursleden zijn we namelijk allen uitgenodigd om met Westerwert de voorstellen te bespreken inzake de restauratie en nieuwbouw op de locatie van Westerhûs, gelegen tussen het buurtschap Fûns ten noordwesten van Jorwert en Hilaard in het noorden.

Contractbespreking

We komen rond het avonduur bijeen in de Voorkerk van de Sint-Radboudkerk van Jorwert, één van de kerkgebouwen van de Protestantse Gemeente en voor Stifting Nijkleaster haar kloosterkerk.

Bij aankomst loop ik eerst nog even door de stille en op dit late middaguur al weer schemerige kerkzaal. In het koor staat een liturgische bloemschikking opgesteld voor onder andere de Kleasterkuier van overmorgen.

In ruim twee uren bespreken we alle stukken die vanavond ter tafel liggen, en behandelen daarbij alle ins en outs daarvan voor wat betreft de beoogde aanneemovereenkomst tussen Stifting Nijkleaster en het bouwbedrijf dat kan worden gecontracteerd voor de restauratie van onze kloosterboerderij en voor de nieuwbouw van drie kloosterwoningen en negen gastenverblijven.

Dag vol Zegen & feest in Easterein & Westhem

Zaterdag 23 oktober 2021
  

Gezinsfoto bij de Pollepleats in Westhem

Trouwen in twee delen in Corona-tijd

Door de huidige en komende generaties zullen de bijzondere verhalen van 'Trouwen in Corona-tijd' nog vaak worden (door)verteld. Verhalen worden van geslacht op geslacht doorgegeven, en vooral als die getuigen van uitzonderlijke situaties, hebben ze een lange houdbaarheidsdatum.

Wegens alle door de overheid en aan elkaar opgelegde Corona-beperkingen zijn veel trouwerijen van de afgelopen anderhalf jaar op andere dan beoogde wijze gevierd, zijn ze uitgesteld, of in twee of meer delen geknipt. Zo is het ook gegaan met het huwelijk van Pieter & Esther.

Vorig jaar was het nog wel mogelijk en acceptabel om in zeer beperkte samenstelling te huwen, maar het huwelijk kerkelijk laten inzegenen in grote kring en/of een uitbundig bruiloftsfeest vieren met tientallen tot honderden gasten, was met name in het voorjaar van 2020 geen haalbare optie.

Pieter & Esther besloten dan ook hun trouwerij in twee afzonderlijke delen op te knippen. Zo vond hun burgerlijk huwelijk plaats op 17 april 2020, waar alleen zij als bruidspaar en wij als vier gezamenlijke ouders bij aanwezig konden zijn. 

Om toch ook Gods Zegen alvast te vragen over hun huwelijk, heeft het bruidspaar er toen voor gekozen om in de kring van beide gezinnen met zijn achttienen Gods Zegen te vragen over hun huwelijk op 18 april 2020, in de knusse dorpskerk van het Friese Terkaple.

Kerkdienst in Easterein en feest in Westhem

En vandaag is het dan zover dat ook het tweede deel van hun trouwerij kan plaatsvinden. Rekening houdend met de geldende maatregelen in de strijd tegen Corona, kan vandaag in tegenstelling tot vorig jaar wel de kerkelijke huwelijksbevestiging in grotere kring worden gevierd, en ook een bruiloftsfeest in grotere kring is verantwoord, mits we ons houden aan een Corona-check vooraf, geldend voor alle bruiloftsgasten. Behalve deze toegangscheck ligt er ook een beperking op het maximaal aantal gasten dat aanwezig mag zijn in de beide trouwlocaties.

Vanmiddag beginnen we in de Martinitsjerke van Easterein, en daarna vindt de rest van het bruiloftsprogramma plaats in de Pollepleats van het eveneens in Fryslân liggende Westhem.

Kerkelijke huwelijksbevestiging in de Martinitsjerke van Easterein

Om 14:00 uur begint in de monumentale Martinitsjerke van Easterein de kerkdienst voor de kerkelijke huwelijksinzegening van Esther & Pieter. 

Voorganger van deze huwelijksbevestiging is dominee Jaap Overeem uit Stiens, en deze kerkdienst vindt plaats onder de verantwoordelijkheid van de kerkenraden van Sneek en Stiens, van de beide Protestantse Gemeenten waaruit de beide echtelieden afkomstig zijn.

Dat voor Pieter & Esther als uitvoerende musici muziek in de kerkelijke viering belangrijk is, blijkt wel uit het feit dat de muzikale omlijsting van deze huwelijksdienst wordt verzorgd door de muziekband van Pieter en door Esthers fanfare-orkest CMV Harmonie van Sneek, onder leiding van haar dirigent Arend Gerds.

Als wij als gezamenlijke ouderparen samen met het bruidspaar, de predikant en kerkenraadsleden de kerkzaal in komen, stopt de band met spelen en speelt de Harmonie 'To the ones we love'.

De overdenking van dominee Overeem volgt na de bijbellezingen uit Hooglied en over de bruiloft te Kana uit het bijbelboek Johannes.  

Trouwtekst uit Hooglied 8: vers 6 en 7

Een bijzonder moment in deze viering is na de verkondiging het muziekstuk 'And there I find You', voor dit bruidspaar speciaal gecomponeerd door de eigen dirigent, en nu als de première uitgevoerd door het muziekkorps waar Esther al vele jaren bij speelt.

Pieter & Esther spreken hun beider huwelijksgeloften jegens elkander uit, en daarna wordt hun huwelijk door dominee Jaap Overeem ingezegend. Vervolgens vindt achtereenvolgens de aanbieding plaats van de huwelijksbijbel door de Protestantse Gemeente van Sneek, en de huwelijkskaars door de Protestantse Gemeente van Stiens.

Er wordt gebeden en gedankt, we luisteren naar de muziek van de band en van het korps en we zingen tot slot samen het 'U zij de glorie'.

Trouwfeest in de Pollepleats van Westhem

Na de kerkelijke huwelijksinzegening gaan we met zijn allen van Easterein naar de Pollepleats in Westhem, waar de rest van alle trouwfeestelijkheden zullen plaatsvinden. Door een zonovergoten Fryslân rijden we allen via Blauwhuis naar Westhem.

Als alle gasten vanuit de kerk zijn gearriveerd in de Pollepleats wordt de bruidstaart aangesneden door het bruidspaar, en als zij daarvan een stuk gegeten hebben, worden ook alle aanwezige gasten uitgenodigd om samen met het bruidspaar het feestgebak te nuttigen.

Rond het avonduur wordt het warm buffet geopend, dat is verzorgd door de Pakistaanse vrienden van Esther & Pieter: Nasir & Shabana uit Stiens, die behalve het buffetdiner ook hun foodtruck van Lahore Catering hebben meegenomen, zodat er een ruime keus is om te genieten van al het lekkers van het buffet binnen en/of van de foodtruck die buiten bij de Pollepleats staat.

De rest van de feestavond wordt muzikaal omlijst door een discjockey, en ondertussen hebben alle bruiloftsgasten qua tijd en locatie ruim de gelegenheid om met elkaar het huwelijk van Pieter & Esther vrolijk met elkaar te vieren.

Om 1:00 uur wordt het feest in een grote kring rond de dansvloer afgesloten, met uitbundige muziek en het zichtbaar gelukkige bruidspaar in het midden op de dansvloer. 

Daarna gaan we opgewekt uiteen. De meeste gasten vertrekken dan naar elders, en de naaste familie en enkele vrienden blijven voor de komende korte nacht in de Pollepleats, om hier te overnachten in de hotelkamers in de Pollepleats.

Morgenochtend staan we weer vroeg op, want na het ontbijt van 8:30 uur ruimen we alle feestattributen in de Pollepleats op om daarna om 10:30 uur allen vrolijk en dankbaar huiswaarts te keren. En wat zijn we voor Esther & Pieter en met zijn allen blij en gelukkig, nu we de trouwerij in twee tranches toch helemaal hebben mogen en kunnen afronden.

Fleur voor de trouwdienst in Easterein

Vrijdag 22 oktober 2021
  

Bloemstuk in de Martinitsjerke van Eastereain

Trouwen in Corona-tijd
Door de huidige en komende generaties zullen de bijzondere verhalen van 'Trouwen in Corona-tijd' nog vaak worden (door)verteld. Verhalen worden van geslacht op geslacht doorgegeven, en vooral als die getuigen van uitzonderlijke situaties hebben ze een lange houdbaarheidsdatum.

Wegens alle door de overheid en aan elkaar opgelegde Corona-beperkingen zijn veel trouwerijen van de afgelopen anderhalf jaar op andere dan beoogde wijze gevierd, zijn ze uitgesteld, of in twee of meer delen geknipt.

Trouwerij deel 1 in 2020

Zo is het ook gegaan met het huwelijk van Pieter & Esther.

Vorig jaar was het nog wel mogelijk en acceptabel om in zeer beperkte samenstelling te huwen, maar het huwelijk kerkelijk laten inzegenen in grote kring en/of een uitbundig bruiloftsfeest vieren met tientallen tot honderden gasten, was met name in het voorjaar van 2020 geen haalbare optie.

Pieter & Esther besloten dan ook hun trouwerij in twee afzonderlijke delen op te knippen. Zo vond hun burgerlijk huwelijk plaats op 17 april 2020, waar alleen zij als bruidspaar en wij als vier gezamenlijke ouders bij aanwezig konden zijn. 

Om toch ook Gods Zegen alvast te vragen over hun huwelijk heeft het bruidspaar ervoor gekozen om in de kring van beide gezinnen met zijn achttienen Gods Zegen te vragen over hun huwelijk op 18 april 2020, in de knusse dorpskerk van het Friese Terkaple.

Trouwerij deel 2 in 2021

En toen was het wachten op de groene lichten om de kerkelijke huwelijksbevestiging en het bruiloftsfeest in grotere kring te vieren. Ingeschat werd dat het in oktober van 2021 naar alle waarschijnlijkheid mogelijk zou zijn om - rekening houdend met de dan geldende beperkingen - het tweede deel van de trouwerij te vieren. 

En dat tweede deel gaan we morgen beleven. 

Vandaag is de dag van de laatste voorbereidingen op het deel twee van de beide feestelijkheden van morgen. Durkje en ik rijden vanmiddag met het grote trouwbloemstuk vanuit Stiens naar de Martinitsjerke van Easterein, waar de trouwdienst morgenmiddag zal gaan plaatsvinden.

De hulpvaardige hulpkoster en koster ontvangen ons bij en in de kerk, en dan zoeken we gezamenlijk een geschikte plek voor het fleurige bloemstuk, in de grote kerkzaal van deze monumentale kerk, ook wel 'de kathedraal van Fryslân' genoemd. 

Morgenmiddag komen we hier weer terug voor de kerkelijke viering van het huwelijk van Esther & Pieter.

Reizigers van een nieuwe tijd (essay)

Donderdag 21 oktober 2021
  

Cover van het essay van Abdelkader Benali

Een kaper wordt piraat

Ter gelegenheid van De Maand van de Geschiedenis van het jaar 2020 schreef Abdelkader Benali (1975) het essay 'Reizigers van een nieuwe tijd'. Benali gaf zijn essay als ondertitel mee: 'Jan Janszoon, een Nederlandse piraat in Marokkaanse dienst'.

Op de cover van dit boek staat een detail van het schilderij 'Oriental Warrior' (ook wel: 'Barbary Pirate') van de 17e eeuwse Italiaanse kunstschilder Pietro Francesco Mola.

In zijn essay duikt Benali in het ongelooflijke verhaal van de kaapvaarder Jan Janszoon uit Haarlem. Deze zeventiende eeuwse Nederlandse kaper 'gaat Turks' (de shahada): bekeert zich tijdens zijn Noord-Afrikaanse ballingschap tot de islam, laat zich besnijden, en verandert zijn naam in Moerad Raïs. Hij werkte zich op tot nota bene admiraal van de Barbarijse piratenstad Salé in Marokko. Daarmee toonde Janszoon het menselijke vermogen om zich te ontwortelen van zijn vaderland, en zich met een nieuwe cultuur te vereenzelvigen, zó dat hij deze als Raïs hartstochtelijk verdedigde en daar een dominante kracht bleek te (kunnen) zijn. 

• Wie is deze Janszoon alias Raïs? 
• Waarom bekeert hij zich tot de islam? 
• En hoe is zijn leven verweven met de afkomst en het leven van Abdelkader Benali?

Voor Abdelkader Benali is Jan Janszoon niet alleen die op geld beluste piraat, maar staat hij ook voor een moderne vorm van burgerschap, die zich in de 17e eeuw aandient; die van de ontwortelde grensganger.

Kosmopolieten te land en ter zee

Het is boeiend om in zo'n kort tekstbestek inzicht te krijgen in de internationale verhoudingen en politieke verwikkelingen rond de 17e eeuw:

• Je leest over de Moorse overheersing van het Iberisch Schiereiland, over de Spaanse Reconquista, leidend tot de vluchtelingenstroom van Spaanse Morisken naar Marokko. 
• Ik las over de strijd tussen Ottomanen en Habsburgers om de Middellandse Zee, een strijd om de dominantie van de wereld. 
• Het gaat over Jan Janszoon, die op het snijvlak van de Marokkaanse en Nederlandse overheden een zichzelf verrijkende rol speelt als kaapvaarder, piraat en onderhandelaar in mensenhandel. 
• Niet eerder las ik over de zogenoemde Turkse inval in IJsland. 
• Dat er een mensenhandelmarkt was voor mannen, vrouwen en kinderen werd de 237 inwoners van het Ierse dorp Baltimore in 1631 noodlottig toen Moerad Raïs hun dorp overviel en de inwoners op transport stelde naar Algiers.

Misschien biedt onze tijd een herkansing

• De piraterij is een antwoord op verdrijving.
• Geschiedenis zit vol ironie, gebeurtenissen die op het eerste gezicht ongeloofwaardig lijken in het licht van de omstandigheden en die latere generaties absurd overkomen.
• Dit leidde tot de bizarre situatie dat Nederlanders vracht en gevangengenomen bemanningsleden terug moesten kopen van de Hollandse zeerovers in islamitische dienst die de schepen zelf hadden gekaapt. Diplomatie en dubbelspel gingen hand in hand.
• Het Holland van de 17e eeuw had veel minder moeite met de meervoudige identiteiten, dan het vandaag heeft.
• Migratie heeft een grote invloed op de veranderende identiteit. Toegenomen mobiliteit, wegvallende grenzen en de zoektocht naar financieel gewin dragen er allemaal aan bij dat mensen veranderen.
• Mensen zoals de renegaat (moslim geworden Nederlandse kaapvaarder) Jan Janszoon laten zien dat er op religieus vlak sprake kan zijn van aanpassing en verandering.
• Alles aan mijn oorsprong komt voort uit migratie.
• De kruistocht om Iberië van alle islamitische invloed te zuiveren, moest worden voortgezet op Afrikaanse bodem.
• De innige samenwerking tussen Industrie, Leger en Kerk had Spanje een plekje onder de koloniale zon bezorgd.
• De ironie van de geschiedenis wil dat Franco van de aartsvijand de Moren broeders in de strijd moest maken om Madrid te winnen.
• Zolang er zee is, zullen er piraten zijn.
• Historisch bewustzijn kan een dam opwerpen tegen het cynisme.
• Als het niet waar is, dan is het toch mooi gevonden.
• Onder dwang worden weggestuurd met achterlating van alles wat je lief is, is onverteerbaar.
• Het leven op een compagnieschip was zwaar. Ook de visserij zat vol risico's. Wie matroos werd, speelde kortom met zijn leven.
• De Nederlandse schepen waren top-notch (fantastisch).
• Een gekaapt schip was na de afdracht van de commissie van de zeerover.
• Wie geheel onrechtmatig van zijn land is verdreven, die geeft zijn haat door aan de komende generaties.
• Het witte goud: gevangengenomen matrozen, kapiteins en scheepsjongens.
• De herberg is de plek waar je nieuwe ideeën opdoet en oude vijanden analyseert.
• Jan Janszoons Hollandse achtergrond wordt geassocieerd met technologische macht.
• De ijzeren wet van de handdruk heerst.
• Kaapvaart is een vorm van handel.
• Een arm met een haak eraan moest worden gezien als een hoge onderscheiding.
• Wie de Middellandse Zee beheerst, beheerst de wereld.
• De wereld van de Barbarossa's was multireligieus en multi-etnisch. Het kosmopolitische Algiers dat ze stichtten, zou een afspiegeling zijn van hun wereld vol meervoudige identiteiten.
• Zijn titel van admiraal van Salé verplicht Moerad Raïs ook om leiderschap te tonen.
• De verdrijving van de morisken werd veroorzaakt door het onvermogen van de Spanjaarden om hun (islamitisch geworden) landgenoten te zien als volwaardige burgers.
• De ideologie van het zuivere ras, de zuivere natie vrij van vreemde smetten, is een ode aan de macht, een ode aan vernietiging.
• Fanatisme mag nooit het antwoord zijn op fanatisme.
• Door de Moren te verjagen, kregen de Spaanse katholieken er niet alleen een vijand bij, ze verloren ook een bevolking met onschatbare kwaliteiten en talenten.

"Als dus de gerechtigheid terzijde is geschoven,

wat zijn koninkrijken dan anders dan grote roversbenden?"

(Bron: Augustinus, De stad van God, boek 4, hoofdstuk 4)

Volle maan boven Feinsum

Woensdag 20 oktober 2021
  

Volle maan boven Feinsum

Dominion - The Making of the Western Mind

Dinsdag 19 oktober 2021
 

Cover van 'Heerschappij'

Heerschappij. 

Bij mijn afscheid van Team Kwaliteit van de Bestuursstaf van het College van Bestuur van NHL Stenden Hogeschool kreeg ik in april 2021 onder andere het boek 'Heerschappij', door Tom Holland in het Engels geschreven met als titel en ondertitel: "Dominion. The Making of the Western Mind" (2020). Bij de vertaling van het Engels naar het Nederlands door Ed van Eeden en Edwin Krijgsman kreeg het boek "Heerschappij" (2020) als subtitel: "Hoe het christendom het Westen vormde". Dit ruim 600 bladzijden tellende boek is opgebouwd uit de volgende drie delen: 

• I. Oudheid; 
• II. Christenheid; 
• III. Moderniteit.

Auteur Tom Holland heeft met dit boek getracht de vormen van christelijke invloed in kaart te brengen die het meest wijdverbreid zijn en die voortduren tot op de dag van vandaag.

Mee-lezen

Alle bijbelcitaten in dit boek zijn afkomstig uit de Statenvertaling (1637).

Met veel interesse en geboeid door de verhelderende verbanden die Tom Holland legt tussen het christendom enerzijds, en ons verleden en onze toekomst anderzijds, heb ik tijdens het lezen aantekening gemaakt van opvallende zinsneden, die iets karakteriseren van de inhoud van dit boek. Die aantekeningen zijn geen samenvatting, maar geven een impressie van wat in dit boek wordt geschreven, waarbij opgemerkt dat het hieronder niet alleen gaat om teksten van Tom Holland, maar ook om teksten die hij van anderen heeft geciteerd.

Wellicht nodigen die impressies je uit - of dagen ze je uit - om dit boek ook te gaan lezen.

Voor een goed begrip

Het hebben en lezen van dit boek zou ik ook alle eerstejaars studenten in het hoger onderwijs gunnen, om aan de hand van dit boek te leren begrijpen hoe èn waarom wij in het Westen zo zijn gevormd tot de moderne mens die wij nu zijn. 

En zo'n boek is trouwens net zo goed helpend voor bijvoorbeeld: politici, kunstenaars, docenten, hulpverleners, journalisten, kerkgangers, wetenschappers, reisadviseurs, theologen en beleidsmakers.

Hoe het christendom het Westen vormde

De Romeinen geloofden dat kruisiging het ergst denkbare lot was. Daarom was het zo’n geschikte straf voor slaven. Dus is het verbazingwekkend dat mensen zijn gaan geloven dat een specifieke gekruisigde, ene Jezus, een god was. Bestsellerauteur Tom Holland onderzoekt in zijn boek 'Heerschappij' de implicaties van die overtuiging.

Het christendom is het langst voortdurende, meest invloedrijke erfgoed van de oude wereld. De opkomst ervan is de belangrijkste ontwikkeling in de westerse geschiedenis. Steeds meer mensen hebben het geloof van hun voorouders verlaten, en wijzen alle religies af – toch blijven ze er herkenbare erfgenamen van.

Dit boek 'Heerschappij' vertelt het verhaal van hoe we zijn geworden wie we zijn, en waarom we denken zoals we denken. Van de Perzische invasie van Griekenland in het jaar 480 vóór Christus tot de migratiecrisis in Europa van nu. 

1. Waarom was het christendom revolutionair en ontregelend? 
2. Waarom zijn in het Westen zoveel denkbeelden nog altijd onafwendbaar christelijk? 

Concepten als secularisme, liberalisme, wetenschap en homoseksualiteit zijn diep geworteld in een christelijk zaaibed. Van Babylon tot The Beatles, van Sint Michaël tot #MeToo: Het boek 'Heerschappij' toont hoe het christendom de wereld heeft veranderd.

Inleiding

• Geen dood zo ondraaglijk en beklagenswaardig als een kruisiging.
• De dood van Jezus van Nazareth aan het kruis is een vastgesteld feit.
• De grens tussen het hemelse en het aardse werd vrij algemeen als doorlaatbaar gezien.
• Goddelijkheid was weggelegd voor de allergrootsten onder de groten.
• In de marteldood van Christus lag de belofte van Zijn overwinning op het kwaad.
• Bij de christelijke God lag de nadruk niet op Zijn overwinning, maar op Zijn menselijk lijden.
• God stond dichter bij de zwakken dan bij de machtigen; dichter bij de armen dan bij de rijken.
• Het geloof is het langst overlevende erfgoed van de klassieke oudheid, en een aanwijzing voor de volledige transformatie ervan.
• Het kruis waaraan Jezus was doodgemarteld, diende voortaan als symbool voor een god.
• De kruisiging van Jezus was de spil waarom de kosmos draait.
• Dat mijn geloof in God vervaagd was, wilde niet zeggen dat ik geen christen meer was.
• De uitwerking van het christendom op de ontwikkeling van de westerse cultuur is zo diepgaand geweest dat die niet meer zichtbaar is.

Deel 1: Oudheid

Athene (479 vóór Christus)

• De Grieken beschouwden de Perzen als de uitvinders van ingenieuze martelingen.
• De insteek om de sterken de zwakken geen schade te laten toebrengen, leidde tot de gedachte dat een koning zijn volk het beste kon dienen door hun gelijkheid te verschaffen.
• Hoewel offers nooit een garantie waren voor goddelijke goedgunstigheid, was het nalaten van offers een zekere manier om de woede van de goden te wekken. Dat risico liep iedereen.
• Bij de verering van alle goden was er altijd de knagende angst dat men iets over het hoofd zag.
• Fysieke perfectie en morele superioriteit waren onlosmakelijk met elkaar verbonden.
• Alleen de overwinning deed ertoe, niet wat die kostte.
• Alles had goddelijke ondersteuning.
• De richtlijnen die sterfelijke mensen voor zichzelf hadden uitgezet, waren afkomstig uit tradities, niet uit openbaringen.
• Alleen vergaderingen waar burgers elkaar als gelijken troffen om te debatteren en te stemmen, vormden een legitieme bron voor de regering van Athene door het volk.
• Het belangrijkste deel van geluk is wijsheid.
• De Atheners kwamen er niet toe om de inconsequenties in hun houding tegenover het goddelijke glad te strijken.
• Aristoteles vond dat het regeren van de staat voorbehouden moest zijn aan hen die de tijd en het geld hadden om te worden onderwezen in de ware aard der dingen.
• Alexandrië was eeuwenlang de grootste bewaarplaats van geleerdheid ter wereld.
• Leven in overeenstemming met de natuur was leven in overeenstemming met God.
• De leiders van Rome zagen hun rijk als een orde, die voorbestemd was om universeel te zijn.
• IJzeren moed, keiharde discipline, meesterschap over lichaam en geest: dát waren de kwaliteiten waarmee de Romeinen de wereld veroverd hadden.
• Griekse filosofen: Vecht altijd dapper, en wees superieur aan anderen.
• De orde in de Nieuwe Wereld werd gesmeed door Rome - alleen door anderen te overschaduwen, werd een man volledig een man.
• De toekomst was aan de sterken.

Jeruzalem (63 vóór Chr.)

• De Joden weigerden respect te betuigen aan welke god dan ook, behalve aan de ene God die ze erkenden, de opperste God, uniek, onaanraakbaar, almachtig, de Koning aller goden.
• De Joden waren dogmatisch in hun excentrieke geloof.
• De Joden, die de onschendbaarheid van hun heiligdom wilden bewaren, weerden buitenstaanders.
• Alleen wat eerbiedwaardig is, is goed.
• De ontheiliging van de Tempel was de ontheiliging van het universum zelf.
• Omdat de Joden aardse macht afwezen, eisten ze voor zichzelf een status op, die zelfs Rome niet zou kunnen evenaren.
• Er woonden veel meer Joden buiten de grenzen van het Beloofde Land dan erbinnen. Leven in vreemde steden maakte hen niet minder Joods.
• Nadat Kaïn zijn broer Abel doodde, sloeg de besmetting met geweld over op de hele mensheid.
• Israël was tot slaaf gemaakt, Jeruzalem veroverd, de Tempel vernield. Dat waren de trauma's die iedere Jood kwelden.
• De Joodse geschriften boden niet alleen waarschuwingen, maar ook hoop.
• Berouw zou, zoals altijd, leiden tot vergiffenis.
• De God van Israël was anders; tot op zekere hoogte onvergelijkbaar met welke andere god dan ook.
• De verzekering volgens de Joodse geschriften: God straft altijd alleen de zondaars, net zoals hij alleen de rechtvaardigen begunstigde.
• Gods werken dienden de goede zaak van de orde.
• Het was voorbestemd dat er een universeel koninkrijk van rechtvaardigheid zou verschijnen, met Jeruzalem als hoofdstad, en een vorst uit het geslacht van David als koning.
• Vrede was voor een man als Augustus geen passieve deugd, en de orde die hij in de wereld schiep, werd dan ook opgelegd met het zwaard.
• Voor iedereen was het goed mogelijk om Joods te worden.
• De Joden waren niet de enigen die zich zorgen maakten over het karakter van een multiculturele wereld.
• Farizeeërs droomden ervan dat Israël een land van priesters zou worden.

Missie (19 ná Christus)

• De Galaten hadden de neiging geweld te gebruiken.
• Rome maakte met harde hand een einde aan de Galatische traditie van rauwheid en roverij.
• Sommigen zagen in de nieuwe identiteit die Paulus verkondigde geen bedreiging, maar een bevrijding.
• Het enige wat telt, is het geloof, door liefde werkende.
• Vertrouwen in God was bepalend voor de kinderen van Abraham.
• God was liefde. Als gevolg daarvan was de wereld getransformeerd. Dat was het evangelie van Paulus.
• De achterhoede moet je niet verwaarlozen.
• Paulus geloofde dat het onderscheid tussen de Joden en de andere volken was opgeheven door de kruisiging van God.
• Paulus weigerde compromissen. In plaats daarvan verdubbelde hij zijn inspanningen.
• Het enige wat je nodig hebt, is liefde.
• De letter doodt, maar de Geest maakt levend.
• Bij de doop werden oude identiteiten weggewassen. Bekeerlingen werden opnieuw geboren.
• Paulus: alle dingen zijn mij geoorloofd, maar alle dingen stichten niet.
• Zonder liefde was de kennis van goed en kwaad niets.
• Uiteindelijk vertrouwde Paulus het zijn bekeerlingen niet toe om voor zichzelf te beslissen wat heilzaam en constructief was.
• Paulus legde de wet van Christus niet op. Hij hielp zijn bekeerlingen de wet in zichzelf te herkennen.
• In de kern van zijn evangelie plaatste Paulus het stoïcijnse begrip 'geweten'.
• Paulus had hard gewerkt om kerken op te richten ronde de hele Middellandse Zee.
• Paulus zijn ontwerp van de wet zou een hele beschaving beïnvloeden.
• In het vooruitzicht van Christus' wederkomst lag een boodschap die multiculturele aantrekkingskracht had.
• In een wereld die opnieuw is aangeraakt door het goddelijke zal niets meer hetzelfde zijn.
• Terwijl het lichaam van een vrijgeboren Romein heilig was, was dat van anderen vrijelijk te gebruiken.
• Paulus noemde het lichaam 'een tempel van de Heilige Geest'.
• Wie leed als Christus, zou delen in Zijn glorie.
• Iedereen zou gelijkelijk verlost worden van de onderworpenheid aan zonde en dood.
• Paulus: We hebben verschillende gaven, afhankelijk van de genade die ons gegeven is.
• Zonder enige angst verkondigde Paulus wat hij geloofde.
• Voor Paulus was er geen macht, dan van God.
• Paulus stierf met de onvervulde hoop dat hij de glorieuze wederkomst van Christus zou beleven.
• De rijkdommen van de Tempel in Jeruzalem werden door de Romeinen afgevoerd naar Rome, en het gebouw zelf brandde tot de grond toe af.
• De discipelen werden voor het eerst christenen genoemd in Antiochië.
• Door sterfelijk te worden, had de Zoon van God de hele mensheid verlost.
• Niets was in de verste verte zo raadselachtig als Jezus zelf.

Geloof (177 ná Chr.)

• Slachtofferschap kan een bron van kracht zijn.
• Een Romeins burger had zowel verantwoordelijkheid als eergevoel.
• Het christendom leverde een model waarin de Joden en de Grieken elkaar konden vinden en ontmoeten.
• Kennis (gnosis) werd algemeen gezien als een teken van klasse.
• Geloof stelde niets voor als je niet bereid was om ervoor te sterven.
• Een gemeenschappelijk geloof kon het volk der christenen zowel verdelen als samenbrengen.
• De zekerste manier om mensen samen te brengen, was een gemeenschappelijk geloof.
• Verschillen in doctrine kon het volk der christenen verdelen.

Liefdadigheid (362 ná Chr.)

• De wortels van christelijke liefdadigheid zaten diep.
• De fondsen voor de armenzorg namen in omvang toe.
• Een grote schare van volgelingen was altijd een kenmerk van macht geweest.
• Liefdadigheid kon daadwerkelijk macht opleveren.
• Zelfs in het meest weerloze pasgeboren kind was een glimp van het goddelijke te vinden.
• Trots op voorouderlijke strijders zat diep.
• Monachoi (monniken): zij die alléén leven.
• Martinus (St. Maarten) was tot grote hoogte verheven, juist omdat hij dat niet wilde.
• Degenen met bezittingen waren een liefdadigheidsgift verschuldigd aan degenen die niets hadden.
• Het is niet rijkdom zelf die beledigend of aanvaardbaar is voor God, maar het gebruik dat mensen ervan maken.
• De rijken vormden voor zichzelf een schat in de hemel door liefdadigheid te betonen aan de armen.
• Het hele bestaan van rijkdom was een samenzwering tegen de armen.
• Er is geen reden waarom we niet goed zouden kunnen doen.
• Voor een rechtvaardige en egalitaire samenleving bestond een directe aanbeveling in de Schrift.
• Heiligheid was een bron geworden van macht.

De hemel (492 ná Chr.)

• Engelen werden gedefinieerd door hun dienst aan God.
• Hoe levendiger Satan werd beschreven, des te autonomer leek hij te zijn.
• Elke dag zondig ik. Maar dat betekent niet dat redding buiten het bereik lag van de zondige mensheid. Christus was niet voor niets gestorven. Er bleef hoop.
• Dat de aardse orde voorbestemd was om tot een einde te komen, waarna de dimensie van de stervelingen zich voor alle eeuwigheid zou voegen bij het goddelijke, was lange tijd verborgen gehouden voor het overgrote deel van de mensheid. De meest mensen dachten dat tijd cyclisch was.
• Kloosters waren trots en onafhankelijk.
• Een pelgrim is niet geketend aan aardse zorgen.

Exodus (632 ná Chr.)

• Alle Joden in Afrika werden gedwongen gedoopt.
• Mohammed had het belang gepredikt van pelgrimstochten, en gebed, en liefdadigheid.
• De enige ware uitdrukking van trouw aan God, was de onderwerping aan Hem - in het Arabisch 'islam'.
• Elke letter van de Koran was afkomstig van één auteur: God.
• Wie Christus aanvaardde, aanvaardde dat God Zijn bevelen in het hart schreef.
• De tijd zelf was waarlijk christelijk gemaakt.
• Juist de overeenkomsten scherpten de verschillen aan.
• Als de Arabieren gewoon de wetten en gewoonten hadden overgenomen van de volkeren die ze hadden onderworpen, riskeerden ze het exclusieve karakter van hun macht.
• Van alles wat uit de mond van Mohammed kwam, kon worden aangenomen dat het goddelijke goedkeuring droeg.

Deel 2: Christenheid

Bekering (754 ná Chr.)

• Toch bleef in de geschriften en rituelen het beeld aanwezig van verandering als goede kracht, als een proces dat verwelkomd moet worden, als een mogelijkheid om de mensheid naar een mooiere toekomst te brengen.
• Het overgrote deel van de mensheid had het altijd vanzelfsprekend gevonden nieuwigheid te wantrouwen.
• De overwinning van het nieuwe werd versierd met trofeeën van het oude.
• Bonifatius was niet alleen een man van onbuigzame principes, maar toonde ook een zeldzaam talent om krachtige beschermheren in te schakelen.
• Bekeren was opvoeden.
• Karel V's heerschappij was geheiligd zoals die van de koningen van Israël.
• Op de weigering om zich te laten dopen, stond de doodstraf.
• Het programma om een heel heidens volk te kerstenen, was barbaarser dan ooit vertoond.
• Geloof komt voort uit de wil, niet uit drang.
• Zonder kennis kan niemand goed doen.
• Een hele maatschappij moest worden hervormd. Karel de Grote ging de uitdaging niet uit de weg. Hij wist dat grootheid zware verantwoordelijkheid met zich meebracht. Hij noemde zijn missie 'correctio': de scholing van zijn onderdanen in de authentieke kennis van God.
• Onwetendheid was letterlijk een misdaad geworden.
• De christelijke orde kon zichzelf eeuwig noemen, en men geloofde dat.
• Slechts het koninkrijk dat voor altijd duurt, is echt. De tijd zou dus de beslissende test zijn om te zien hoe stevig de fundamenten van de christelijke orde gelegd waren.
• Oorlog was de uiterste test van de autoriteit van een god.
• De beloning voor het accepteren van Christus was overduidelijk.
• Geen heidens ritueel kon op tegen de zalving van een gedoopte koning.
• Een revolutie van een nieuwe en onomkeerbare orde was in het Latijnse westen aanstaande.

Revolutie (het jaar 1076)

• Anders dan monniken, waren priesters nooit verplicht geweest om zich te binden aan het celibaat.
• Paus Gregorius VII geloofde dat het geen zonde was om een morele vermaning kracht bij te zetten door degenen die er geen gehoor aan gaven te bedreigen met geweld.
• Priesters moesten maagdelijk zijn, net als monniken.
• Koningen verbieden om hun neus in de zaken van de Kerk te steken, raakte het hart van de ordening van de wereld.
• Bisschoppen waren dienaren van God alleen, of ze waren niets. 
• De Kerk moest bevrijd worden van de Staat.
• Een celibataire geestelijkheid zou een voorbeeld zijn van zuiverheid.
• In Cluny (klooster) groeide een immens nieuwe kerk, op een nooit eerder geziene schaal.
• Het werd priesters formeel verboden om eer te bewijzen aan aardse heren.
• De Kerk moest gereinigd worden van alle bevuiling door kwaad.
• Als iemand op pad gaat uit vroomheid, om de Kerk van God in Jeruzalem te bevrijden, dan wordt zijn reis beschouwd als vervanging van alle boetedoening.
• De strijder-pelgrims, zo werd gezegd, hadden overwonnen onder de banier van Christianitas - 'christendom'.
• De scheiding tussen Kerk en Staat kreeg steeds meer vorm in het hele christendom.
• De geschriften van de paus gingen boven alle wetten.
• Het doel van de wet was om gelijke rechtvaardigheid te bieden aan ieder individu, onafhankelijk van positie, rijkdom of afkomst - ieder individu was immers een kind van God.
• Liefdadigheid was niet langer vrijwillig, maar werd een wettelijke verplichting.
• De armen konden aanspraak doen op de noodzakelijkheden van het leven.
• Geen andere stad kon op tegen de pure briljantheid, eigendunk en vermetelheid van de Parijse intellectuelen.
• Het pauselijk gezag had zijn greep verstevigd op wat christenen al dan niet mochten geloven.
• Door te twijfelen, komen we tot onderzoek, en door onderzoek bereiken we de waarheid.
• Het vaststellen van de wetten die het universum regeerden, was een eerbewijs aan de Here God, die ze had geformuleerd.
• Het grootste wonder was de geordende structuur van de hemel en de aarde.
• De aan zonden verloren gegane mensheid was verlost door Christus. 
• De weg naar wijsheid liep via het Kruis.
• Mysterie en rede: het christendom bevatte ze allebei.
• God had verordonneerd dat Zijn hele schepping een monument van harmonie moest zijn.

Vervolging (het jaar 1229)

• De Kerk was ontsnapt aan de omklemming door vorsten.
• Er is één katholieke Kerk voor de gelovigen, en daarbuiten is geen enkele redding.
• Wie ongehoorzaam was aan de geestelijkheid, was op weg naar de hel.
• Geestelijken hadden zich niet door een inspannende universitaire opleiding heen geworsteld om leken - idiotae - toe te staan gewichtig te doen over de geschriften.
• In 1206 had Franciscus (Assissi) zijn vaderlijke erfgoed op spectaculaire wijze afgezworen.
• Franciscus had de gave om Christus' onderwijzing letterlijk te nemen.
• Lijden betekende verlossing.
• Gods genade was voor iedereen. Oprecht berouw was het enige vereiste.
• De waarachtigste vriendelijkheid was wreedheid; de waarachtigste genade was hardheid.
• Het was beter een paar korte momenten te lijden, dan te branden tot in alle eeuwigheid.
• Ketterij moest worden uitgeband met het zwaard.
• Alleen bloed kon het christendom schoonwassen van de vervuiling waaraan het christelijke volk blootstond als gevolg van ketterij.
• Beter overtuiging dan dwang, was altijd het motto van Paulus geweest.
• Petrus' vertaling van de Koran bouwde geen bruggen, maar sterkte de christenen alleen maar in hun duistere vermoeden over de inhoud ervan.
• Saracenen, ketters, heidenen: wie het christendom bedreigde, mocht legitiem worden weggevaagd.
• Joden vormden geen bedreiging voor het christendom.

Vlees (het jaar 1300)

• Een vrouw was de verwarring van een man, een hindernis voor devotie.
• Vrouwen konden nooit worden gezien als de gelijken van mannen. 
• Zowel het vrouwelijke als het mannelijke was een afspiegeling van het goddelijke. God de Vader was óók een moeder.
• Macht - zelfs die van een man over een vrouw - was noodzakelijkerwijs iets ambivalents en verradelijks. De machtelozen waren absoluut Gods favorieten.
• Het pausdom was de beste positie voor hervorming.
• Er was een einde gekomen aan een seksuele orde die geworteld was in de aanname dat iedere man met een machtspositie het recht had om zijn ondergeschikten uit te buiten.
• Heiligheid kan echt plaatsvinden op aarde.
• Ook de Kerk was een bruid van Christus.
• De banden van een christelijk huwelijk, wederzijds en onverbreekbaar, dienden om een man en vrouw samen te binden als nooit tevoren.
• Het huwelijk als sacrament was een zichtbaar symbool van Gods genade.
• De enige basis voor een huwelijk was instemming, niet dwang.
• Voor het christelijke volk werd een pad geopend naar een radicaal nieuwe opvatting over het huwelijk: gebaseerd op wederzijdse aantrekkingskracht, op liefde. Onverbiddelijk werden de rechten van het individu daardoor belangrijker dan die van de familie.
• Het verwerpelijkste was de neiging tot incest.
• Het was familieleden niet toegestaan te huwen, tenzij dat werd toegestaan door de kerk en dus 'schoon' was 'schoon-familie'.
• Echtgenoten, echtgenotes, kinderen telden in de landen van het Latijnse westen steeds meer als familie.
• Paulus beschreef de seksuele ontaardheid van de heidense samenleving als de kenmerkendste en afschrikwekkendste maatstaf van de menselijke vervreemding van Gods liefde.
• Het was voor de Romeinen vooral afwijkend als een man toeliet dat hij gebruikt werd alsof hij een vrouw was.
• Door vrouwen die met vrouwen sliepen op één hoop te gooien als mannen die met mannen sliepen, had Paulus in feite een geheel nieuwe categorie van seksueel gedrag geschapen.
• Zonden begaat iedereen uit eigen keuze.
• In zaken van het vlees had de christelijke revolutie nog een lange weg te gaan.

Apocalyps (het jaar 1420)

• Wat het Beloofde Land voor de kinderen van Israël was, was de Nieuwe Wereld voor Spanje.
• Toen Luther geen monnik meer was en zijn banden met de wereld van de katholieke religie definitief had verbroken, had hij zijn handen vrij voor iets anders: een nieuwe en persoonlijke visie op religie.

Reformatie (het jaar 1520)

• Je kon God niet dienen, zag Luther langzamerhand in, zonder het verleden in een radicaal ander licht te bezien.
• Luthers missie was om het christendom voor de duisternis te behoeden, om af te rekenen met de corruptie, om het opnieuw te dopen.
• Zielenheil was geen geschenk.
• Het kostte Luther elf weken om zijn versie van het Nieuwe Testament te voltooien.
• Als de mensen hun hart voor de Heilige Geest openden, dan zouden ze de ware betekenis van het christendom begrijpen.
• Het was de taak van de vorsten, en niet van pausen, om de infrastructuur van het recht in stand te houden.
• Wie verdoold is geraakt in zijn geloof, kan daarna gaan geloven wat hij maar wil.
• Liefdadigheid vormde de kern van Calvijns visie.

Kosmos (het jaar 1620)

• Christelijke waarden leken de onderlinge haat niet te temperen, maar juist aan te scherpen.
• Missionarissen predikten voor de indianen in hun eigen taal; vol overgave werkten ze aan Bijbelvertalingen.
• Heiden of niet, ieder menselijk wezen was door God geschapen en had van hem iets van een ratio gekregen.
• De christelijke boodschap was universeel.
• Als Jezuïeten naar landen reisden die ver van Europa lagen, luidde hun opdracht om zo veel mogelijk plaatselijke gebruiken over te nemen - zonder daarbij de beginselen van de christelijke leer geweld aan te doen.
• De filosofie van Confucius was, in beginsel, volmaakt in overeenstemming met het christendom.
• In China was de toegang tot onderwijs altijd strikt door de staat gereguleerd.
• Onderzoek naar het onbekende kan gevaren met zich meebrengen.
• Alles in de Schrift was waar. Maar dat betekende nog niet dat elke passage letterlijk genomen moest worden.

Deel 3: Moderniteit

Geest (1649)

• De bewijzen van Gods wegen trof je ongetwijfeld eerder aan bij een boerenjongen die er door en door van overtuigd was dat de mens goed is, dan in de kerk.
• Het was de rede die de mensheid ertoe zou brengen om het idee van bezit af te zweren, om samen de hemel op aarde tot stand te brengen.
• De christelijke orde dreigde in Engeland helemaal uiteen te vallen.
• De weg van de ware hervorming kende geen einde. Het was altijd werk in uitvoering. Iedere christen moest vrij zijn om zijn weg naar God te zoeken.
• Godsdienst was ook iets van het innerlijk, iets persoonlijks.
• Degenen die geloofden dat er maar één ware godsdienst was en degenen die geloofden dat God wilde dat iedereen in vrijheid zijn eigen godsdienst praktiseerde, waren niet makkelijk te verzoenen.
• Wie het geloof in God door Jezus Christus belijdt, zal worden beschermd bij het belijden en in de praktijk brengen van zijn godsdienst.
• Tolerantie jegens andere religies was tot christelijke deugd verheven.
• Aan het einde van zijn leven leed Luther aan paranoïde waanvoorstellingen.
• Vrijheid was nooit iets vanzelfsprekends, - zelfs niet in de Republiek der Nederlanden. 
• Calvijn zelf had gesteld dat ware trouw aan God gegrond moest zijn in vrijheid.
• Ware verlichting komt voort uit de rede.
• Christen zijn betekende een pelgrim te zijn. Het betekende dat je je levensreis moest afleggen in de hoop dat de pelgrim aan het eind verwelkomd zou worden door stralende engelen.
• Ware christen zijn had alleen betekenis als het vooruitgang inhield.
• De meeste protestanten bleven koers zetten naar Amerika.
• De Atlantische Oceaan oversteken hield in je de vrijheid toe-eigenen waarvan Paulus had gezegd dat ze iedere christen toebehoorde.
• Het overgrote deel van de christenen beschouwde slavernij - net als armoede, oorlog en ziekte - als wreed, maar onvermijdelijk.
• Zo kon de bestraffing van een slaaf die probeerde te vluchten worden beschouwd als het werk van God.
• Als het onwettig was om indianen als slaven te houden, waarom dan wel de negers?
• De Afrikanen die onterecht tot slaven waren gemaakt, waren net als de indianen het slachtoffer van christelijke onderdrukking.
• Aristoteles: bepaalde mensenrassen waren geschapen voor slavernij.
• Wie het ene ras boven het andere stelde, ging in tegen de grondbeginselen van de christelijke leer.

Verlichting (1762)

• Roem was een wapen; zelfpromotie een plicht.
• Het ideaal was een godsdienst die de wederzijdse haat kon overstijgen.
• De mens vereert een God die rechtvaardig is, maar één wiens daden het menselijk begrip te boven gaan.
• Alle verschillen zouden verdwijnen. De mensheid zou één worden.
• Aanvankelijk leek weinig erop te wijzen dat een revolutie haar pijlen zou richten op het geloof.
• Deugdzaamheid kon niet zonder afschrikking.
• Mensenrechten hadden geen God nodig. Deugd beloonde zichzelf.
• Voor Grieken die een stad veroverden, gold verkrachting als beloning voor moed.
• De Natuur heeft de zwakke voortgebracht om slaaf te zijn.
• Voortgang bleef als ideaal voortleven.
• Evangelisch zijn, betekende dat je inzag dat de wet van God niet alleen een wet van gerechtigheid was, maar ook een wet van liefde.
• Slavernij is in strijd met de beginselen van menselijkheid en universele moraliteit.
• In toenemende mate zou Europa in termen van mensenrechten zijn normen en waarden aan de wereld duidelijk maken.

Religie (1825)

• Voor protestanten was de essentie van religie: de innerlijke relatie van een gelovige met het goddelijke. Geloof was iets persoonlijks; afgezonderd van de rest van de maatschappij.
• Weduweverbranding was geen religieuze praktijk, en kon dus verboden worden.
• Het christendom verspreidt zich op twee manieren: door bekering en door secularisatie.
• De kathedraal van Keulen zou verrijzen als een monument voor de 'geest van de Duitse eenheid'.
• Joden moesten zich verenigen in corporaties. Zo konden ze hun afwijkende identiteit behouden in een verder christelijk rijk.
• Joden werden als afzonderlijke gemeenschap getolereerd zolang dat niet inging tegen 'het algemeen belang'.
• De tijd van een onafhankelijke Joodse staat was al lang voorbij. In plaats van Israël hadden de Joden nu het jodendom.
• Emancipatie was een blijvende uitdaging.
• Heerschappij over de wereldzeeën was nergens goed voor, tenzij ze 'de Voorzienigheid' diende.
• De door God opgestelde wetten die slavernij toestonden, waren eeuwig van kracht.
• Beweren dat de geest van de Schrift los moest worden gezien van de letterlijke betekenis ervan, was voor de meeste moslims onvoorstelbaar en angstaanjagende blasfemie.
• De mening van velen in Engeland was dat slavernij pas helemaal zou zijn uitgebannen wanneer het hele continent geciviliseerd zou zijn.

Wetenschap (1876)

• Bijbelkenners hadden meer dan eens geprobeerd om de chronologie van de Bijbel op te stellen die terugging tot vóór de komst van de mens.
• Gods creatie: rotsen en fossielen, en het oppervlak van de aarde.
• De geologie, die gestoeld was op de Bijbelse visie op de tijd, leek eerder een bevestiging van het christelijke geloof, dan dat ze het op zijn grondvesten liet schudden.
• God voorzag in den beginnen de wereld van levende wezens, bekeek ze en zag dat het goed was.
• Darwin wilde God nog steeds een plekje toewijzen in de natuur.
• De gang van de evolutie, die allang was voorzien door de Schepper, was geen symptoom van chaos en verwarring, maar van een orde die de hele natuur bepaalde. In de loop der tijd ontwikkelde elke soort zich in een door God voorbestemde richting.
• Geloven dat God mens was geworden en de dood van een slaaf was gestorven, hield in dat er kracht kon schuilen in zwakheid, en overwinning in verlies.
• Het grote project van sociale hervorming was door en door christelijk.
• Christelijke opvattingen over menslievendheid waren misplaatst, hoezeer Darwin er persoonlijk ook mee begaan was. De mensen die zich eraan overgaven, zouden tot degeneratie veroordeeld zijn.
• Darwin: de mate van beschaving lijkt van het grootste belang voor succes in de onderlinge strijd der naties.
• Darwin: waar de Europeaan opduikt, worden de inheemsen de dood in gedreven.
• Als de mist van het bijgeloof werd verdreven, zouden de contouren van de waarheid steeds zichtbaarder worden.
• Een waarheid die niet kon worden aangetoond of bewezen, een waarheid die afhing van een ogenschijnlijk bovennatuurlijke openbaring, wàs helemaal geen waarheid.
• Het beeld van het middeleeuwse christendom als een hellegat van achterlijkheid en kwezelarij ging helemaal terug op Luther.
• Homoseksualiteit moest niet als een zonde worden gezien, maar als iets heel anders: een aandoening waar niets aan te doen viel.
• Homoseksuelen kunnen net zo vertrouwd zijn met de 'edele ingevingen van het hart'.
• Homoseksualiteit was het naadloze samengaan van christelijke zonde en christelijke liefde.
• Iedereen moest gehoor geven aan zijn roeping.
• Carnegie twijfelde er nooit aan dat zijn inspanningen om rijkdom te vergaren een grote verantwoordelijkheid met zich meebrachten.
• Liefdadigheid was zinloos als die er niet toe leidde dat de behoeftige voor zichzelf kon zorgen.
• De wetenschap bestond om van het slechte het goede te maken.
• De strijd tussen arm en rijk was onbarmhartig, waarbij alles om hebzucht en bezit draaide.
• Mensen die in een god geloofden, leefden in een toestand van vernederende afhankelijkheid.
• Marx werd gekweld door de mechanismen van het kapitalisme.
• De geschiedenis was als een pijl, die onverbiddelijk zijn koers volgde.

Schaduw (1916)

• De mensheid verandert op een demonische manier.
• Velen noemden Nietsche de gevaarlijkste denker die ooit had geleefd. Anderen roemden hem als een profeet. De meesten vonden dat hij allebei was.
• Niemand had het ooit gewaagd om te kijken wat de dood van hun god zou kunnen betekenen voor de beschaving.
• Spoken als de waardigheid van de mens, de waardigheid van arbeid, die waren door en door christelijk.
• Anderen helpen en verzorgen, nuttig zijn voor anderen, verschaft voortdurend een gevoel van macht. Liefdadigheid was in het christendom een middel geworden om te domineren.
• Een samenleving die zich richtte op de krachtelozen was een krachteloze samenleving.
• Na een verschrikkelijk aardbeving volgt een geweldige bespiegeling, met nieuwe vragen.
• Rusland was zo groot dat bijna een kwart van de christenen uit de hele wereld er woonde.
• In de praktijk is het communisme onverenigbaar met religieus geloof.
• Duizend jaar had het Latijnse christendom ernaar gestreefd dat de hele wereld opnieuw geboren zou worden: door die te dopen in de wateren van de reformatio.
• Het fascisme probeerde de glans en het geweld van de antieke oudheid te combineren met de moderne wereld.
• Hitlers politiek: Diegenen elimineren die in de weg stonden van de realisatie van een programma was geen misdaad, maar een verantwoordelijkheid.
• Het was gewoon zoals het gaat in de wereld.
• De christelijke moraal en zorg voor de zwakke had Hitler altijd beschouwd als laf en schandelijk.
• Hitler had in 1937 bedacht dat het christendom eens en voor altijd geëlimineerd zou worden.
• De sterken hadden zowel het recht als de verplichting om de zwakken te elimineren.
• Om te worden gered, moest de wereld gereinigd worden.
• Centraal in de plot van Tolkien staat de terugkeer van een koning: een erfgenaam van een lang vacante troon.
• Volgens Dietrich Bonhoeffer had de Kerk een onvoorwaardelijke verplichting tegenover de slachtoffers van welke sociale orde dan ook, zelfs als die slachtoffers niet behoren tot de christelijke gemeenschap.
• Wie met monsters vecht, moet uitkijken dat hij niet zelf een monster wordt. 
• Als je zelf in een afgrond staart, staart de afgrond ook in jou.
• Echte kracht manifesteert zich niet in de uitoefening van macht, maar in de bereidheid om die op te geven.
• Er zijn weinig momenten in de roman van Tolkien waarin het diep christelijke karakter ervan zich openbaart. Maar als dat gebeurt, zijn ze ook belangrijk.
• 'In de ban van de ring' werd het meest gelezen fictiewerk uit de 20e eeuw, en Tolkien daarmee de meest gelezen christelijke auteur.

Liefde (1967)

• De campagne voor burgerrechten gaf het christendom een centrale plek in de Amerikaanse politiek.
• Geheiligde mensen hebben meer vuur.
• Ieder menselijk wezen heeft in zijn persoonlijkheid het onuitwisbare stempel van de Schepper staan.
• Heb lief, en doe wat u wilt.
• Het concept van vooruitgang begon het christendom op achterstand te zetten.
• Christenen stonden niet alleen in hun worsteling om de rivaliserende eisen van traditie en vooruitgang met elkaar in overeenstemming te brengen.
• De indringendste vraag voor het leven is: 'Wat doe je voor anderen?".
• Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog stond bijna het hele Afrikaanse continent onder buitenlands bewind.
• Afrikanen hadden in de Bijbel de belofte gevonden van verlossing uit vreemde overheersing.
• Afrikaan zijn was geen belemmering om de christelijke boodschap te doorgronden.
• De blanke heerschappij werd verankerd als een uitdrukking van Gods doelstelling.
• Apartheid werd in stand gehouden door theologie.
• Als apartheid was opgebouwd als een theologische constructie, dan was er ook een theologische constructie voor nodig om die te ontmantelen.
• Nelson Mandela was gaan beseffen dat vergeving waarschijnlijk de constructiefste en effectiefste en vernietigende tactiek van allemaal was. Hij sprak vol geloof in de verlossende kracht van vergeving.
• Scheiding van Kerk en Staat, liberale democratie, het concept van mensenrechten: die zaken diende de wereld te omhelzen.
• De Irakezen stonden niet open voor de overeenkomst tussen de islam en Amerikaanse waarden.
• Het welzijn en de vooruitgang van Europa zijn mogelijk gemaakt met het zweet en de lijken van zwarten, Arabieren, Indianen en Aziaten.
• De bezetting van Irak was een nieuw, met bloed bevlekt hoofdstuk in de geschiedenis van de misdadigheid van het Westen.
• Perzen, Romeinen, Arabieren, Turken: ze hadden allemaal hun recht om te heersen vanzelfsprekend gevonden.
• Er bestond geen natuurlijke wet in de islam; er waren alleen door God opgestelde wetten.
• De enige weg naar een onbesmette toekomst was de weg die terugleidde naar een onbedorven verleden.
• Islamitische Staat mag dan islamitisch zijn, maar stamt ook af van doopsgezind Münster. Misschien is dit wel de gruwelijkste ironie in de geschiedenis van het protestantisme.

Wakker (2015)

• Politiek is soms hard.
• Beslissingen kosten bijna altijd iets.
• God houdt van iedereen.
• Liefdadigheid was de plicht van ieder christen.
• Als de leider van een land (Duitsland) dat zes miljoen Joden had uitgeroeid, deed Angela Merkel begrijpelijkerwijs haar best om niet over te komen als iemand die voorschrijft waar de Europese identiteit uit zou moeten bestaan.
• De vooruitgang kon worden afgemeten aan het aantal moslims dat was gaan accepteren dat wetten die ingesteld zijn door mensen soms boven wetten gaan van God.
• Toen Merkel de moslims in Duitsland verwelkomde, bood ze hun leefruimte op een continent waar de scheiding tussen Kerk en Staat van toepassing was, ook voor de islam.
• De traditie waarin de journalisten van Charlie Hebdo stonden - satire, godslastering en ontheiliging - hield geen verwerping in van de christelijke geschiedenis, maar vormde juist de essentie ervan.
• De basisaanname van het secularisme: alle religies zijn in essentie hetzelfde.
• Niets is teveel gevraagd voor een man met de status van Harry Weinstein. Misschien komt het daardoor dat zijn gasten in de verleiding komen om ook het personeel als consumptiegoederen te zien. Werken in de huishoudelijke dienst hield in: bijzondere kwetsbaarheid voor seksuele intimidatie en aanranding.
• Monniken moesten hun verlangens beteugelen en dienen als toonbeelden van zelfbeheersing.
• Wederzijds respect stond voorop.
• Amerika is gevormd door een traditie die er al tweeduizend jaar lang naar streeft verlangens te reguleren.
• Duizenden priesters werden beschuldigd van kindermisbruik, wat door de hiërarchische structuur binnen de Kerk verborgen kon blijven.
• Natuurlijk was er niets nieuws aan dat priesters en dominees niet leefden volgens de normen die ze predikten. We zijn allemaal geneigd tot schijnheiligheid.
• Seksuele lust is onderdeel van de kosmische strijd tussen goed en kwaad, en daarbij veel te roofdierachtig en veel te gulzig om aan zichzelf te worden overgelaten.
• De campagne om gevallen van intimidatie of aanranding naar buiten te brengen onder de hashtag#MeToo, die probeerde actief een stem te geven aan de meest gemarginaliseerde en kwetsbare vrouwen, was een oproep tot moreel ontwaken.
• De nieuwe Amerikaanse president Donald J. Trump was voor de organisatie van de vrouwenmarsen de belichaming van giftige mannelijkheid. Die vrouwenmarsen gingen over de basale gelijkheid van alle mensen.
• Een diepgewortelde christelijke vooronderstelling: het lichaam van iedere vrouw is van haarzelf, dat als zodanig gerespecteerd moest worden door iedere man.
• Amerika's cultuuroorlogen zijn burgeroorlogen tussen christelijke groeperingen.
• Nietsche klaagde al dat de sporen van de christelijke theologie overal te zien waren.
• Men kon God niet ontwijken door simpel te weigeren in Hem te geloven.
• De maatstaf voor iemands medelijden met de armlastigen en de lijdenden zal de maatstaf worden voor de verhevenheid van zijn ziel.
• Ook de kansarmen hebben hun eigen hiërarchie.
• Het is het lot van de heersers dat ze van hun tronen gestoten worden, en van de nederigen om te worden opgeheven.
• Het leek erop dat het christendom geen echte christenen nodig had om de christelijke waarden te laten gelden. De terugloop van het christelijke geloof hield niet automatisch een terugloop van christelijke waarden in. De sporen van het christendom bleven zo overduidelijk van invloed op de moraal en vooronderstellingen van mensen, dat velen de aanwezigheid ervan niet eens meer opmerkten.
• Dit boek is het verhaal over de manier waarop het christendom de wereld heeft veranderd.
• Het christendom heeft wereldwijd grote schokken en bevingen teweeg gebracht.
• Bij de behandeling van een thema als het christendom houdt dat geen neutraliteit in.
• Ik sta zelf niet buiten het kader van de christelijke normen en waarden.
• Kinderen hebben altijd thuis het meest opgenomen van revolutionaire lessen. De christelijke revolutie is vooral tot stand gekomen op de schoot van vrouwen.
• De overtuiging van mijn peettante dat ze een plicht te vervullen had tegenover degenen die haar zouden overleven, bepaalde haar hele loopbaan.
• Zonder een dimensie van het hemelse zijn alle dingen vergankelijk.
• Er is niet zoveel bijzonders aan de mens.
• Vrijdenkers houden vroom vast aan de taboes en moraal, die afgeleid is van het christendom.
• Wetenschap bood moralisten geen waarheid, maar een spiegel.
• Hoe langer het bewijs bestudeerd wordt, des te vager wordt de scheidslijn tussen vogels en dinosaurussen.
• Hoewel Richard Dawkins agnost, secularist en humanist is, heeft hij de instincten van iemand die is opgegroeid in een christelijke samenleving.
• Het christendom heeft herhaaldelijk schokgolven over de hele wereld gestuurd.
• Het communisme is een uitdrukking van bezorgdheid voor de onderdrukte massa.
• Kruisiging was niet alleen een straf. Het was een manier om macht te verwerven: macht die de onderworpene voelde in de ingewanden als angst. Terreur was hèt kenmerk van macht. Zo is het altijd geweest en zal het altijd zijn. Zo gaat het in de wereld.
• Zelfs als de kerken in het Westen leeg blijven, lijkt het niet onwaarschijnlijk dat de christelijke normen snel zullen veranderen.
• Het christendom blijft nog altijd het christendom.