Dominion - The Making of the Western Mind

Dinsdag 19 oktober 2021
 

Cover van 'Heerschappij'

Heerschappij. 

Bij mijn afscheid van Team Kwaliteit van de Bestuursstaf van het College van Bestuur van NHL Stenden Hogeschool kreeg ik in april 2021 onder andere het boek 'Heerschappij', door Tom Holland in het Engels geschreven met als titel en ondertitel: "Dominion. The Making of the Western Mind" (2020). Bij de vertaling van het Engels naar het Nederlands door Ed van Eeden en Edwin Krijgsman kreeg het boek "Heerschappij" (2020) als subtitel: "Hoe het christendom het Westen vormde". Dit ruim 600 bladzijden tellende boek is opgebouwd uit de volgende drie delen: 

• I. Oudheid; 
• II. Christenheid; 
• III. Moderniteit.

Auteur Tom Holland heeft met dit boek getracht de vormen van christelijke invloed in kaart te brengen die het meest wijdverbreid zijn en die voortduren tot op de dag van vandaag.

Mee-lezen

Alle bijbelcitaten in dit boek zijn afkomstig uit de Statenvertaling (1637).

Met veel interesse en geboeid door de verhelderende verbanden die Tom Holland legt tussen het christendom enerzijds, en ons verleden en onze toekomst anderzijds, heb ik tijdens het lezen aantekening gemaakt van opvallende zinsneden, die iets karakteriseren van de inhoud van dit boek. Die aantekeningen zijn geen samenvatting, maar geven een impressie van wat in dit boek wordt geschreven, waarbij opgemerkt dat het hieronder niet alleen gaat om teksten van Tom Holland, maar ook om teksten die hij van anderen heeft geciteerd.

Wellicht nodigen die impressies je uit - of dagen ze je uit - om dit boek ook te gaan lezen.

Voor een goed begrip

Het hebben en lezen van dit boek zou ik ook alle eerstejaars studenten in het hoger onderwijs gunnen, om aan de hand van dit boek te leren begrijpen hoe èn waarom wij in het Westen zo zijn gevormd tot de moderne mens die wij nu zijn. 

En zo'n boek is trouwens net zo goed helpend voor bijvoorbeeld: politici, kunstenaars, docenten, hulpverleners, journalisten, kerkgangers, wetenschappers, reisadviseurs, theologen en beleidsmakers.

Hoe het christendom het Westen vormde

De Romeinen geloofden dat kruisiging het ergst denkbare lot was. Daarom was het zo’n geschikte straf voor slaven. Dus is het verbazingwekkend dat mensen zijn gaan geloven dat een specifieke gekruisigde, ene Jezus, een god was. Bestsellerauteur Tom Holland onderzoekt in zijn boek 'Heerschappij' de implicaties van die overtuiging.

Het christendom is het langst voortdurende, meest invloedrijke erfgoed van de oude wereld. De opkomst ervan is de belangrijkste ontwikkeling in de westerse geschiedenis. Steeds meer mensen hebben het geloof van hun voorouders verlaten, en wijzen alle religies af – toch blijven ze er herkenbare erfgenamen van.

Dit boek 'Heerschappij' vertelt het verhaal van hoe we zijn geworden wie we zijn, en waarom we denken zoals we denken. Van de Perzische invasie van Griekenland in het jaar 480 vóór Christus tot de migratiecrisis in Europa van nu. 

1. Waarom was het christendom revolutionair en ontregelend? 
2. Waarom zijn in het Westen zoveel denkbeelden nog altijd onafwendbaar christelijk? 

Concepten als secularisme, liberalisme, wetenschap en homoseksualiteit zijn diep geworteld in een christelijk zaaibed. Van Babylon tot The Beatles, van Sint Michaël tot #MeToo: Het boek 'Heerschappij' toont hoe het christendom de wereld heeft veranderd.

Inleiding

• Geen dood zo ondraaglijk en beklagenswaardig als een kruisiging.
• De dood van Jezus van Nazareth aan het kruis is een vastgesteld feit.
• De grens tussen het hemelse en het aardse werd vrij algemeen als doorlaatbaar gezien.
• Goddelijkheid was weggelegd voor de allergrootsten onder de groten.
• In de marteldood van Christus lag de belofte van Zijn overwinning op het kwaad.
• Bij de christelijke God lag de nadruk niet op Zijn overwinning, maar op Zijn menselijk lijden.
• God stond dichter bij de zwakken dan bij de machtigen; dichter bij de armen dan bij de rijken.
• Het geloof is het langst overlevende erfgoed van de klassieke oudheid, en een aanwijzing voor de volledige transformatie ervan.
• Het kruis waaraan Jezus was doodgemarteld, diende voortaan als symbool voor een god.
• De kruisiging van Jezus was de spil waarom de kosmos draait.
• Dat mijn geloof in God vervaagd was, wilde niet zeggen dat ik geen christen meer was.
• De uitwerking van het christendom op de ontwikkeling van de westerse cultuur is zo diepgaand geweest dat die niet meer zichtbaar is.

Deel 1: Oudheid

Athene (479 vóór Christus)

• De Grieken beschouwden de Perzen als de uitvinders van ingenieuze martelingen.
• De insteek om de sterken de zwakken geen schade te laten toebrengen, leidde tot de gedachte dat een koning zijn volk het beste kon dienen door hun gelijkheid te verschaffen.
• Hoewel offers nooit een garantie waren voor goddelijke goedgunstigheid, was het nalaten van offers een zekere manier om de woede van de goden te wekken. Dat risico liep iedereen.
• Bij de verering van alle goden was er altijd de knagende angst dat men iets over het hoofd zag.
• Fysieke perfectie en morele superioriteit waren onlosmakelijk met elkaar verbonden.
• Alleen de overwinning deed ertoe, niet wat die kostte.
• Alles had goddelijke ondersteuning.
• De richtlijnen die sterfelijke mensen voor zichzelf hadden uitgezet, waren afkomstig uit tradities, niet uit openbaringen.
• Alleen vergaderingen waar burgers elkaar als gelijken troffen om te debatteren en te stemmen, vormden een legitieme bron voor de regering van Athene door het volk.
• Het belangrijkste deel van geluk is wijsheid.
• De Atheners kwamen er niet toe om de inconsequenties in hun houding tegenover het goddelijke glad te strijken.
• Aristoteles vond dat het regeren van de staat voorbehouden moest zijn aan hen die de tijd en het geld hadden om te worden onderwezen in de ware aard der dingen.
• Alexandrië was eeuwenlang de grootste bewaarplaats van geleerdheid ter wereld.
• Leven in overeenstemming met de natuur was leven in overeenstemming met God.
• De leiders van Rome zagen hun rijk als een orde, die voorbestemd was om universeel te zijn.
• IJzeren moed, keiharde discipline, meesterschap over lichaam en geest: dát waren de kwaliteiten waarmee de Romeinen de wereld veroverd hadden.
• Griekse filosofen: Vecht altijd dapper, en wees superieur aan anderen.
• De orde in de Nieuwe Wereld werd gesmeed door Rome - alleen door anderen te overschaduwen, werd een man volledig een man.
• De toekomst was aan de sterken.

Jeruzalem (63 vóór Chr.)

• De Joden weigerden respect te betuigen aan welke god dan ook, behalve aan de ene God die ze erkenden, de opperste God, uniek, onaanraakbaar, almachtig, de Koning aller goden.
• De Joden waren dogmatisch in hun excentrieke geloof.
• De Joden, die de onschendbaarheid van hun heiligdom wilden bewaren, weerden buitenstaanders.
• Alleen wat eerbiedwaardig is, is goed.
• De ontheiliging van de Tempel was de ontheiliging van het universum zelf.
• Omdat de Joden aardse macht afwezen, eisten ze voor zichzelf een status op, die zelfs Rome niet zou kunnen evenaren.
• Er woonden veel meer Joden buiten de grenzen van het Beloofde Land dan erbinnen. Leven in vreemde steden maakte hen niet minder Joods.
• Nadat Kaïn zijn broer Abel doodde, sloeg de besmetting met geweld over op de hele mensheid.
• Israël was tot slaaf gemaakt, Jeruzalem veroverd, de Tempel vernield. Dat waren de trauma's die iedere Jood kwelden.
• De Joodse geschriften boden niet alleen waarschuwingen, maar ook hoop.
• Berouw zou, zoals altijd, leiden tot vergiffenis.
• De God van Israël was anders; tot op zekere hoogte onvergelijkbaar met welke andere god dan ook.
• De verzekering volgens de Joodse geschriften: God straft altijd alleen de zondaars, net zoals hij alleen de rechtvaardigen begunstigde.
• Gods werken dienden de goede zaak van de orde.
• Het was voorbestemd dat er een universeel koninkrijk van rechtvaardigheid zou verschijnen, met Jeruzalem als hoofdstad, en een vorst uit het geslacht van David als koning.
• Vrede was voor een man als Augustus geen passieve deugd, en de orde die hij in de wereld schiep, werd dan ook opgelegd met het zwaard.
• Voor iedereen was het goed mogelijk om Joods te worden.
• De Joden waren niet de enigen die zich zorgen maakten over het karakter van een multiculturele wereld.
• Farizeeërs droomden ervan dat Israël een land van priesters zou worden.

Missie (19 ná Christus)

• De Galaten hadden de neiging geweld te gebruiken.
• Rome maakte met harde hand een einde aan de Galatische traditie van rauwheid en roverij.
• Sommigen zagen in de nieuwe identiteit die Paulus verkondigde geen bedreiging, maar een bevrijding.
• Het enige wat telt, is het geloof, door liefde werkende.
• Vertrouwen in God was bepalend voor de kinderen van Abraham.
• God was liefde. Als gevolg daarvan was de wereld getransformeerd. Dat was het evangelie van Paulus.
• De achterhoede moet je niet verwaarlozen.
• Paulus geloofde dat het onderscheid tussen de Joden en de andere volken was opgeheven door de kruisiging van God.
• Paulus weigerde compromissen. In plaats daarvan verdubbelde hij zijn inspanningen.
• Het enige wat je nodig hebt, is liefde.
• De letter doodt, maar de Geest maakt levend.
• Bij de doop werden oude identiteiten weggewassen. Bekeerlingen werden opnieuw geboren.
• Paulus: alle dingen zijn mij geoorloofd, maar alle dingen stichten niet.
• Zonder liefde was de kennis van goed en kwaad niets.
• Uiteindelijk vertrouwde Paulus het zijn bekeerlingen niet toe om voor zichzelf te beslissen wat heilzaam en constructief was.
• Paulus legde de wet van Christus niet op. Hij hielp zijn bekeerlingen de wet in zichzelf te herkennen.
• In de kern van zijn evangelie plaatste Paulus het stoïcijnse begrip 'geweten'.
• Paulus had hard gewerkt om kerken op te richten ronde de hele Middellandse Zee.
• Paulus zijn ontwerp van de wet zou een hele beschaving beïnvloeden.
• In het vooruitzicht van Christus' wederkomst lag een boodschap die multiculturele aantrekkingskracht had.
• In een wereld die opnieuw is aangeraakt door het goddelijke zal niets meer hetzelfde zijn.
• Terwijl het lichaam van een vrijgeboren Romein heilig was, was dat van anderen vrijelijk te gebruiken.
• Paulus noemde het lichaam 'een tempel van de Heilige Geest'.
• Wie leed als Christus, zou delen in Zijn glorie.
• Iedereen zou gelijkelijk verlost worden van de onderworpenheid aan zonde en dood.
• Paulus: We hebben verschillende gaven, afhankelijk van de genade die ons gegeven is.
• Zonder enige angst verkondigde Paulus wat hij geloofde.
• Voor Paulus was er geen macht, dan van God.
• Paulus stierf met de onvervulde hoop dat hij de glorieuze wederkomst van Christus zou beleven.
• De rijkdommen van de Tempel in Jeruzalem werden door de Romeinen afgevoerd naar Rome, en het gebouw zelf brandde tot de grond toe af.
• De discipelen werden voor het eerst christenen genoemd in Antiochië.
• Door sterfelijk te worden, had de Zoon van God de hele mensheid verlost.
• Niets was in de verste verte zo raadselachtig als Jezus zelf.

Geloof (177 ná Chr.)

• Slachtofferschap kan een bron van kracht zijn.
• Een Romeins burger had zowel verantwoordelijkheid als eergevoel.
• Het christendom leverde een model waarin de Joden en de Grieken elkaar konden vinden en ontmoeten.
• Kennis (gnosis) werd algemeen gezien als een teken van klasse.
• Geloof stelde niets voor als je niet bereid was om ervoor te sterven.
• Een gemeenschappelijk geloof kon het volk der christenen zowel verdelen als samenbrengen.
• De zekerste manier om mensen samen te brengen, was een gemeenschappelijk geloof.
• Verschillen in doctrine kon het volk der christenen verdelen.

Liefdadigheid (362 ná Chr.)

• De wortels van christelijke liefdadigheid zaten diep.
• De fondsen voor de armenzorg namen in omvang toe.
• Een grote schare van volgelingen was altijd een kenmerk van macht geweest.
• Liefdadigheid kon daadwerkelijk macht opleveren.
• Zelfs in het meest weerloze pasgeboren kind was een glimp van het goddelijke te vinden.
• Trots op voorouderlijke strijders zat diep.
• Monachoi (monniken): zij die alléén leven.
• Martinus (St. Maarten) was tot grote hoogte verheven, juist omdat hij dat niet wilde.
• Degenen met bezittingen waren een liefdadigheidsgift verschuldigd aan degenen die niets hadden.
• Het is niet rijkdom zelf die beledigend of aanvaardbaar is voor God, maar het gebruik dat mensen ervan maken.
• De rijken vormden voor zichzelf een schat in de hemel door liefdadigheid te betonen aan de armen.
• Het hele bestaan van rijkdom was een samenzwering tegen de armen.
• Er is geen reden waarom we niet goed zouden kunnen doen.
• Voor een rechtvaardige en egalitaire samenleving bestond een directe aanbeveling in de Schrift.
• Heiligheid was een bron geworden van macht.

De hemel (492 ná Chr.)

• Engelen werden gedefinieerd door hun dienst aan God.
• Hoe levendiger Satan werd beschreven, des te autonomer leek hij te zijn.
• Elke dag zondig ik. Maar dat betekent niet dat redding buiten het bereik lag van de zondige mensheid. Christus was niet voor niets gestorven. Er bleef hoop.
• Dat de aardse orde voorbestemd was om tot een einde te komen, waarna de dimensie van de stervelingen zich voor alle eeuwigheid zou voegen bij het goddelijke, was lange tijd verborgen gehouden voor het overgrote deel van de mensheid. De meest mensen dachten dat tijd cyclisch was.
• Kloosters waren trots en onafhankelijk.
• Een pelgrim is niet geketend aan aardse zorgen.

Exodus (632 ná Chr.)

• Alle Joden in Afrika werden gedwongen gedoopt.
• Mohammed had het belang gepredikt van pelgrimstochten, en gebed, en liefdadigheid.
• De enige ware uitdrukking van trouw aan God, was de onderwerping aan Hem - in het Arabisch 'islam'.
• Elke letter van de Koran was afkomstig van één auteur: God.
• Wie Christus aanvaardde, aanvaardde dat God Zijn bevelen in het hart schreef.
• De tijd zelf was waarlijk christelijk gemaakt.
• Juist de overeenkomsten scherpten de verschillen aan.
• Als de Arabieren gewoon de wetten en gewoonten hadden overgenomen van de volkeren die ze hadden onderworpen, riskeerden ze het exclusieve karakter van hun macht.
• Van alles wat uit de mond van Mohammed kwam, kon worden aangenomen dat het goddelijke goedkeuring droeg.

Deel 2: Christenheid

Bekering (754 ná Chr.)

• Toch bleef in de geschriften en rituelen het beeld aanwezig van verandering als goede kracht, als een proces dat verwelkomd moet worden, als een mogelijkheid om de mensheid naar een mooiere toekomst te brengen.
• Het overgrote deel van de mensheid had het altijd vanzelfsprekend gevonden nieuwigheid te wantrouwen.
• De overwinning van het nieuwe werd versierd met trofeeën van het oude.
• Bonifatius was niet alleen een man van onbuigzame principes, maar toonde ook een zeldzaam talent om krachtige beschermheren in te schakelen.
• Bekeren was opvoeden.
• Karel V's heerschappij was geheiligd zoals die van de koningen van Israël.
• Op de weigering om zich te laten dopen, stond de doodstraf.
• Het programma om een heel heidens volk te kerstenen, was barbaarser dan ooit vertoond.
• Geloof komt voort uit de wil, niet uit drang.
• Zonder kennis kan niemand goed doen.
• Een hele maatschappij moest worden hervormd. Karel de Grote ging de uitdaging niet uit de weg. Hij wist dat grootheid zware verantwoordelijkheid met zich meebracht. Hij noemde zijn missie 'correctio': de scholing van zijn onderdanen in de authentieke kennis van God.
• Onwetendheid was letterlijk een misdaad geworden.
• De christelijke orde kon zichzelf eeuwig noemen, en men geloofde dat.
• Slechts het koninkrijk dat voor altijd duurt, is echt. De tijd zou dus de beslissende test zijn om te zien hoe stevig de fundamenten van de christelijke orde gelegd waren.
• Oorlog was de uiterste test van de autoriteit van een god.
• De beloning voor het accepteren van Christus was overduidelijk.
• Geen heidens ritueel kon op tegen de zalving van een gedoopte koning.
• Een revolutie van een nieuwe en onomkeerbare orde was in het Latijnse westen aanstaande.

Revolutie (het jaar 1076)

• Anders dan monniken, waren priesters nooit verplicht geweest om zich te binden aan het celibaat.
• Paus Gregorius VII geloofde dat het geen zonde was om een morele vermaning kracht bij te zetten door degenen die er geen gehoor aan gaven te bedreigen met geweld.
• Priesters moesten maagdelijk zijn, net als monniken.
• Koningen verbieden om hun neus in de zaken van de Kerk te steken, raakte het hart van de ordening van de wereld.
• Bisschoppen waren dienaren van God alleen, of ze waren niets. 
• De Kerk moest bevrijd worden van de Staat.
• Een celibataire geestelijkheid zou een voorbeeld zijn van zuiverheid.
• In Cluny (klooster) groeide een immens nieuwe kerk, op een nooit eerder geziene schaal.
• Het werd priesters formeel verboden om eer te bewijzen aan aardse heren.
• De Kerk moest gereinigd worden van alle bevuiling door kwaad.
• Als iemand op pad gaat uit vroomheid, om de Kerk van God in Jeruzalem te bevrijden, dan wordt zijn reis beschouwd als vervanging van alle boetedoening.
• De strijder-pelgrims, zo werd gezegd, hadden overwonnen onder de banier van Christianitas - 'christendom'.
• De scheiding tussen Kerk en Staat kreeg steeds meer vorm in het hele christendom.
• De geschriften van de paus gingen boven alle wetten.
• Het doel van de wet was om gelijke rechtvaardigheid te bieden aan ieder individu, onafhankelijk van positie, rijkdom of afkomst - ieder individu was immers een kind van God.
• Liefdadigheid was niet langer vrijwillig, maar werd een wettelijke verplichting.
• De armen konden aanspraak doen op de noodzakelijkheden van het leven.
• Geen andere stad kon op tegen de pure briljantheid, eigendunk en vermetelheid van de Parijse intellectuelen.
• Het pauselijk gezag had zijn greep verstevigd op wat christenen al dan niet mochten geloven.
• Door te twijfelen, komen we tot onderzoek, en door onderzoek bereiken we de waarheid.
• Het vaststellen van de wetten die het universum regeerden, was een eerbewijs aan de Here God, die ze had geformuleerd.
• Het grootste wonder was de geordende structuur van de hemel en de aarde.
• De aan zonden verloren gegane mensheid was verlost door Christus. 
• De weg naar wijsheid liep via het Kruis.
• Mysterie en rede: het christendom bevatte ze allebei.
• God had verordonneerd dat Zijn hele schepping een monument van harmonie moest zijn.

Vervolging (het jaar 1229)

• De Kerk was ontsnapt aan de omklemming door vorsten.
• Er is één katholieke Kerk voor de gelovigen, en daarbuiten is geen enkele redding.
• Wie ongehoorzaam was aan de geestelijkheid, was op weg naar de hel.
• Geestelijken hadden zich niet door een inspannende universitaire opleiding heen geworsteld om leken - idiotae - toe te staan gewichtig te doen over de geschriften.
• In 1206 had Franciscus (Assissi) zijn vaderlijke erfgoed op spectaculaire wijze afgezworen.
• Franciscus had de gave om Christus' onderwijzing letterlijk te nemen.
• Lijden betekende verlossing.
• Gods genade was voor iedereen. Oprecht berouw was het enige vereiste.
• De waarachtigste vriendelijkheid was wreedheid; de waarachtigste genade was hardheid.
• Het was beter een paar korte momenten te lijden, dan te branden tot in alle eeuwigheid.
• Ketterij moest worden uitgeband met het zwaard.
• Alleen bloed kon het christendom schoonwassen van de vervuiling waaraan het christelijke volk blootstond als gevolg van ketterij.
• Beter overtuiging dan dwang, was altijd het motto van Paulus geweest.
• Petrus' vertaling van de Koran bouwde geen bruggen, maar sterkte de christenen alleen maar in hun duistere vermoeden over de inhoud ervan.
• Saracenen, ketters, heidenen: wie het christendom bedreigde, mocht legitiem worden weggevaagd.
• Joden vormden geen bedreiging voor het christendom.

Vlees (het jaar 1300)

• Een vrouw was de verwarring van een man, een hindernis voor devotie.
• Vrouwen konden nooit worden gezien als de gelijken van mannen. 
• Zowel het vrouwelijke als het mannelijke was een afspiegeling van het goddelijke. God de Vader was óók een moeder.
• Macht - zelfs die van een man over een vrouw - was noodzakelijkerwijs iets ambivalents en verradelijks. De machtelozen waren absoluut Gods favorieten.
• Het pausdom was de beste positie voor hervorming.
• Er was een einde gekomen aan een seksuele orde die geworteld was in de aanname dat iedere man met een machtspositie het recht had om zijn ondergeschikten uit te buiten.
• Heiligheid kan echt plaatsvinden op aarde.
• Ook de Kerk was een bruid van Christus.
• De banden van een christelijk huwelijk, wederzijds en onverbreekbaar, dienden om een man en vrouw samen te binden als nooit tevoren.
• Het huwelijk als sacrament was een zichtbaar symbool van Gods genade.
• De enige basis voor een huwelijk was instemming, niet dwang.
• Voor het christelijke volk werd een pad geopend naar een radicaal nieuwe opvatting over het huwelijk: gebaseerd op wederzijdse aantrekkingskracht, op liefde. Onverbiddelijk werden de rechten van het individu daardoor belangrijker dan die van de familie.
• Het verwerpelijkste was de neiging tot incest.
• Het was familieleden niet toegestaan te huwen, tenzij dat werd toegestaan door de kerk en dus 'schoon' was 'schoon-familie'.
• Echtgenoten, echtgenotes, kinderen telden in de landen van het Latijnse westen steeds meer als familie.
• Paulus beschreef de seksuele ontaardheid van de heidense samenleving als de kenmerkendste en afschrikwekkendste maatstaf van de menselijke vervreemding van Gods liefde.
• Het was voor de Romeinen vooral afwijkend als een man toeliet dat hij gebruikt werd alsof hij een vrouw was.
• Door vrouwen die met vrouwen sliepen op één hoop te gooien als mannen die met mannen sliepen, had Paulus in feite een geheel nieuwe categorie van seksueel gedrag geschapen.
• Zonden begaat iedereen uit eigen keuze.
• In zaken van het vlees had de christelijke revolutie nog een lange weg te gaan.

Apocalyps (het jaar 1420)

• Wat het Beloofde Land voor de kinderen van Israël was, was de Nieuwe Wereld voor Spanje.
• Toen Luther geen monnik meer was en zijn banden met de wereld van de katholieke religie definitief had verbroken, had hij zijn handen vrij voor iets anders: een nieuwe en persoonlijke visie op religie.

Reformatie (het jaar 1520)

• Je kon God niet dienen, zag Luther langzamerhand in, zonder het verleden in een radicaal ander licht te bezien.
• Luthers missie was om het christendom voor de duisternis te behoeden, om af te rekenen met de corruptie, om het opnieuw te dopen.
• Zielenheil was geen geschenk.
• Het kostte Luther elf weken om zijn versie van het Nieuwe Testament te voltooien.
• Als de mensen hun hart voor de Heilige Geest openden, dan zouden ze de ware betekenis van het christendom begrijpen.
• Het was de taak van de vorsten, en niet van pausen, om de infrastructuur van het recht in stand te houden.
• Wie verdoold is geraakt in zijn geloof, kan daarna gaan geloven wat hij maar wil.
• Liefdadigheid vormde de kern van Calvijns visie.

Kosmos (het jaar 1620)

• Christelijke waarden leken de onderlinge haat niet te temperen, maar juist aan te scherpen.
• Missionarissen predikten voor de indianen in hun eigen taal; vol overgave werkten ze aan Bijbelvertalingen.
• Heiden of niet, ieder menselijk wezen was door God geschapen en had van hem iets van een ratio gekregen.
• De christelijke boodschap was universeel.
• Als Jezuïeten naar landen reisden die ver van Europa lagen, luidde hun opdracht om zo veel mogelijk plaatselijke gebruiken over te nemen - zonder daarbij de beginselen van de christelijke leer geweld aan te doen.
• De filosofie van Confucius was, in beginsel, volmaakt in overeenstemming met het christendom.
• In China was de toegang tot onderwijs altijd strikt door de staat gereguleerd.
• Onderzoek naar het onbekende kan gevaren met zich meebrengen.
• Alles in de Schrift was waar. Maar dat betekende nog niet dat elke passage letterlijk genomen moest worden.

Deel 3: Moderniteit

Geest (1649)

• De bewijzen van Gods wegen trof je ongetwijfeld eerder aan bij een boerenjongen die er door en door van overtuigd was dat de mens goed is, dan in de kerk.
• Het was de rede die de mensheid ertoe zou brengen om het idee van bezit af te zweren, om samen de hemel op aarde tot stand te brengen.
• De christelijke orde dreigde in Engeland helemaal uiteen te vallen.
• De weg van de ware hervorming kende geen einde. Het was altijd werk in uitvoering. Iedere christen moest vrij zijn om zijn weg naar God te zoeken.
• Godsdienst was ook iets van het innerlijk, iets persoonlijks.
• Degenen die geloofden dat er maar één ware godsdienst was en degenen die geloofden dat God wilde dat iedereen in vrijheid zijn eigen godsdienst praktiseerde, waren niet makkelijk te verzoenen.
• Wie het geloof in God door Jezus Christus belijdt, zal worden beschermd bij het belijden en in de praktijk brengen van zijn godsdienst.
• Tolerantie jegens andere religies was tot christelijke deugd verheven.
• Aan het einde van zijn leven leed Luther aan paranoïde waanvoorstellingen.
• Vrijheid was nooit iets vanzelfsprekends, - zelfs niet in de Republiek der Nederlanden. 
• Calvijn zelf had gesteld dat ware trouw aan God gegrond moest zijn in vrijheid.
• Ware verlichting komt voort uit de rede.
• Christen zijn betekende een pelgrim te zijn. Het betekende dat je je levensreis moest afleggen in de hoop dat de pelgrim aan het eind verwelkomd zou worden door stralende engelen.
• Ware christen zijn had alleen betekenis als het vooruitgang inhield.
• De meeste protestanten bleven koers zetten naar Amerika.
• De Atlantische Oceaan oversteken hield in je de vrijheid toe-eigenen waarvan Paulus had gezegd dat ze iedere christen toebehoorde.
• Het overgrote deel van de christenen beschouwde slavernij - net als armoede, oorlog en ziekte - als wreed, maar onvermijdelijk.
• Zo kon de bestraffing van een slaaf die probeerde te vluchten worden beschouwd als het werk van God.
• Als het onwettig was om indianen als slaven te houden, waarom dan wel de negers?
• De Afrikanen die onterecht tot slaven waren gemaakt, waren net als de indianen het slachtoffer van christelijke onderdrukking.
• Aristoteles: bepaalde mensenrassen waren geschapen voor slavernij.
• Wie het ene ras boven het andere stelde, ging in tegen de grondbeginselen van de christelijke leer.

Verlichting (1762)

• Roem was een wapen; zelfpromotie een plicht.
• Het ideaal was een godsdienst die de wederzijdse haat kon overstijgen.
• De mens vereert een God die rechtvaardig is, maar één wiens daden het menselijk begrip te boven gaan.
• Alle verschillen zouden verdwijnen. De mensheid zou één worden.
• Aanvankelijk leek weinig erop te wijzen dat een revolutie haar pijlen zou richten op het geloof.
• Deugdzaamheid kon niet zonder afschrikking.
• Mensenrechten hadden geen God nodig. Deugd beloonde zichzelf.
• Voor Grieken die een stad veroverden, gold verkrachting als beloning voor moed.
• De Natuur heeft de zwakke voortgebracht om slaaf te zijn.
• Voortgang bleef als ideaal voortleven.
• Evangelisch zijn, betekende dat je inzag dat de wet van God niet alleen een wet van gerechtigheid was, maar ook een wet van liefde.
• Slavernij is in strijd met de beginselen van menselijkheid en universele moraliteit.
• In toenemende mate zou Europa in termen van mensenrechten zijn normen en waarden aan de wereld duidelijk maken.

Religie (1825)

• Voor protestanten was de essentie van religie: de innerlijke relatie van een gelovige met het goddelijke. Geloof was iets persoonlijks; afgezonderd van de rest van de maatschappij.
• Weduweverbranding was geen religieuze praktijk, en kon dus verboden worden.
• Het christendom verspreidt zich op twee manieren: door bekering en door secularisatie.
• De kathedraal van Keulen zou verrijzen als een monument voor de 'geest van de Duitse eenheid'.
• Joden moesten zich verenigen in corporaties. Zo konden ze hun afwijkende identiteit behouden in een verder christelijk rijk.
• Joden werden als afzonderlijke gemeenschap getolereerd zolang dat niet inging tegen 'het algemeen belang'.
• De tijd van een onafhankelijke Joodse staat was al lang voorbij. In plaats van Israël hadden de Joden nu het jodendom.
• Emancipatie was een blijvende uitdaging.
• Heerschappij over de wereldzeeën was nergens goed voor, tenzij ze 'de Voorzienigheid' diende.
• De door God opgestelde wetten die slavernij toestonden, waren eeuwig van kracht.
• Beweren dat de geest van de Schrift los moest worden gezien van de letterlijke betekenis ervan, was voor de meeste moslims onvoorstelbaar en angstaanjagende blasfemie.
• De mening van velen in Engeland was dat slavernij pas helemaal zou zijn uitgebannen wanneer het hele continent geciviliseerd zou zijn.

Wetenschap (1876)

• Bijbelkenners hadden meer dan eens geprobeerd om de chronologie van de Bijbel op te stellen die terugging tot vóór de komst van de mens.
• Gods creatie: rotsen en fossielen, en het oppervlak van de aarde.
• De geologie, die gestoeld was op de Bijbelse visie op de tijd, leek eerder een bevestiging van het christelijke geloof, dan dat ze het op zijn grondvesten liet schudden.
• God voorzag in den beginnen de wereld van levende wezens, bekeek ze en zag dat het goed was.
• Darwin wilde God nog steeds een plekje toewijzen in de natuur.
• De gang van de evolutie, die allang was voorzien door de Schepper, was geen symptoom van chaos en verwarring, maar van een orde die de hele natuur bepaalde. In de loop der tijd ontwikkelde elke soort zich in een door God voorbestemde richting.
• Geloven dat God mens was geworden en de dood van een slaaf was gestorven, hield in dat er kracht kon schuilen in zwakheid, en overwinning in verlies.
• Het grote project van sociale hervorming was door en door christelijk.
• Christelijke opvattingen over menslievendheid waren misplaatst, hoezeer Darwin er persoonlijk ook mee begaan was. De mensen die zich eraan overgaven, zouden tot degeneratie veroordeeld zijn.
• Darwin: de mate van beschaving lijkt van het grootste belang voor succes in de onderlinge strijd der naties.
• Darwin: waar de Europeaan opduikt, worden de inheemsen de dood in gedreven.
• Als de mist van het bijgeloof werd verdreven, zouden de contouren van de waarheid steeds zichtbaarder worden.
• Een waarheid die niet kon worden aangetoond of bewezen, een waarheid die afhing van een ogenschijnlijk bovennatuurlijke openbaring, wàs helemaal geen waarheid.
• Het beeld van het middeleeuwse christendom als een hellegat van achterlijkheid en kwezelarij ging helemaal terug op Luther.
• Homoseksualiteit moest niet als een zonde worden gezien, maar als iets heel anders: een aandoening waar niets aan te doen viel.
• Homoseksuelen kunnen net zo vertrouwd zijn met de 'edele ingevingen van het hart'.
• Homoseksualiteit was het naadloze samengaan van christelijke zonde en christelijke liefde.
• Iedereen moest gehoor geven aan zijn roeping.
• Carnegie twijfelde er nooit aan dat zijn inspanningen om rijkdom te vergaren een grote verantwoordelijkheid met zich meebrachten.
• Liefdadigheid was zinloos als die er niet toe leidde dat de behoeftige voor zichzelf kon zorgen.
• De wetenschap bestond om van het slechte het goede te maken.
• De strijd tussen arm en rijk was onbarmhartig, waarbij alles om hebzucht en bezit draaide.
• Mensen die in een god geloofden, leefden in een toestand van vernederende afhankelijkheid.
• Marx werd gekweld door de mechanismen van het kapitalisme.
• De geschiedenis was als een pijl, die onverbiddelijk zijn koers volgde.

Schaduw (1916)

• De mensheid verandert op een demonische manier.
• Velen noemden Nietsche de gevaarlijkste denker die ooit had geleefd. Anderen roemden hem als een profeet. De meesten vonden dat hij allebei was.
• Niemand had het ooit gewaagd om te kijken wat de dood van hun god zou kunnen betekenen voor de beschaving.
• Spoken als de waardigheid van de mens, de waardigheid van arbeid, die waren door en door christelijk.
• Anderen helpen en verzorgen, nuttig zijn voor anderen, verschaft voortdurend een gevoel van macht. Liefdadigheid was in het christendom een middel geworden om te domineren.
• Een samenleving die zich richtte op de krachtelozen was een krachteloze samenleving.
• Na een verschrikkelijk aardbeving volgt een geweldige bespiegeling, met nieuwe vragen.
• Rusland was zo groot dat bijna een kwart van de christenen uit de hele wereld er woonde.
• In de praktijk is het communisme onverenigbaar met religieus geloof.
• Duizend jaar had het Latijnse christendom ernaar gestreefd dat de hele wereld opnieuw geboren zou worden: door die te dopen in de wateren van de reformatio.
• Het fascisme probeerde de glans en het geweld van de antieke oudheid te combineren met de moderne wereld.
• Hitlers politiek: Diegenen elimineren die in de weg stonden van de realisatie van een programma was geen misdaad, maar een verantwoordelijkheid.
• Het was gewoon zoals het gaat in de wereld.
• De christelijke moraal en zorg voor de zwakke had Hitler altijd beschouwd als laf en schandelijk.
• Hitler had in 1937 bedacht dat het christendom eens en voor altijd geëlimineerd zou worden.
• De sterken hadden zowel het recht als de verplichting om de zwakken te elimineren.
• Om te worden gered, moest de wereld gereinigd worden.
• Centraal in de plot van Tolkien staat de terugkeer van een koning: een erfgenaam van een lang vacante troon.
• Volgens Dietrich Bonhoeffer had de Kerk een onvoorwaardelijke verplichting tegenover de slachtoffers van welke sociale orde dan ook, zelfs als die slachtoffers niet behoren tot de christelijke gemeenschap.
• Wie met monsters vecht, moet uitkijken dat hij niet zelf een monster wordt. 
• Als je zelf in een afgrond staart, staart de afgrond ook in jou.
• Echte kracht manifesteert zich niet in de uitoefening van macht, maar in de bereidheid om die op te geven.
• Er zijn weinig momenten in de roman van Tolkien waarin het diep christelijke karakter ervan zich openbaart. Maar als dat gebeurt, zijn ze ook belangrijk.
• 'In de ban van de ring' werd het meest gelezen fictiewerk uit de 20e eeuw, en Tolkien daarmee de meest gelezen christelijke auteur.

Liefde (1967)

• De campagne voor burgerrechten gaf het christendom een centrale plek in de Amerikaanse politiek.
• Geheiligde mensen hebben meer vuur.
• Ieder menselijk wezen heeft in zijn persoonlijkheid het onuitwisbare stempel van de Schepper staan.
• Heb lief, en doe wat u wilt.
• Het concept van vooruitgang begon het christendom op achterstand te zetten.
• Christenen stonden niet alleen in hun worsteling om de rivaliserende eisen van traditie en vooruitgang met elkaar in overeenstemming te brengen.
• De indringendste vraag voor het leven is: 'Wat doe je voor anderen?".
• Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog stond bijna het hele Afrikaanse continent onder buitenlands bewind.
• Afrikanen hadden in de Bijbel de belofte gevonden van verlossing uit vreemde overheersing.
• Afrikaan zijn was geen belemmering om de christelijke boodschap te doorgronden.
• De blanke heerschappij werd verankerd als een uitdrukking van Gods doelstelling.
• Apartheid werd in stand gehouden door theologie.
• Als apartheid was opgebouwd als een theologische constructie, dan was er ook een theologische constructie voor nodig om die te ontmantelen.
• Nelson Mandela was gaan beseffen dat vergeving waarschijnlijk de constructiefste en effectiefste en vernietigende tactiek van allemaal was. Hij sprak vol geloof in de verlossende kracht van vergeving.
• Scheiding van Kerk en Staat, liberale democratie, het concept van mensenrechten: die zaken diende de wereld te omhelzen.
• De Irakezen stonden niet open voor de overeenkomst tussen de islam en Amerikaanse waarden.
• Het welzijn en de vooruitgang van Europa zijn mogelijk gemaakt met het zweet en de lijken van zwarten, Arabieren, Indianen en Aziaten.
• De bezetting van Irak was een nieuw, met bloed bevlekt hoofdstuk in de geschiedenis van de misdadigheid van het Westen.
• Perzen, Romeinen, Arabieren, Turken: ze hadden allemaal hun recht om te heersen vanzelfsprekend gevonden.
• Er bestond geen natuurlijke wet in de islam; er waren alleen door God opgestelde wetten.
• De enige weg naar een onbesmette toekomst was de weg die terugleidde naar een onbedorven verleden.
• Islamitische Staat mag dan islamitisch zijn, maar stamt ook af van doopsgezind Münster. Misschien is dit wel de gruwelijkste ironie in de geschiedenis van het protestantisme.

Wakker (2015)

• Politiek is soms hard.
• Beslissingen kosten bijna altijd iets.
• God houdt van iedereen.
• Liefdadigheid was de plicht van ieder christen.
• Als de leider van een land (Duitsland) dat zes miljoen Joden had uitgeroeid, deed Angela Merkel begrijpelijkerwijs haar best om niet over te komen als iemand die voorschrijft waar de Europese identiteit uit zou moeten bestaan.
• De vooruitgang kon worden afgemeten aan het aantal moslims dat was gaan accepteren dat wetten die ingesteld zijn door mensen soms boven wetten gaan van God.
• Toen Merkel de moslims in Duitsland verwelkomde, bood ze hun leefruimte op een continent waar de scheiding tussen Kerk en Staat van toepassing was, ook voor de islam.
• De traditie waarin de journalisten van Charlie Hebdo stonden - satire, godslastering en ontheiliging - hield geen verwerping in van de christelijke geschiedenis, maar vormde juist de essentie ervan.
• De basisaanname van het secularisme: alle religies zijn in essentie hetzelfde.
• Niets is teveel gevraagd voor een man met de status van Harry Weinstein. Misschien komt het daardoor dat zijn gasten in de verleiding komen om ook het personeel als consumptiegoederen te zien. Werken in de huishoudelijke dienst hield in: bijzondere kwetsbaarheid voor seksuele intimidatie en aanranding.
• Monniken moesten hun verlangens beteugelen en dienen als toonbeelden van zelfbeheersing.
• Wederzijds respect stond voorop.
• Amerika is gevormd door een traditie die er al tweeduizend jaar lang naar streeft verlangens te reguleren.
• Duizenden priesters werden beschuldigd van kindermisbruik, wat door de hiërarchische structuur binnen de Kerk verborgen kon blijven.
• Natuurlijk was er niets nieuws aan dat priesters en dominees niet leefden volgens de normen die ze predikten. We zijn allemaal geneigd tot schijnheiligheid.
• Seksuele lust is onderdeel van de kosmische strijd tussen goed en kwaad, en daarbij veel te roofdierachtig en veel te gulzig om aan zichzelf te worden overgelaten.
• De campagne om gevallen van intimidatie of aanranding naar buiten te brengen onder de hashtag#MeToo, die probeerde actief een stem te geven aan de meest gemarginaliseerde en kwetsbare vrouwen, was een oproep tot moreel ontwaken.
• De nieuwe Amerikaanse president Donald J. Trump was voor de organisatie van de vrouwenmarsen de belichaming van giftige mannelijkheid. Die vrouwenmarsen gingen over de basale gelijkheid van alle mensen.
• Een diepgewortelde christelijke vooronderstelling: het lichaam van iedere vrouw is van haarzelf, dat als zodanig gerespecteerd moest worden door iedere man.
• Amerika's cultuuroorlogen zijn burgeroorlogen tussen christelijke groeperingen.
• Nietsche klaagde al dat de sporen van de christelijke theologie overal te zien waren.
• Men kon God niet ontwijken door simpel te weigeren in Hem te geloven.
• De maatstaf voor iemands medelijden met de armlastigen en de lijdenden zal de maatstaf worden voor de verhevenheid van zijn ziel.
• Ook de kansarmen hebben hun eigen hiërarchie.
• Het is het lot van de heersers dat ze van hun tronen gestoten worden, en van de nederigen om te worden opgeheven.
• Het leek erop dat het christendom geen echte christenen nodig had om de christelijke waarden te laten gelden. De terugloop van het christelijke geloof hield niet automatisch een terugloop van christelijke waarden in. De sporen van het christendom bleven zo overduidelijk van invloed op de moraal en vooronderstellingen van mensen, dat velen de aanwezigheid ervan niet eens meer opmerkten.
• Dit boek is het verhaal over de manier waarop het christendom de wereld heeft veranderd.
• Het christendom heeft wereldwijd grote schokken en bevingen teweeg gebracht.
• Bij de behandeling van een thema als het christendom houdt dat geen neutraliteit in.
• Ik sta zelf niet buiten het kader van de christelijke normen en waarden.
• Kinderen hebben altijd thuis het meest opgenomen van revolutionaire lessen. De christelijke revolutie is vooral tot stand gekomen op de schoot van vrouwen.
• De overtuiging van mijn peettante dat ze een plicht te vervullen had tegenover degenen die haar zouden overleven, bepaalde haar hele loopbaan.
• Zonder een dimensie van het hemelse zijn alle dingen vergankelijk.
• Er is niet zoveel bijzonders aan de mens.
• Vrijdenkers houden vroom vast aan de taboes en moraal, die afgeleid is van het christendom.
• Wetenschap bood moralisten geen waarheid, maar een spiegel.
• Hoe langer het bewijs bestudeerd wordt, des te vager wordt de scheidslijn tussen vogels en dinosaurussen.
• Hoewel Richard Dawkins agnost, secularist en humanist is, heeft hij de instincten van iemand die is opgegroeid in een christelijke samenleving.
• Het christendom heeft herhaaldelijk schokgolven over de hele wereld gestuurd.
• Het communisme is een uitdrukking van bezorgdheid voor de onderdrukte massa.
• Kruisiging was niet alleen een straf. Het was een manier om macht te verwerven: macht die de onderworpene voelde in de ingewanden als angst. Terreur was hèt kenmerk van macht. Zo is het altijd geweest en zal het altijd zijn. Zo gaat het in de wereld.
• Zelfs als de kerken in het Westen leeg blijven, lijkt het niet onwaarschijnlijk dat de christelijke normen snel zullen veranderen.
• Het christendom blijft nog altijd het christendom.