Lof der dwang

Zaterdag 30 januari 2021
 

Cover van 'Lof der dwang'

Democratische dwang
Veel verbaal geweld, maar geen oplossingen.
Zo typeert socioloog en journalist-schrijver Herman Vuijsje (1946) de woordenstroom over normvervaging en zorgzame samenleving. 
Het gebrek aan respect voor het algemeen en andermans belang blijft ondertussen toenemen.
In zijn boek 'Lof der dwang' (1989) houdt Herman Vuijsje een gedurfd pleidooi voor een betrokken inmenging in elkaars leven, en voor 'democratische dwang' als middel daartoe.
Burgers zullen zich - volgens Vuijsje - alleen socialer gedragen als medeburgers dat ook doen.
Herman Vuijsje stelt dat daarvoor een overheid nodig is die met daadkracht optreedt, en dat een wethandhavingsapparaat duidelijk aanwezig is.
In een prikkelende verkenning van de openstaande wegen doorbreekt Herman Vuijsje met het boek 'Lof der dwang' het taboe.
Om tot een werkelijk 'verantwoorde samenleving' te komen, is een grotere mate van dwang onvermijdelijk.
Maar ja, wie neemt de handschoen op?

Week 1 van de Corona-avondklok
Toen precies een week geleden de avondklok als anti-Coronamaatregel inging, was al voorzien dat deze vergaande vrijheidsbeperkende maatregel tot verzet zou leiden. Iedereen kon wel aanvoelen dat het alleen maar opleggen van deze maatregel niet zou gaan betekenen dat iedereen zich daar geheel aan zou gaan houden. De overheidsinstanties verklaarden dan ook klip en klaar dat de maatregel strikt gehandhaafd zou worden, en dat overtreders van de avondklok in elk geval zouden kunnen rekenen op een boete van 95 euro. 
Een dergelijke maatregel opleggen en die niet handhaven, zou in elk geval in Nederland sowieso tot een fiasco leiden, dus handhaven en ook melden dat er gehandhaafd zou worden, is een harde vereiste voor een optimaal resultaat. Dwang met regels zónder handhaving werkt niet, althans niet in Nederland. 

Dwang in historisch perspectief
Al geruime tijd stond het boek 'Lof der dwang' van Herman Vuijsje in onze boekenkast. Het leek mij een goed idee om in deze eerste week van de avondklok deze ode aan het verschijnsel 'dwang met handhaving' te gaan lezen. Terugblikkend op de grote maatschappelijke onrust en de rellen die zijn ontstaan bij het ingaan en bij het handhaven van deze Corona-avondklok kan ik wel stellen dat de inhoud van dit boek goed past bij wat we in de afgelopen week in Nederland hebben beleefd.
Herman Vuijsje schreef meerdere publicaties over naoorlogse cultuurverschuivingen in Nederland. Ook dit boek 'Lof der dwang' plaatst de manier waarop met name Nederlanders al dan niet gewenst omgaan met regels in een historisch perspectief. De vele beschreven observaties en voorbeelden uit onze samenleving maken duidelijk dat wet- en regelgeving alleen maar succesvol zijn in combinatie met enige vorm van dwang; derhalve dan ook 'Lof der dwang'.

Aanstelleritis in Amsterdam

• De bodem is uit de sociale controle gevallen.
• Bemoeien moet met overleg gebeuren, altijd afgestemd op de objectieve omstandigheden.
• Sociale controle werkt alleen als het daartoe strekkende gedrag conform de norm is, en ook op sociale ondersteuning kan rekenen.
• Sociale controle in de grote stad kan alleen gedijen bij de gratie van een betere wetshandhaving door politie en justitie.
• Als je onbeschaafd handelende lieden tegenover je vindt, moet je zelf ook maar een beetje minder verfijnd gaan optreden.
• Schreeuwen is misschien wel de meest gênante vorm van sociale controle. Wie schreeuwt, doorbreekt niet alleen de privacy, maar laadt ook nog de verdenking van onbeheerstheid op zich.

De openbare ruimte op de tocht

• Het openbaar domein wordt - toch al aangetast - niet verdedigd, maar verder prijsgegeven.
• Als de overheid het functioneren van haar eigen voorzieningen niet kan afdwingen, waarom zouden particulieren dan wel voor toezicht en controle kiezen?
• Je wilt je eigen omgeving gewaarborgd hebben, schoon kunnen houden, de veiligheid zelf in de hand kunnen houden.
• Het gedoogdenken heeft in Nederland een hoge graad van vanzelfsprekendheid bereikt.
• De grimmigheid in/van een buurt kun je voorkómen als je bij de bouw van die buurt rekening houdt met de maatschappelijke realiteit, opdat en zodat minder storende, meer geïntegreerde oplossingen bedacht kunnen worden.

De tram als niemandsland

• Aanwezigheid van controleurs levert 'sociale winst' op.

De terugkeer van de punt

• In onze dagen treedt een kentering op. De tolerantie is vertaald in duidelijke normvervaging.

Lessen van Voorthuizen

• Een diender moet niet altijd op de lieve toer gaan
• Het respect voor andermans eigendommen neemt af.
• De politiepostcommandant van Voorthuizen beschouwt het dorp als zijn 'eigen tuintje'.

Klikken in de rechtsstaat

• In Nederland rust op klikken bij het gezag een duidelijk taboe.
• Motieven als Tolerantie, Respect voor de privacy en voor de rechtsstaat, en Afkeer van eigenrichting functioneren als dekmantel voor onverschilligheid en geïntimideerdheid.
• Het is heel principieel om iemand niet aan te geven. Het is toevallig ook het veiligste om dat niet te doen.
• Iemand 'verklikken' of 'aangeven' heeft nog steeds een zwaar beladen klank.
• Er zijn ook slachtoffers in het geding. Hun positie is veel minder met rechtswaarborgen omkleed.
• Ik zou het absurd vinden een erbij snabbelende bijstandsontvanger aan te geven.
• Het negatieve effect voor het algemeen belang is per saldo gering, misschien is zelfs van een positief effect sprake.
• Burgers die kennis hebben van een misdrijf, moeten dit aan de bevoegde instanties melden.

De opkomst van het Doe-Maar-denken

• In nog steeds toenemende mate geloven Nederlanders dat je 'moet opkomen voor jezelf'.
• Waar een stevig vangnet hangt, kan men zijn naaste gerust laten vallen.
• De vermaatschappelijking van verantwoordelijkheid en schuld is in de verzekeringssfeer zo ver voortgeschreden, dat de idee van morale aansprakelijkheid en verwijtbaarheid praktisch is verdampt.
• Sinterklaasavond behoort tot de weinige gelegenheden waarbij wij moreel commentaar geven op andermans handelen.
• Met Kerst moet je 'goed' zijn; van Sinterklaas mag je 'niet stout' zijn, en de Sint zegt daar precies bij wat hij bedoelt.

Aftocht der Apologen (beroepsbegrijpers)

• Mensen worden weer in toenemende mate verantwoordelijk gehouden voor hun eigen lotgevallen.
• Elke revolutie moet op een gegeven moment de vraag onder ogen zien: Werkt het ook?
  
• Overal in de samenleving zet de ontwikkeling naar een minder moraliserende opstelling van de buitenwereld inzake de privé-afspraken tussen mensen zich onverminderd voort.
• 'Normovertredingen' werden vooral beliefd te worden gezien als een 'signaal om hulp' of 'een voorstel aan de samenleving'.
• Normen verslijten net zo snel als schoenen.
• Normovertredingen zijn noodsignalen; kan best, maar dat wil nog niet zeggen dat er niet tegen moet worden opgetreden.
• Je wilt vanuit verankerde standpunten je lijn bepalen.

Het dilemma van de uitslovers

• In het verkeer blijken de Nederlanders hun gedrag in toenemende mate zelf te 'reguleren' en te 'controleren'.
• Mensen worden in toenemende mate afhankelijk van elkaar, en zullen dus steeds meer rekening met elkaar moeten houden. Hoe ze die onderlinge contacten reguleren, kunnen ze best zelf uitdokteren.
• Dankzij de onderhandelingscultuur letten we meer op anderen.
• De onderhandelingshuishouding werkt 'beter' naarmate de betrokkenen een besef hebben van wederzijdse afhankelijkheid.
• Als het directe eigenbelang samenvalt met dat van de groep, gedragen Nederlanders zich gedisciplineerd. Waar beide belangen haaks op elkaar staan, neemt tot in de meest abjecte situaties de neiging tot normafwijkend gedrag toe.
• Prisoner's dilemma: Geen van beiden durft over de schuld van de ander te zwijgen, uit vrees dat deze hem wèl zal verraden. Daardoor worden beiden veroordeeld.
• Amoreel gedrag is vaak gesignaleerd in samenlevingen waar extreme armoede en uitzichtloosheid heersen.
• Amoreel handelen wordt ook bij ons in toenemende mate als normaal beschouwd. Het persoonlijk eigenbelang staat centraal.
• Waarom zou jij je uitsloven als niemand anders dat doet?

Het vuil, de stad en de hond

• Vroeger was een hond een hond, nu is hij 'vermenselijkt'.

Dwingen in Nederland

• Zelfs tegenover heroïnehoeren wordt het gedogen volgehouden tot de dood erop volgt. Zij moeten maar op vrijwillige basis van gedrag veranderen.
• De gedoogzone staat voor vertwijfeling en onmacht, vermomd als tolerantie, als onbekrompen politieke visie en permissiveness (tolerantie).
• Er is een geringe bereidheid van de Nederlandse regering om tot maatregelen van dwang en controle over te gaan.
• Nederlanders brengen overheidstoezicht, overheidscontrole en overheidsdwang onmiddellijk in verband met totalitaire onvrijheid.
• Amerikanen zijn gewend de democratie te bekijken als een gecompliceerd stelsel van checks and balances, waarin naast eigen verantwoordelijkheid controle een sleutelrol vervult.
• In Nederland zijn overheidstoezicht en sociale controle lange tijd beschouwd als diametraal tegenover elkaar staande mogelijkheden.
• Zeker in de steden gaat sociale controle tegenwoordig door voor een blijk van aanstellerij.
• Wanneer burgers zich niet meer verantwoordelijk voelen, terwijl de overheid zich beperkt tot het preken van de verantwoordelijke samenleving, ontstaan er stukken 'niemandsland'.
• De verzorgingsstaat vereist op bepaalde punten een sterkere overheidsbemoeienis dan een terugtredende overheid.
• Een meer verantwoordelijke samenleving krijgen we alleen als de overheid duidelijk laat zien dat zij bereid is de sociale controle te ondersteunen.
• De neiging van de overheid om in te grijpen in de persoonlijke levenssfeer van burgers is uiterst gering, omdat de burgers dat zo willen.

Op weg naar een kwintaire sector (overheidsdienstverlening)

• Mensen maken een kosten-baten-analyse bij elke moreel geladen beslissing.
• Nog steeds is er behoefte aan gewetensbevestiging, aan voorgangers in rituelen met behulp waarvan mensen zichzelf en elkaar in bedwang kunnen houden.
• Om eigenzinnige burgers in een geïndividualiseerde samenleving aan het belang van normen en wetten te herinneren, is een permanente public relations-inspanning nodig.
• Bewogen oproepen dwingen en dreigen niet, en iedere moderne burger weet dat andere burgers amoreel gedrag alleen achterwege zullen laten als er sancties in het geding zijn.
• Veel politieagenten hebben het gevoel dat zij tot de laatsten der Mohikanen behoren wanneer het gaat om het bewaken van de moraal in de samenleving. De maatschappelijke steun die de politieman geniet, wordt steeds geringer, terwijl de hulp die hij verleent als vanzelfsprekend wordt gezien.
• Een ongeremde seksbeleving, waarbij je je helemaal kunt laten gaan, is zo ongeveer een grondrecht geworden.

Is Big Brother nog wel links?

• In een geïndividualiseerde maatschappij blijkt de optelsom van individuele voorkeuren zodanige schade te kunnen toebrengen aan het belang van allen, dat de overheid wel dwangmaatregelen móet nemen.

De Controleurs

• In Amerika zijn grote delen van de openbare ruimte al in 'controle-eilanden' veranderd.
• Nederlanders hebben het zo grijs gemaakt dat ze weer meer controle over zichzelf afroepen.
• De minder moralistische en meer 'zakelijke' visie op het naleven van regels, die leidt tot meer normoverschrijding, maakt ook het ondergaan van controle minder pijnlijk.
• De Kamer is zelf ook meer controle-minded geworden. Ze ziet zichzelf steeds meer als controleur, niet alleen als wetgever. Controle wordt meer aanvaard als onderdeel van de democratie.
• De combinatie van advies- en controletaken rukt in de hele controlesector op. De ene keer je adviespet op, de andere keer je politiepet, dat gaat botsen.
• Controle is niet meer de hoofdtaak van de treinconducteur. Veiligheid en service zijn belangrijker volgens de huidige NS-filosofie.
• Eigenlijk willen de meeste mensen weer meer controle, op anderen en ook op zichzelf.
• Niet alleen lijken burgers weer in toenemende mate bereid om controle door functionarissen te accepteren, ook de weerstanden tegen een efficiënte aanpak van toezicht en controle verminderen.
• Vrouwen: ideale opzieners van de verzorgingsstaat?