Op weg naar Jacobus

Vrijdag 5 juli 2024

 

Cover van 'Op weg naar Jacobus'

Ontstaan en ontwikkeling van de Jacobus-culte

Het Spaanse Santiago de Compostela is al eeuwenlang één van de belangrijkste bedevaartsoorden in de christelijke wereld. 

Volgens de overlevering bevinden zich in de kathedraal van Santiago de Compostela de stoffelijke resten van Jacobus de Meerdere, één van de twaalf apostelen van Jezus Christus. 

Aan de hand van het twaalfde-eeuwse verzamelhandschrift 'Het Boek van Sint Jacobus', beschrijft Jan van Herwaarden het ontstaan en de ontwikkeling van de Jacobus-cultus. Daarbij besteedt Van Herwaarden ook aandacht aan de (kerk)politieke context, èn aan de zogenaamde 'Kroniek van Turpijn', waarin wordt verhaald hoe Karel de Grote op aansporing van de heilige Jacobus in Spanje tegen de ongelovigen streed. 

Dat verzamelhandschrift bevat tevens een 'Gids voor de Pelgrim', die door Van Herwaarden naar het Nederlands is vertaald en van verklarende aantekeningen is voorzien. 

De Jacobusverering heeft niet alleen velen tot pelgrimeren gebracht, maar vormde ook een belangrijke stimulans voor tal van cultuuruitingen van verscheidene aard. De illustraties in dit boek van Jan van Herwaarden vormen daarvan een getuigenis.

Deel I en II van dit boek

Jan van Herwaarden gaf zijn in 1992 uitgegeven boek hierover de titel 'Op weg naar Jacobus', met als subtitel 'Het Boek, de Legenda en de Gids voor de Pelgrim naar Santiago de Compostela'.

Zijn boek is uitgegeven in samenwerking met de Faculteit der Historische en Kunstwetenschappen van de Erasmus Universiteit Rotterdam. 

Het eerste deel van dit boek handelt over 'Het Boek, de Legende en de Verering' (over samenstelling en inhoud), en het tweede deel gaat over 'De Gids van de Pelgrim', dat wordt beschouwd als een cultuurhistorisch document van de eerste orde.

Het is een bijzonder verhaal hoe de overlevering van het graf van Sint Jacob is ontstaan, en hoe op grond daarvan een belangrijke christelijke pelgrimage is ontstaan. 

In zijn boek wordt door Jan van Herwaarden de aandacht gevestigd op een verzamelbundel uit de twaalfde eeuw, namelijk 'Het Boek van Sint Jacobus', waarin de Jacobus-overlevering is geboekstaafd, en waarin bovengenoemde 'Gids voor de Pelgrim' is opgenomen. De in het Nederlands vertaalde tekst van die 'Gids voor de Pelgrim' vormt met uitgebreide verklarende aantekeningen het tweede gedeelte van dit boek.

In het eerste gedeelte staat te lezen wat het 'Boek van Sint Jacobus' inhoudt. Een aantal opmerkingen over pelgrims uit dat boek komt aan de orde, gevolgd door een uiteenzetting over het stapsgewijs ontstaan van de Jacobuslegende, tot en met de grafvondst aan het begin van de 9de eeuw. 

Het ontstaan èn de verdere uitbouw van de Spaanse Jacobuscultus hadden elk een duidelijke politieke en kerkelijke context. 

De Kroniek van Turpijn

Van Herwaarden besteedt in zijn boek ook aandacht aan de 'Kroniek van Turpijn', zo genoemd naar een bisschop van Reims, die tevens één der trouwe paladijnen (paleiswacht) van de Frankische vorst Karel de Grote was, en die de kroniek zou hebben opgetekend.

Deze kroniek was een onderdeel van het 'Boek van Sint Jacobus' en behelst het gedenkwaardige verhaal over Karel de Grote die in een visioen (droom) door de heilige Jacobus werd aangespoord om in Spanje tegen de ongelovigen te strijden. 

Dat historische relaas is een kroniekmatige tegenhanger van het befaamde Roelandslied (Chanson de Roland). Een handschrift met de genoemde stukken wordt onder de naam 'Codex Calixtinus' in de bibliotheek van Santiago de Compostela bewaard. Die codex dankt zijn naam aan paus Calixtus II (1119-1124), die waarschijnlijk even weinig van doen heeft gehad met dat boek als Turpijn met zijn kroniek. 

De hele zaak hangt eigenlijk aan elkaar van verzinsels, die elk op zichzelf daarentegen wel nauw tégen de historische werkelijkheid aanhangen. En hoe spannend het ook is om dat patroon te ontrafelen, en daarmee het samenstel van de verzinsels te presenteren, steeds moet het besef levend blijven dat geen enkele aantoonbare historische waarheid ook maar iets afdoet aan de uitwerking van de Jacobus-legende èn aan de werkelijkheid van de Jacobusverering. 

Die verering heeft niet alleen veel mensen tot pelgrimeren gebracht, maar vormde ook een belangrijke stimulans voor tal van cultuuruitingen van allerlei aard. De illustraties in dit boek van Jan van Herwaarden vormen daarvan een getuigenis.

Voorwoord

• De wegen naar Compostela waren pelgrimsroutes en handelswegen, die een belangrijke rol speelden in de culturele uitwisseling tussen ver van elkaar gelegen gebieden in Latijns-christelijk Europa.

Het Boek, de Legende en de Verering

• Er zijn aanwijzingen in de richting van Aimeri Picaud als één van de belangrijkste samenstellers van de Codex Calixtinus.
• Nicolaïsme: het overtreden van het gebod tot celibaat van priesters.
• Simonie: de verwerpelijke gewoonte om kerkelijke ambten en diensten voor geld te kopen en te verkopen.
• Pelgrims onderweg mochten niets meer dan het uiterst noodzakelijke bij zich hebben, en wat zij bij zich hadden, moesten ze met elkaar delen, want het was schandalig als de ene pelgrim gebrek leed, en de ander rijkelijk was voorzien.
• Een oud pelgrimsideaal: de pelgrim ging op weg om in versterving (in eremo) God te dienen.
• Pelgrims reisden door een bezeten wereld vol gevaar. Pelgrims moesten ook bedacht zijn op allerlei laakbare praktijken, waarvan zij tijdens hun reis het slachtoffer konden worden.
• De beide schelp-helften van de Jacobsschelp duiden op de liefde Gods en de naastenliefde, en de vingervormige schelpschalen verwijzen naar de handen der gelovigen, die goede werken verrichten.
• Pelgrims moesten onderweg in vrede met elkaar leven, en twist en toorn (lis & ria) vermijden.
• Pelgrims moesten (met water) aangelengde wijn drinken, om dronkenschap te voorkomen.
• De wortel van alle kwaad is de hebzucht.
• Jacobus werd het zinnebeeld van de rechtzinnigheid, en van de eenheid van de Spaanse kerk.
• De weduwe van een koning mocht in geen geval hertrouwen; maar moest meteen na het overlijden van haar echtgenoot de wereld verzaken en in een klooster treden.
• De ligging van het heiligdom (het graf van Sint Jacobus) zo dicht bij de frontlijn tussen de islamitische en de christelijke wereld, maakte het nieuwe vereringscentrum (dat graf in Santiago de Compostela) tot ideologisch startplaats van de christelijke strijd tegen de ongelovigen (waarmee de moren/islamieten hier werden bedoeld).
• De bedevaarten naar Santiago de Compostela pasten binnen de migratiestroom, en hadden effecten op de verstedelijking langs de wegen naar Santiago de Compostela.
• Bedevaarten betekenden een impuls tot talloze cultuuruitingen.

De Gids van de Pelgrim

• In Triacastela ontvingen de pelgrims een brok steen, om met zich mee te dragen naar Castañeda, waar kalk gemaakt werd voor de bouw van de basiliek van de apostel Jacobus in Santiago de Compostela.
• Eutropius (martelaar en bisschop van Saintes) vertelde zijn vader over zijn ontmoeting met Jezus aan het Meer van Galilea/Tiberias: "Ik heb een man gezien die Christus wordt genoemd, en die nergens ter wereld zijn gelijke kent".
• De apostelen van Jezus vielen al snel door allerlei wonderen op, terwijl zij voor allen het zaad van het eeuwige leven strooiden.
• De kerk (basiliek/kathedraal van Santiago de Compostela) is een onbeschrijflijk wonderbaarlijk bouwwerk, van een volmaakte schoonheid.
• Geloof, kuisheid, geduld, nederigheid, hoop, matigheid, liefde en eendracht overwinnen de kwade tegenkrachten (naar Prudentius).
• De vrucht van de Heilige Geest (naar Paulus); ofwel de negen deugden: liefde, blijdschap, vrede, lankmoedigheid, vriendelijkheid, goedheid, trouw, zachtmoedigheid en zelfbeheersing.
• Op het altaar van de heilige Jacobus in de kathedraal van Santiago de Compostela mag niemand anders de mis celebreren dan een bisschop, een aartsbisschop, de paus, of een kardinaal van die kerk.
• De zeven vruchten van de Heilige Geest (naar Jesaja): wijsheid, verstand, raad, sterkte, wetenschap, vroomheid en de vreze Gods.
• Zowel arme als rijke pelgrims van welke herkomst dan ook, die uit Santiago de Compostela vertrekken of daar aankomen, moeten gastvrij worden ontvangen en onthaald.
• Pelgrims van Sint Jacobus, of zij nu arm zijn of rijk, hebben het recht te worden ontvangen en liefdevol te worden verzorgd.