De andere wang

Woensdag 30 november 2022
 

Thema-avond in De Hege Stins van Stiens

Geweld & Oorlog in de Bijbel
De commissie Vorming & Toerusting van onze Protestantse Gemeente van Stiens organiseert vanavond in De Hege Stins een thema-avond in Stiens over Geweld & Oorlog in de Bijbel. De titel van deze avond is ‘De andere wang'.
Van die commissie hebben commissielid Annet Brouwer en dominee Jak Verwaal deze avond voorbereid. Omdat de commissievoorzitter er vanavond niet bij kan zijn, begeleid ik op verzoek van de commissie het programma van deze avondbijeenkomst.

• Waarom staat er regelmatig iets over oorlog & geweld in de Bijbel?
• Een beroemde uitspraak van Jezus in Zijn zogenoemde Bergrede is: “Indien iemand u op de wang slaat, keer de andere wang toe!” Dat is weliswaar een vredelievend advies, maar ja, is dat eigenlijk wel uitvoerbaar?

Omdat we ook binnen onze kerkelijke gemeente regelmatig vragen en opmerkingen krijgen over geweld & oorlog in de Bijbel, gaan we dit onderwerp vanavond met zijn allen bespreekbaar maken.

Welkom & Opening
Bij de ontvangst krijgt iedereen koffie en thee aangeboden, en vindt een ieder een zitplaats in de zaal van De Hege Stins. 
Om 19:45 uur heet ik namens de commissie alle deelnemers van deze avond hartelijk welkom, en geef ik inzicht in het programma van vanavond.
Daarna volgt een opsomming over de uiteenlopende vindplaatsen, waar we zoal met geweld te maken krijgen, in bijvoorbeeld kranten/tijdschriften, foto's/films, muziek, boeken, binnenshuis/buitenshuis en ook in de Bijbel.
Om bij aanvang van deze thema-avond af te bakenen waarover wij vanavond met elkaar in gesprek gaan, definieer ik het begrip 'geweld', en maak onderscheid tussen met name lichamelijk, pychisch, seksueel geweld, en ook financieel misbruik en stalking, wat allemaal als geweld door personen wordt gezien. Daarnaast kennen we uiteraard ook het natuurgeweld, van bijvoorbeeld water, wind, vulkanen en vuur.
Aan de hand van enkele regels uit het boek '12 jaar slaaf' (van Solomon Northup) horen we op welke wijze er mis-gebruik van de Bijbel kan worden gemaakt, door als het ware bijbelteksten te gebruiken als een figuurlijke stok om mee te slaan.
Daarentegen open ik daarna deze avond met het lezen van enkele verzen uit het Bijbelboek Spreuken (3: Heb ontzag voor de Heer), waar we er op worden geattendeerd ons vooral niet te laten verleiden tot het gebruiken van geweld, ook niet als mensen die wij als voorbeeld nemen, wèl geweld zouden gebruiken.

In gesprek over geweld & oorlog in de Bijbel
Vervolgens maken we een inventarisatierondje onder alle aanwezigen, waarin eenieder een persoonlijke wens kan inbrengen over de inhoud van deze avond.

• Wat vind je bijvoorbeeld nogal een heftig voorbeeld van geweld of oorlog in de Bijbel,
• of wat zou je vanavond over dit onderwerp in elk geval graag besproken willen hebben,
• of wat zou je deze avond vooral graag te weten willen komen over oorlog of geweld in de Bijbel. 

Die voor-inventarisatie biedt direct al een groot aantal gespreksitems voor de rest van dit avondprogramma.
Eerst vertelt Annet Brouwen dan hoe het zo is gekomen dat dit toch wel beladen bijbelse onderwerp in het jaarprogramma van de commissie Vorming & Toerusting terecht is gekomen.
En daarna komt dominee Jak Verwaal aan het woord, om aan de hand van wat hij voor vanavond inhoudelijk heeft voorbereid over dit thema, en tevens aan de hand van de zojuist ingebrachte gespreksitems ons het een en ander te vertellen over (het denken over) oorlog & geweld in de bijbel.

• Je kunt jezelf afvragen waarom het betrekkelijk in het begin van de Bijbel - zo vlak na de Schepping - al zo nadrukkelijk over geweld gaat in de Bijbel. Geweld is bijvoorbeeld ook al heel prominent aanwezig in het boek Exodus, in het begin van de Bijbel, bijvoorbeeld in de tijd van Mozes. En het geweld gaat maar door. Dan vraag je je af of onze God wel een God is van zoveel liefde? Of zit er een aanleiding en/bedoeling achter dat geweld?
• In een aantal gevallen is de straf van God een reactie op de ongehoorzaamheid van de mens. En wat betekent dat voor mij als èn omdat ik zelf ook wel eens ongehoorzaam ben. We zien immers dat er veelal sprake is van een verband tussen oorzaak (bijvoorbeeld onrecht) & gevolg (bijvoorbeeld leidend tot straf).
• We kunnen constateren dat het toch wel goed is om dit lastige onderwerp over oorzaak & gevolg en geweld & oorlog vanavond eens aan te kaarten. Een heel aannemelijke vraag - die ook vanavond aan de orde komt - is bijvoorbeeld hoe heeft God het grote onrecht van de Holocaust ooit kunnen laten gebeuren.
• Welke oplossing zou je kunnen bedenken om het geweld uit de Bijbel te halen, als je dat tenminste zou willen. Een benadering die wel eens is gekozen, is: pak gewoon een schaar, en knip alles over geweld en oorlog uit de Bijbel. Zo houd je een dunne Bijbel over met daarin alleen aangename teksten van liefde. Als je zo je eigen bijbeltje zou willen maken, moet je wel je eigen keuzes maken. Dominees doen daar op een dergelijke wijze ook wel eens aan mee, door over bepaalde bijbelteksten onbewust of bewust bijvoorbeeld nooit te preken.
• Of - wat je ook zou kunnen doen - creëer zelf een Jezus-figuur die lief is. Als je op die wijze dan uitsluitend die lieve Jezus in gedachten houdt bij het bijbellezen, en daarop focust, kun je dus je eigen, lieve Bijbel creëren.
• Een andere - derde - manier is gebruik te maken van de zogenoemde 'allegorie'. In die benadering geef je aan de bijbelteksten niet een letterlijke, maar een symbolische betekenis, en zo verzacht je de ernst van het gewelddadige in de Bijbel.
• Uiteindelijk bepaal ik dus zelf – anderen gehoord hebbend – wat ik van en uit de Bijbel gebruik en toepas. Zo geef ik een eigen draai aan bijbelteksten. Let wel, uiteindelijk ben ik zelf verantwoordelijk voor wat ik zeg en doe. Ik moet zelf de keuzes maken. Het is mijn keuze, gebaseerd op mijn eigen geweten.
• De Bijbel is heilig, om mij te helpen, en niet om me achter te verschuilen. Het is en blijft van essentieel belang om over de inhoud van je Bijbel zelf na te denken, en ook zelf te kiezen wat je ermee gaat doen.
• De kunst is dan echter wel om goed na te denken over -  en terdege te onderzoeken wat de bedoeling is van een bijbelverhaal.
• Je kunt - lezend in de Bijbel, en handelend in je dagelijkse leven - in heel veel gevallen zelf een keuze maken.
• Welke modellen zou je bij het lezen en interpreteren van de Bijbel kunnen gebruiken? Hoe zou je bijvoorbeeld met een 'model' (motief) creatief kunnen worden om te leren de Bijbel (beter) te begrijpen. Het is niet verstandig overigens om altijd en overal hetzelfde model te gebruiken. Probeer al bijbellezend ook aangepast te variëren qua leesmodel. Modellen kunnen je helpen om problemen op te lossen. Zo'n model zou bijvoorbeeld kunnen gaan over gerechtigheid. Je kunt wel altijd vrede en samenwerking aanbieden in je leven, maar ja, soms is het ook echt nodig om een enkele keer eens terug te slaan als het echt niet anders kan.
• Naast de geschreven Bijbel kun je ook spreken over de zogenoemde mondelinge bijbel; ook die heb je nodig, opdat je vragen stelt, opdat je met elkaar in gesprek gaat over Gods bedoeling. Praat dan bijvoorbeeld over wat rechtvaardig is en wat eerlijk is. Eigenlijk is dat wat we hier vanavond ook doen.
• Bovengenoemde bijbelleesmodellen die vanavond worden benoemd, zijn bijvoorbeeld: het geweldsmodel, het onderhandelingsmodel, het wangmodel en het vredesmodel. Dergelijke modellen kunnen je dus helpen bij het lezen en verstaan van de inhoud van de Bijbel.
• We weten maar al te goed dat zaken als pijn en frustratie aan kunnen zetten tot geweld. Aanvankelijke meningsverschillen, kunnen zomaar transformeren in vijandschap en haat, ja tot zelfs het bijbelse 'Amalek', als het beeld van de onbegrijpelijke gewelddadigheid. Als je met ‘Amalek’ te maken hebt, moet je zeker een grens trekken, en dat geweld aanpakken.
• Aan het eind van de avond concluderen we dat de mondelinge Thora ons uitnodigt tot het stellen van vragen, met als gewenst resultaat dat wij ons eigen geweten gaan trainen.
• Dominee Jak Verwaal: "Ik geloof dat Gods rijk is gekomen. Wij gaan op weg naar Gods vredesrijk. Vrede groeit langzaam. Sprekend, vragend en wandelend leren wij het Woord van God kennen, om te gaan wandelen in het licht van God."

Financiële samenwerking van lokale kerken en pioniersplekken

Dinsdag 29 november 2022
 

Webinar van de Vereniging Kerkrentmeesterlijk Beheer (VKB)

Werken aan een mozaïek van kerkplekken

Pro-actief kerkbeheer en Lichter kerk-zijn staat momenteel bij veel lokale kerken op de agenda. 

Over deze thematiek organiseert de VKB Kerkrentmeesters Academy vanavond een webinar, die wordt geleid door Adam van Bergijk, en waaraan Burret Olde, Symon Jagersma en Nico van Splunter - allen werkzaam bij de Dienstenorganisatie van de Protestantse Kerk (PKN) - hun inhoudelijke bijdrage leveren.

Tijdens dit webinar gaan we in op de ervaringen die zijn opgedaan in de (financiële) samenwerking tussen lokale kerken en pioniersplekken in het zogenoemde 'Mozaïek van Kerkplekken'.

De doelstelling van dit webinar is dat de 15 deelnemers na afloop weten:

• hoe het proces van instroom tot uitstroom van het pionieren verloopt, 
• welke partijen betrokken (kunnen) zijn, 
• wat de verschillende vormen van (financiële) verslaglegging en begeleiding zijn, 
• hoe de financiële duurzaamheid daarin een plaats heeft, en 
• wat het wederkerig rendement voor zowel de pioniersplek als lokale kerk is.

Pionieren in het Mozaïek van Kerkplekken - Burret Olde

• In 2010 is de Protestantse Kerk in Nederland van start gegaan met de zogenoemde Pioniersplekken. Inmiddels zijn er zo'n honderd pioniersplekken, verspreid over heel Nederland. Eén van de eerste generatie pioniersplekken is Nijkleaster in het Friese Jorwert, dat al sinds het begin nauw samenwerkt met de Protestantse Gemeente Westerwert van de dorpen Jorwert, Jellum, Bears en Weidum.
• Bij een Pioniersplek gaat het om een nieuwe vorm van kerkzijn, óók voor mensen die niet (meer) naar de kerk gaan. 
• Pioniersplekken stemmen af op de lokale context, werken vanuit een gedeeld geloof en zetten zich in voor duurzame gemeenschapsvorming. Ze verschijnen - mede daardoor - in verschillende vormen.
• Na enkele jaren financieel ondersteund te zijn door onder andere de landelijke kerk, stroomt een pioniersplek uit, om bijvoorbeeld een reguliere of missionaire (wijk)gemeente of een kerngemeente te worden, of om onderdeel te blijven van de zendende kerk, of een nieuwe gemeente te worden, of te blijven buiten de PKN.

Financiële duurzaamheid - Nico van Splunter 

• Pionieren in pionierskerken kun je beschouwen vanuit verschillende perspectieven, zoals bijvoorbeeld het theologische en het financiële perspectief.
• Van Splunter wijst ons op de ervaren paradox van het geld. Materieel gezien gaat het vooral over verantwoordelijkheid nemen en werken, waarbij het geld in de kas doorgaans bepalend is voor de visie. Daarentegen gaat het geestelijk gezien veel meer over bidden en het vertrouwen dat God wel voor ons zorgt. En in bestaande protestantse gemeenten spreek je voornamelijk in termen als 'penningmeester' en 'kerkvoogdij', terwijl in pionierskringen veel meer de terminologie van 'pionier' en pioniersteam' wordt gebezigd.
• Voor een pioniersplek is en blijft het overigens wel van belang om een specifiek financieringsmodel te hanteren, want je zult toch ook als pioniersplek wel degelijk je activiteiten moeten financieren, veelal vanuit verschillende bronnen, zoals bijvoorbeeld giften, sociale ondernemingen, subsidies en een financieel dragende gemeenschap.
• Er wordt overigens ook wel gepionierd binnen bestaande kerkelijke gemeenten.
• Je kunt als pioniersplek vaak niet wachten op besluiten van een kerkenraad, want als pioniersplek moet je doorgaans gas geven om tenminste vlot vooruit te komen.
• Voor een pioniersteam is het van belang er zorg voor te dragen dat je team is samengesteld uit mensen met zoveel mogelijk verschillende expertises en talenten.

Succesvol samenwerken - Symon Jagersma

• Jagersma gaat vooral in op de vraag waar en wanneer het al dan niet goed gaat met de onderlinge samenwerking. 
• Om samen te werken moet je je met elkaar verbonden weten in het ‘waarom' - van bijvoorbeeld je pioniersplek. (Simon Sinek noemt dat in zijn 'Golden Circle Model' het 'Why' van je organisatie: "'Why' is probably the most important message that an organization or individual can communicate, as this is what inspires others to action. 'Start With Why' is how you explain your purpose and the reason you exist and behave as you do").
• Als de vijf succesfactoren benoemt Symon vervolgens: Missie, Belangen, Relatie, Organisatie, Proces. Als pioniersplek kun je aan de hand van een beschikbare checklist omtrent deze vijf factoren periodiek een zelfscan maken van de kwaliteit van je samenwerking.

Werken aan Verbinding met Pakistan vanuit Stiens

Zondag 27 november 2022
 

Voor alle Verbinders een Pakistaanse wrap bij De Hege Stins 

Vanuit Pakistan naar Stiens gekomen

Onlangs kregen Durkje en ik van de Stienser Werkgroep Ma'laap de uitnodiging voor een ontmoeting van en met alle sponsoren van Ma'laap. 

Ma’laap is ontstaan op initiatief van onze gemeenteleden Shabana & Nasir Emmanual. Zij kwamen als gezin in 2013 vanuit Pakistan in Stiens wonen en werden direct lid van onze Protestantse Gemeente van Stiens. 

Ondanks de grote afstand tussen Stiens en hun Pakistaanse thuisstad Lahore, wensten zij iets te betekenen voor hun vorige kerkelijke gemeente in Pakistan, door samen met ons als kerkelijke gemeente die thuisgemeente in Pakistan te helpen zich verder op te bouwen. Het is hun - en ook onze - overtuiging dat de basis hiervoor is: goed onderwijs. 

Ma'laap betekent Verbinding

Met een kerkelijke initiatiefgroep werd afgesproken dat het verbindende project vooral zou moeten gaan en staan voor goed christelijk onderwijs & begeleiding, om kinderen uit christelijke gezinnen zo lang mogelijk naar school te laten gaan. In Pakistan is het niet vanzelfsprekend dat kinderen uit christelijke gezinnen naar een christelijke school gaan. Officieel kent Pakistan leerplicht tot 12 jaar, maar veel kinderen uit christelijke gezinnen moeten noodgedwongen veel te jong aan het werk, omdat het gezin onvoldoende inkomsten heeft. 

Door het Stienser sponsorproject Ma’laap kunnen inmiddels al 80 kinderen een christelijke basisschool bezoeken en christelijk onderwijs krijgen van hun 6e tot ongeveer hun 16e jaar. En inmiddels zijn er ook al enkele kinderen met succes voor vier jaar gesponsord als leerling in het voortgezet onderwijs.

Ma'laap-bijeenkomst na de ochtendkerkdienst

Nu we zo langzamerhand de kritische periode van de Corona-golf achter de rug hebben, is het ook alweer een hele tijd geleden dat we een Ma'laap-bijeenkomst hadden met alle sponsoren. En verbinding is toch wel wat we graag willen. Verbinding tussen de betrokkenen van Stiens en in Lahore, en ook verbinding als sponsoren onderling. Daarom zijn wij als sponsoren voor vanmorgen allen uitgenodigd door de Stienser Ma'laap werkgroep. 

We beginnen om 9:30 uur als Protestantse Gemeente van Stiens in De Hege Stins te Stiens. Voorganger is dominee Peter Smilde uit Drachten, met muzikale medewerking van onder andere de Stienser VituStinsCantorij. Gezamelijnk vieren we vanmorgen de eerste Zondag van Advent, immers over ruim vier weken gaan we het Kerstfeest vieren.

Na de kerkdienst drinken we zoals te doen gebruikelijk met zijn allen koffie in de ontvangsthal van de kerk, en daarna begint rond 11:00 uur de sponsoren-ontmoeting in één van de zalen van de De Hege Stins.

Informatiesessie over het Ma'laap-sponsorproject

Er zijn zoveel mensen op deze bijeenkomst af gekomen, dat er nogal wat stoelen bijgezet moeten worden in de ontmoetingszaal, en als iedereen een zitplaats heeft, wordt de bijeenkomst door Pieter Koehoorn geopend. 

We worden door Nasir & Pieter aan de hand van een Powerpoint-presentatie in woord & beeld eerst uitgebreid geïnformeerd over de actuele stand van zaken van het Ma'laap-project.  

Daarna is er volop gelegenheid om elkaar vragen te stellen en van gedachten te wisselen over dit bijzondere sponsorproject. 

Voordat er een online video-verbinding wordt gelegd met Pakistan, worden we eerst nog verwend met een heerlijke Pakistaanse wrap. De Lahore-Catering-foodtruck van Nasir & Shabana staat namelijk naast de kerk, om daar iedereen van een lekkere wrap te voorzien. 

Gesprek tussen Stiens & Lahore

Als iedereen van Shabana een Pakistaanse wrap heeft gekregen, zijn we erbij als via Skype in de ontmoetingshal van De Hege Stins online contact wordt gelegd met één van de Pakistaanse sponsorkinderen, die dit schooljaar haar basisonderwijs zal afronden, om na de aanstaande zomervakantie te beginnen met een beroepsopleiding tot verpleegster. Ze zal antwoorden geven op onze vragen.

Vanuit de zaal komt achtereenvolgens een groot aantal vragen. Nasir vertaalt de vragen vanuit het Nederlands en Engels naar het Urdu, waarna wij in het Urdu luisteren naar haar beantwoording, en Nasir voor ons haar antwoorden vertaalt naar het Engels. 

Dankbaar voor wat we voor elkaar betekenen

Aan het eind van deze Skype-sessie schuift ook haar moeder nog even aan, en worden de laatste vragen gesteld en beantwoord. Af en toe wordt de camera-laptop even heen en weer gedraaid, opdat men in Pakistan ook kan zien hoe wij hier in Stiens met zijn allen voor de camera zitten mee te kijken en mee te praten in De Hege Stins.

Heel waarde(n)vol is dat het sponsorkind aan het eind van deze online-sessie vraagt of ze voor ons mag voorgaan in een gezamenlijk online gebed. Wij vouwen onze handen, sluiten onze ogen, en luisteren dan zin voor zin naar het dankgebed van haar, dat na elke zin door Nasir vanuit het Urdu voor ons wordt vertaald. 

Na haar dankgebed sluiten Nasir en Pieter deze mooie Skype-sessie af, en even later worden alle aanwezige sponsoren bedankt voor hun opkomst en deelname, en wordt deze gezellige sponsoren-bijeenkomst in De Hege Stins met wederzijdse woorden van dank afgesloten.

Klooster Claercamppad van Bolsward naar Makkum (etappe 9)

Zaterdagmiddag 26 november 2022
 

Allingawier verlaten we langs de Opfeart richting Makkum

Klooster Claercamppad
Op 1 juni 2022 presenteerde de wandel-journalist Fokko Bosker zijn nieuwe fiets- en wandelgids, van het zogenoemde 'Klooster Claercamppad', met de volgende subtitel aangeduid: 'Wandel- en fietsroutes door de Friese Waddendelta'.
Deze nieuwe gids bevat voor wandelaars: 13 etappes, 3 rondwandelingen, 1 wadlooptocht, 2 stadswandelingen en 3 fietstochten.
In de Friese Waddendelta ontmoeten water en land elkaar. Dit kustgebied is door de golven en getijdenwerking in duizenden jaren gekneed uit zand, klei en veen. Op de kwelderruggen vestigden zich de eerste Friezen en legden zij de basis voor hun rijk, dat zich uitstrekte vanaf Noord-Frankrijk tot aan Denemarken. Het Klooster Claercamppad brengt deze bijzondere landstreek, de natuur en geschiedenis in veelkleurige verhalen en met afwisselende wandel- en fietsroutes tot leven.
De route van dit pad loopt in grote lijnen vanaf Lauwersoog over Zoutkamp naar Dokkum, en voert dan verder naar Sint-Jacobiparochie (de startplaats van het pelgrimspad 'Jabikspaad'), Franeker en de Hanzestad Bolsward, om vervolgens met een lus over Makkum en Harlingen langs de kust en over de dijken terug naar Sint-Jacobiparochie te leiden.
De eeuwenoude cultuurgeschiedenis van terpen, deltawerken, middeleeuwse kerken, kloosters en florerende handelssteden vertelt een bijzonder gelaagd verhaal.

Starten bij de Broerekerk van Bolsward

Vandaag wandelen we twee verschillende routes van het Klooster Claercamppad, beide vanuit Bolsward.

Vanmorgen hebben Durkje en ik eerst al de 'Rondwandeling Bolsward over Burgwerd en Hartwerd' gelopen, over een afstand van 15,5 kilometer. 

En nu gaan we vanmiddag daarop direct aansluitend Etappe 9 van het Klooster Claercamppad lopen, vanuit Bolsward naar Makkum, over een afstand van 10,2 kilometer.

Totaal wandelen we vandaag derhalve 25,7 kilometer.

Het thema van deze 9e etappe is 'Afdalen naar de kelder van Fryslân'. Deze etappe doorkruist namelijk een afgedamde uitloper van de Marne-slenk, en loopt voor een deel door de in de tweede helft van de 19e eeuw ingepolderde meren tussen Makkum en Workum, die tot de laagste gebieden in de provincie Fryslân behoren. 

De temperatuur ligt vandaag tussen 6 en 10 graden Celsius. Het is nagenoeg de hele dag licht bewolkt, maar af en toe breekt de zon toch even door de wolken, en schijnt er een mager zonnetje. Het waait niet hard, dus het is op zich prima wandelweer vandaag.

Via Exmorra naar Allingawier 

Vanuit de Broerekerk wandelen we naar het stadhuis van Bolsward. Verderop lunchen we in het Bolswarder stadscentrum. We kopen in het centrum enkele boodschappen, en laten die even later verderop in onze daar geparkeerde auto achter.

Dan lopen we langs de  N359 onder de A7 door, en verlaten we Bolsward op de Exmorraweg.

Al vrij snel gaat de Exmorraweg in dit middeleeuwse polderland over in de Bolswarderweg, en die volgen we tot in het Friese terpdorp Exmorra. 

Bij de romaanse Johannes de Doperkerk maken we een rondje rondom deze 13e eeuwse dorpskerk. 

Vanuit Exmorra gaan we door naar het Van Panhuyskanaal. Aan de overzijde van dat brede kanaal arriveren we in het Friese museumdorpje Allingawier. 

Over de grasdijk naar Makkum

In het terpdorp Allingawier verlaten we de doorgaande weg, omdat de wandelroute nu door de weilanden verder gaat langs eerst de Opfeart, en iets verderop over de grasdijk ten zuiden van het Van Panhuyskanaal. Even breekt de zon weer aangenaam door, en worden we vanuit linksvoor heerlijk door de zon beschenen.

Voorbij het Gemaal Makkumer- en Parregaastermeerpolder steken we het Van Panhuyskanaal nog een keer over. 

Nu is het nog maar zo'n twee kilometer totdat we in Makkum arriveren.

Vanaf de Suderseewei lopen we over de Turfmarkt naar de Markt van Makkum. Daar zijn allerlei festiviteiten in het kader van het Sinterklaasfeest. Er klinkt Sinterklaasmuziek, en kinderen vermaken zich onder andere met een springkussen en een treintje dat door de straten van Makkum rijdt.

Op de Voorstraat arriveren we om 16:00 uur bij onze daar vanmorgen geparkeerde fietsen. 

Tegenover onze fietsen is de winkel van Sybren, die afgelopen week op Omrop Fryslân was, die na 61 jaar hier te zijn geweest, over ongeveer twee weken haar deuren definitief gaat sluiten, waarmee een stukje winkelhistorie van Makkum wordt afgesloten.

Nadat we onze rugzakken in de fietstassen hebben gedaan, fietsen we vanuit Makkum via Allingawier en Exmorra terug naar onze auto in Bolsward. Nadat we daar de fietsen op de fietsendrager van de auto hebben geplaatst, rijden we terug naar Feinsum, waar we - inmiddels in het donker - om 17:15 uur arriveren.

Klooster Claercamppad - Rondwandeling Bolsward over Burgwerd en Hartwerd

Zaterdagochtend 26 november 2022
  

Bij het klokhuis op het kerkhof van Hartwert

Klooster Claercamppad

Op 1 juni 2022 presenteerde de wandel-journalist Fokko Bosker zijn nieuwe fiets- en wandelgids, van het zogenoemde 'Klooster Claercamppad', met de volgende subtitel aangeduid: 'Wandel- en fietsroutes door de Friese Waddendelta'.

Deze nieuwe gids bevat voor wandelaars: 13 etappes, 3 rondwandelingen, 1 wadlooptocht, 2 stadswandelingen en 3 fietstochten.

In de Friese Waddendelta ontmoeten water en land elkaar. Dit kustgebied is door de golven en getijdenwerking in duizenden jaren gekneed uit zand, klei en veen. Op de kwelderruggen vestigden zich de eerste Friezen en legden zij de basis voor hun rijk, dat zich uitstrekte vanaf Noord-Frankrijk tot aan Denemarken. Het Klooster Claercamppad brengt deze bijzondere landstreek, de natuur en geschiedenis in veelkleurige verhalen en met afwisselende wandel- en fietsroutes tot leven.

De route van dit pad loopt in grote lijnen vanaf Lauwersoog over Zoutkamp naar Dokkum, en voert dan verder naar Sint-Jacobiparochie (de startplaats van het pelgrimspad 'Jabikspaad'), Franeker en de Hanzestad Bolsward, om vervolgens met een lus over Makkum en Harlingen langs de kust en over de dijken terug naar Sint-Jacobiparochie te leiden. 

De eeuwenoude cultuurgeschiedenis van terpen, deltawerken, middeleeuwse kerken, kloosters en florerende handelssteden vertelt een bijzonder gelaagd verhaal.

Starten bij het stadhuis van Hanzestad Bolsward

Vandaag wandelen we twee verschillende routes van het Klooster Claercamppad, beide vanuit Bolsward.

Vanmiddag gaan we Etappe 9 van het Klooster Claercamppad wandelen, vanuit Bolsward naar Makkum.

Maar vanmorgen wandelen we eerst de 'Rondwandeling Bolsward over Burgwerd en Hartwerd', over een afstand van 15,5 kilometer. Het thema van deze route is: 'Oeroude handelsstad aan de Middelzee'. Dat thema verwijst ten eerste naar het feit dat de Friese stad Bolsward zich eeuwen geleden als Hanzestad ontwikkelde tot een bloeiend handelscentrum. En ten tweede lag Bolsward in de Middeleeuwen nog op een eiland, omspoeld door het water van de Middelzee en de Marne.

De route van vanmiddag heeft een lengte van 10,2 kilometer, dus totaal wandelen we vandaag derhalve 25,7 kilometer.

Even na 8:00 uur - bij een temperatuur van 6 graden Celsius - vertrekken we vanmorgen met onze auto vanuit Feinsum. Met de fietsen achter op de auto rijden we naar Makkum, waar we de fietsen achterlaten in het dorpscentrum. Dan rijden we met onze auto door naar Bolsward, waar we om 9:25 uur deze Rondwandeling aanvangen in het stadscentrum, ter hoogte van het monumentale stadhuis.

Langs vaarten naar Oldeclooster

Over de Grote Dijlakker passeren we de Sint-Franciscusbasiliek, die helaas gesloten is voor bezichtiging. Iets verderop passeren we bij de Kleine Dijlakker de grote Martinikerk. Daarna lopen we langs de Leeuwardervaart Bolsward uit aan de noordzijde.

Buiten Bolsward blijven we alsmaar het Trekpad volgen, ook als dezelfde vaart als Bolswardervaart het dorp Burgwerd binnen gaat.

Over de Doniaweg passeren we eerst de oude dorpskerk, en even later de plek waar vroeger Donia State heeft gestaan.

De Doniaweg gaat over in de Kloosterweg, en waar die Kloosterweg de Kleasterfeart kruist, verlaten we de Kloosterweg, om dan over het natte graspad langs de Kleasterfeart naar Oldeclooster te lopen.

Als we achterom kijken, zien we een groen wandelspoor door het hoge en natte gras waar we zojuist doorheen zijn gelopen.

Bij een al lange tijd in afbraak zijnde nagenoeg geheel vervallen boerderij-voorhuis - dat overigens nog steeds wordt bewoond - komen we op Oldeclooster. 

Bij de locatie waar vroeger het Olde Clooster ofwel klooster Bloemkamp heeft gestaan, komen we bij de informatieblokhut op het erf van de boerderij Hartwerdermieden, waar je enkele kloosterrestanten zoals scherven en kloostermoppen kunt bekijken. 

In de blokhut is een informatiecentrum over dit voormalige klooster ingericht.

Ook staat er een mooie maquette, waaraan je kunt zien hoe klooster Bloemkamp er vroeger uit heeft gezien.

Over de Kloosterweg en de Middelzeeweg naar Ugoclooster

Bij Windmotor Polder Monnikehuis steken we in het buurtschap Bloemkamp de Kleasterfeart over.

Verderop vervolgen we onze route over de Middelzeedijk, tot in Hartwert.

Hier bezoeken we het kerkhof met daarop het markante klokhuis van Hartwert. Op deze plek stond vroeger het Monckehuis, een uithof van klooster Bloemkamp.

Daarna maken we een rondje rond dit klokhuis, gebouwd op oude kloostermoppen, en bedekt met een groot leien dak.

En dan gaat de route verder over de Kloosterweg. Maar voordat we nog eens weer bij de Kleasterfeart komen, nemen we een betonpad door de weilanden, in de richting van Bolsward.

Heel even komt het betonpad nog langs de Kleasterfeart, en al spoedig daarna komen we bij het monument ter nagedachtenis aan de in dit jaar heilig verklaarde pater Titus Brandsma, die op deze plek - Ugoclooster - is geboren en getogen. 

Op deze plek stond tussen 1411 en 1572 het vrouwenklooster Ugoklooster ofwel Oegeklooster, dat als uithof ressorteerde onder klooster Bloemkamp.

Over de Ugolaan wandelen we door Bolsward terug naar de Leeuwardervaart, die we de stad in volgen, tot aan de Martinikerk, staand op de oudste terp van Bolsward. Ook deze kerk is helaas gesloten, en daarom klimmen we achter deze pseudo-basiliek het Hoog Bolwerk op, om over dat bolwerk via de Snekerpoort naar de wel open zijnde Broerekerk te lopen, die als kloosterkerk is gebouwd in 1280, en daarmee het oudste gebouw van Bolsward is.

Om 13:15 uur eindigt hier onze Rondwandeling. Verderop gaan we in het stadscentrum van Bolsward lunchen, en daarna beginnen we aan onze tweede route van vandaag, naar Makkum.

Zonsondergang in Feinsum

Vrijdag 25 november 2022

 

Zonsondergang in Feinsum

Werkbezoek van Nijkleaster in Utrecht

Woensdag 23 november 2022

Ontvangst bij het Duitsche Huis
van RDO Balije van Utrecht
(foto: Hessel Veldhuis)

RDO Balije van Utrecht
De Ridderlijke Duitsche Orde (RDO) Balije van Utrecht is van oorsprong een kloosterorde, die sinds 1231 in Utrecht zetelt. Zij richtte zich in het verleden vooral op de geestelijke vorming van de eigen leden, en ontwikkelde zich later tot een charitatief vermogensfonds, wat het heden ten dage nog steeds is. Het vermogen wordt voor een belangrijk deel gevormd door in de loop der eeuwen verkregen agrarisch grondbezit.

In het verleden had de RDO Balije van Utrecht bezittingen - zogenaamde commanderijen - in diverse gebieden in Nederland. De RDO Balije van Utrecht richt zich met de financiële hulpverlening specifiek op deze gebieden.

Tevens bewaart en beheert RDO Balije van Utrecht haar waardevol cultuurhistorisch erfgoed, waaronder het archief. Dit archief geldt als één van de fraaiste middeleeuwse archieven van Nederland, waarvan de oudste stukken dateren uit het begin van de 13e eeuw.

RDO Commanderij van Nes

De Friese Orde-nederzetting te Nes werd vóór 1242 gesticht. Ze dankt haar ontstaan naar alle waarschijnlijkheid aan Friese kruisvaarders die de inzet van de Orde waardeerden tijdens de Vijfde Kruistocht (1217-1221) waaraan ze en masse deelnamen. Het Orde-huis in Nes (tussen Akkrum en Aldeboarn) werd gevestigd op een terp, bij een bestaande parochiekerk die erbij werd geïncorporeerd. Nes herbergde geen ridderbroeders maar een gemeenschap van priesters en lekenbroeders, plus een aantal zusters. De zustergroep, die uit monialen of ‘zingende nonnen’ bestond, kreeg na verloop van tijd de beschikking over een uithof: een eigen gebouwencomplex met een kerk onder Luinjeberd, zo’n 15 kilometer naar het zuiden. 

Van deze Nesser Orde-nederzettingen is nauwelijks meer iets terug te vinden. De commanderij in Nes werd opgeheven in 1580 toen Friesland zich bij de gewesten aansloot die in opstand waren gekomen tegen het gezag van koning Filips II. Haar kerk en conventsgebouwen vervielen tot ruïnes, die in de loop van de achttiende eeuw zijn opgeruimd. 

Het terpgedeelte rondom de voormalige kerk werd in gebruik genomen als begraafplaats en fungeert nog steeds als zodanig. Het enige wat nog op de plek zelf aan de Duitsche Orde herinnert is een stuk zerk van het graf van de in 1547 overleden Orde-commandeur Reiner van der Elburg. 

Contacten historisch gegrond

Op slechts enkele kilometers afstand van Nes heeft Stifting Nijkleaster haar nieuwe Friese, protestantse klooster Nijkleaster gesticht in en bij Jorwert, op de plaats waar - naar verluid - vroeger het klooster Westerwurt (1622)/Westerwird heeft gestaan, samen met de boerderij Wester Huys, waarin Nijkleaster momenteel haar nieuwe kloostervestiging bouwt. 

Omdat de kloostervestigingen van Westerwurd (tussen Jorwert en Hilaard) en Nes (en haar uithof in Luinjeberd) op loopafstand van elkaar lagen, zou je kunnen veronderstellen dat de kloosterlingen van deze kloosters eeuwen geleden persoonlijk contact met elkaar onderhielden. 

Nu wij als Stifting Nijkleaster volgend jaar tijdens het Pinksterfeest de opening van ons nieuwe klooster Nijkleaster-Westerhûs op It Westerhûs tussen Jorwert en Hilaard gaan openen, verdient het in onze ogen aanbeveling om een langdurende relatie aan te gaan met de kloosterorde RDO Balije van Utrecht, waar het voormalige klooster van Nes voorheen onder ressorteerde. Omdat deze RDO-kloosterorde zich in de afgelopen jaren ook heeft ontwikkeld tot een charitatief vermogensfonds verdient het tevens aanbeveling om te onderzoeken of deze kloosterorde haar bijdrage kan leveren aan de deelname aan onze kloosteractiviteiten, door belangstellenden voor wie dat financieel moeilijk of onmogelijk is. Bij Nijkleaster is iedereen van harte welkom, dus dat willen we graag (laten) faciliteren, ook en vooral als mensen zich dat financieel moeilijk of niet kunnen participeren. Als bestuur van Stifting Nijkleaster beschouwen we dat als een essentiële diaconale taak van Nijkleaster.

Verkenning voor de komende jaren

Met verschillende bezoekdoelen gaan we daarom voor het eerst op werkbezoek bij de RDO Balije van Utrecht. Samen met Nijkleaster-kwartiermaker Hessel Veldhuis en jonkheer Tjalling van Eysinga (als actief Fries lid van de RDO Balije van Utrecht) rijden we vandaag naar Utrecht, waar we op de binnenplaats van het Duitsche Huis van deze Ridderlijke Duitsche Orde hartelijk worden ontvangen. 

Gedurende een bijna twee uren durend werkbezoek maken we kennis met elkaar als persoon, als functionaris en als klooster-organisaties, en verkennen we met de afvaardiging van de RDO Balije van Utrecht onze wenselijke en mogelijke contacten en samenwerking voor wellicht de komende bestaansjaren van Nijkleaster-Westerhûs. We hopen dat deze ontmoeting het begin zal zijn van een duurzame relatie en van een goede onderlinge samenwerking van onze beide organisaties.

Er staat ons nog veel goeds te wachten!

Memoriazondag 20 november 2022

Alle 24 gedachteniskaarsen op het Doopvont van De Hege Stins

In Memoriam

Vandaag is het de laatste zondag van het kerkelijk jaar, en volgende week vieren we dan de eerste zondag van Advent. 

Deze laatste zondag van het kerkelijk jaar van vandaag noemen we Memoriazondag; ook wel Eeuwigheidszondag of Gedachteniszondag genoemd. 

Op deze bijzondere zondag steken we in de kerk kaarsen aan om onze geliefden die we aan de dood hebben verloren, ter nagedachtenis te gedenken. 

Gij hebt hen met Uw naam genoemd. 

Voorgoed mogen zij bij U horen. 

Gij hebt hen tot Uw kinderen verheven. 

Want Ge hebt Uw woord van trouw gegeven. 

Gij hebt hen bij hun naam genoemd.

Tekst & Muziek beleven

Als Protestantse Gemeente van Stiens vieren we deze Memoriazondag tijdens de wekelijkse ochtendkerkdienst in De Hege Stins van Stiens.

Voorgangers van deze viering zijn dominee Jak Verwaal en kerkelijk werkster Tine de Vries. 

Aan deze kerkdienst werkt onder andere ook lectrice Aukje Brouwer mee bij de Bijbel-voorlezing; en onze gemeente-huisband United zingt enkele prachtige liederen, om het gedenken op passende wijze te omlijsten. Het is elke keer weer bijzonder om tijdens de muziek van United te ervaren hoe sterk de songteksten en de muziek de inhoud van het gesproken woord en van de rituelen onderstrepen. Het is meer dan ervaren; dit is beleven.

Rituelen helpen

Voorafgaand aan de verkondiging door dominee Verwaal begeleidt mede-voorgangster Tine de Vries het ritueel van het herdenkingsmoment in deze dienst.

Eén voor één leest ze alle 23 namen voor van de gemeenteleden die in het afgelopen kerkelijk jaar zijn overleden, en daarna komen de naaste familieleden van hun overleden geliefden naar voren, om bij het liturgisch centrum een gedachteniskaars aan te steken, en die brandende kaars dan te plaatsen op de grote ronde spiegel, die op het doopvont vóórin de kerkzaal ligt. Hier & zo komen geboorte en overlijden heel dicht bij elkaar. Deze 24 kaarsen brengen ook warmte en licht in ons midden.

De 24e kaars is ter nagedachtenis aan alle overledenen die hier vanmorgen in deze kerkzaal niet hardop bij name worden genoemd, maar die wij niet vergeten. We denken daarbij onder andere aan onze ouders, soms ook aan onze kinderen, aan broers & zussen, aan andere familieleden, dorpsgenoten, vrienden en kennissen; dichtbij en veraf. In stilte noemen we ook hun namen, en gedenken we wie zij waren, en wat zij voor ons bij leven betekenden.

Troost & Bemoediging

Na deze dodenherdenking luisteren we naar de verkondiging van dominee Jak Verwaal, naar aanleiding van de bijbellezingen van vanmorgen, over Sara & Abraham en Paulus. Daar mogen we hoop en verwachting uit putten; dat de dood nooit het laatste woord heeft, maar dat wij mogen geloven dat er - tegen alle 'beter' weten in - sprake is van een opstanding uit de dood.  

God heeft immers onze overleden geliefden tot Zijn kinderen verheven, en God heeft ons allen bovendien Zijn woord van trouw gegeven. 

Zo mogen wij allen, ondanks alle droevige gevoelens van gemis, bemoedigd troost vinden in al onze dagen van rouw en gemis. 

Als teken van deze troost nemen de naaste familieleden van wie wij vanmorgen hebben herdacht hun kaars na deze kerkdienst mee naar huis, om bij het branden van die kaars thuis nog eens de troostrijke woorden van geloof, hoop en liefde van vanmorgen in herinnering op te roepen.

Bemoediging

Dominee Jak Verwaal eindigde vanmorgen zijn preek met de volgende bemoedigende woorden:

Loslaten.

Met een goede herinnering verder gaan.

Opstaan, en verder gaan.

Er staat ons nog veel goeds te wachten!

Klooster Claercamppad van Franeker naar Bolsward (etappe 8)

Zaterdag 19 november 2022
 

In de Broerekerk van Bolsward

Klooster Claercamppad

Op 1 juni 2022 presenteerde de wandel-journalist Fokko Bosker zijn nieuwe fiets- en wandelgids, van het zogenoemde 'Klooster Claercamppad', met de volgende subtitel aangeduid: 'Wandel- en fietsroutes door de Friese Waddendelta'.

Deze nieuwe gids bevat voor wandelaars: 13 etappes, 3 rondwandelingen, 1 wadlooptocht, 2 stadswandelingen en 3 fietstochten.

In de Friese Waddendelta ontmoeten water en land elkaar. Dit kustgebied is door de golven en getijdenwerking in duizenden jaren gekneed uit zand, klei en veen. Op de kwelderruggen vestigden zich de eerste Friezen en legden zij de basis voor hun rijk, dat zich uitstrekte vanaf Noord-Frankrijk tot aan Denemarken. Het Klooster Claercamppad brengt deze bijzondere landstreek, de natuur en geschiedenis in veelkleurige verhalen en met afwisselende wandel- en fietsroutes tot leven.

De route van dit pad loopt in grote lijnen vanaf Lauwersoog over Zoutkamp naar Dokkum, en voert dan verder naar Sint-Jacobiparochie (de startplaats van het pelgrimspad 'Jabikspaad'), Franeker en de Hanzestad Bolsward, om vervolgens met een lus over Makkum en Harlingen langs de kust en over de dijken terug naar Sint-Jacobiparochie te leiden. 

De eeuwenoude cultuurgeschiedenis van terpen, deltawerken, middeleeuwse kerken, kloosters en florerende handelssteden vertelt een bijzonder gelaagd verhaal.

Winterse start in Franeker

Vandaag wandelen we etappe 8 van dit Klooster Claercamppad, vanuit Franeker via Hitzum, Tzum, Burchwerd en Hichtum naar Bolsward, over een afstand van 23,3 kilometer. 

Het thema van deze route is: 'Op naar de Slachte: een Fries monument van onverzettelijkheid'. Dat thema is gekozen omdat een deel van deze route over de Friese Slachtedyk loopt, die rond het jaar 1300 de Middelzee indamde, in de strijd van de Friezen tegen overstromingen van hun laaggelegen land.

Even na 8:00 uur vertrekken we vanmorgen met onze auto's vanuit Feinsum. De ene auto brengen we naar Bolsward, en met de andere auto rijden we naar Franeker, waar onze etappe vandaag begint bij De Stadsherberg van Franeker.  

Het is een winterse start, want als we vanuit Franeker vertrekken, vriest het één graad. Onderweg zien we vandaag een dun laagje ijs (in het Fries 'bomiis') op waterplassen en op smalle sloten liggen, en daar waar het zonlicht ook later op de dag de bodem niet bereikt, zien we gedurende de hele wandeldag de witte rijp op het gras in bermen van paden en sloten. Bij aankomst in Bolsward is de temperatuur opgelopen tot drie graden Celsius. Een frisse, maar zonnige dag is het vandaag.

Over een oud tramtalud Franeker uit

Ter hoogte van de 19e eeuwse kanaalherberg 'De Stadsherberg' verlaten we het stadscentrum van Franeker. 

Via de Stationsbrug steken we het Van Harinxmakanaal over, om dan langs een bedrijventerrein en een nieuwbouwwijk naar de Tsjommer Feart te lopen. Die vaart volgen we naar het Hitzumer Binnenpad.

Ter hoogte van het parkgebied van de Idylle Waadhoeke gaan we het fiets- en voetgangerspad op van dat Hitzumer Binnenpad. Dit voormalige tramtalud volgen we onder de N384 door, totdat we - voorbij een vervallen tramspoorbrughoofd - ter hoogte van het dorp Hitzum op de Franekerweg komen. Op die weg passeren we het buurtschap Doijum. We volgen hier trouwens enkele kilometers de westelijke routevariant van het Friese Jabikspaad, het pelgrimspad van Sint-Jacobiparochie naar Hasselt.

Vanaf de Lollumerweg gaan we de Holprijp op. Bij de boerderij van Govert & Aukje gekomen, kijken we of ze thuis zijn, maar daar treffen we niemand aan, en dus wandelen we over de Holprijp door naar het Friese dorp Tzum, dat onder andere bekend staat om haar op één na hoogste kerktoren van Fryslân.

Van Tzum naar de Aylvapolder

We hoeven Tzum niet in, maar nemen vlak vóór Tzum het betonpad Laakwerd, dat op enige afstand van de Tsjommer Feart en de Leakwerter Opfeart loopt. In het terp-buurtschap Laakwerd treffen we bij een boerderij een houten bankje aan bij de trekkershut 'It âlde bargehok', waar we gaan zitten, om hier een broodje te eten en koffie te drinken.

Op het raam van de boerderij staat een oproep aan de omwonenden om financieel te participeren in de nieuwe buurtmolen van Tzum. Op de T-kruising met de Lollumerweg komen we langs deze nog niet zolang geleden hier geplaatste windturbine.

Deze Lollumerweg verlaten we al vrij snel, omdat we nu enkele kilometers de middeleeuwse Slachtedyk volgen, helemaal tot aan het buurtschap Littenserbuorren. Hier volgen we een deel van de route van de Slachtemarathon, die Durkje en ik ook al enkele malen hebben meegelopen.

Waar de Lollumerweg de Tsjommer Feart bij de Tolsumersyl kruist, staat als monument het model van een zogenoemd schotbalkhokje, dat doet herinneren aan de schotbalken die hier vroeger in dit lage gebied werden gebruik als het zeewater het Friese achterland dreigde te overstromen. Deze cultuurhistorische Slachtedyk had eeuwen geleden (rond 1250) namelijk een belangrijke zeewerende functie hier in Fryslân.

We wandelen achtereenvolgens door de buurtschappen Swarte Beien en Littenserbuorren. 

Dan is het moment aangebroken om over de hoge stalen boogbrug de 'Nije Kromme' de provinciale weg N359 over te steken. 

Aan de overzijde van de N359 nemen we vanaf Krommesyl het smalle betonpaadje langs de Boalserter Feart, dat ons naar de Aylvapoldermolen voert. 

Langs de Boalserter Feart naar Burchwerd

Bij deze prachtige poldermolen staat een picknickbank, waarop we plaatsnemen voor onze lunchpauze. De lucht is helderblauw, en de volle zonneschijn zorgt ervoor dat we op deze winterse dag toch aangenaam kunnen pauzeren in het open veld, tussen de molen en de vaart.

De Aylvapoldermolen draait op windkracht en drijft de vijzel aan. Deze vijzel maalt het water van de tochtsloot uit de Tjaerdt van Aylvapolder omhoog en dan via de uitloop naar de vaart. Hij draait nu niet, maar als we later op de middag op de terugweg zijn met de auto, zien we de molen wel draaien. 
Na deze openluchtpauze laten we deze mooie poldermolen achter ons. 

We volgen nu het Trekpad langs de Boalserter Feart. Waar verderop het fietspad afbuigt, blijven wij over de grasdijk van dit jaagpad het Trekpad langs de vaart volgen.  

Tussen hoge rietkragen en wilgen volgen we dit graspad langs de vaart, tot in Burchwerd.

Bij de Burchwerterpiip laten we de vaart achter ons, en dan wandelen we over de Sjungadyk het dorp uit.

Hichtum

Vlak vóór de N359 (de Westergoawei) gaan we verder in zuidelijke richting over de Schwarzenbergweg. 

Even later wandelen we het dorp Hichtum binnen. Hier brengen we een bezoek aan de oude dorpskerk op de terp van Hichtum. Gelukkig staat de kerkdeur open. Een man en een vrouw zijn binnen namelijk bezig om de inmiddels al behoorlijk warmgestookte kerk gereed te maken voor de kerkdienst van morgenochtend. We worden er hartelijk ontvangen, en mogen de kerk bezichtigen, waarin een bijzonder grafmonument te zien is, in een nis achter de preekstoel in deze dorpskerk.   

Bolsward

Over het jaagpad langs de Harnzer Feart lopen we even later de Friese Elfstedenstad Bolsward binnen.

Langs de Leeuwardervaart en de oostelijke Stadsgracht lopen we over het Hoog Bolwerk langs de hoge Martinikerk. 

Over de Sneekerpoort wandelen we dan naar het Broereplein, waarop het Elfstedenmonument van de Vleermuis staat.

Als we hier de monumentale Broerekerk binnenwandelen, ontmoeten we een bruidspaar dat hier in deze bijzondere kerkzaal bezig is met hun bruidsfotoreportage.

De bruidsfotograaf gebruikt onder andere een drone om het bruidspaar vanaf enige hoogte onder het hoge glazen dak van deze Broerekerk te fotograferen.

In de Jongemastraat ontmoeten we Sinterklaas met drie Zwarte Pieten, die bij de etalages van winkels even stilhouden om naar binnen te kijken, en om de passerende kinderen van het nodige snoepgoed te voorzien.

We passeren iets verderop het markante stadhuis van Bolsward.

Daarna wandelen we door het winkelcentrum via de Marktstraat, de Dijkstraat en de Harlingerstraat terug naar onze auto.

Vanuit Bolsward halen we onze andere auto op uit Franeker, en dan rijden we tot slot weer naar huis in Feinsum, terugziend op een prachtige vroeg-winterse wandeldag, door het open weidegebied van de Greidhoek in Fryslân.

De Friese adel, stinzen, states en buitenplaatsen

Donderdagmiddag 17 november 2022

 

De Martenastins van Franeker

Functie & Rol

• Waarom werden er stinzen, staten en later buitenplaatsen in Fryslân gebouwd? 
• Welke functie hadden ze?

Ze waren onlosmakelijk verbonden met de Friese adel. 

De adel had zo zijn eigen rol en functie. 

• Wat was er zo speciaal aan die Friese adel? 
• Welke betekenis had de adel in Fryslân? 
• Hoe was het in de Middeleeuwen; hoe was het in de 17e en 19 eeuw, en hoe is het nu?

Programma

Over het verhaal van de Friese adel met hun stinzen, states en buitenplaatsen wordt vanmiddag in de Sint-Genovevakerk van Jelsum verteld door Bearn Bilker, voorzitter van ‘Stichting Staten en Stinzen’, tevens adeldeskundige. 

Deze lezing wordt georganiseerd door de ‘Vrienden en Vriendinnen van Dekema State’.

Aansluitend is er gelegenheid om Dekema State te bezoeken, en dan wordt ook de kans geboden om de film over het leven van Occa Johanna Ripperda te bekijken.

Staten en stinzen in Fryslân

Vanmiddag krijgen we een overzicht van de Friese stinzen en states, in relatie tot de Friese adel.

Stinzen zijn de oude stenen huizen, voorheen van tufsteen, en later van kloostermoppen (âlde Friezen) gebouwd. 

• De eerste bewoners van Fryslân kwamen onder andere vanwege de slenken in de Waddenzee, omdat dat de verbindingswegen waren om het gebied binnen te komen en ook het gebied weer te verlaten.
• Na de eerste boerderijen, en hoofdboerderijen kwamen de stinzen, vooral torengebouwen ter verdediging, als toevluchtsoord. Daarna bouwden de belangrijkste bewoners van het dorp een boerderij, zoals bijvoorbeeld de zaalstins Allemastate van Oudwoude. 
• Een ontwikkelstapje verder was bijvoorbeeld Liauckemastate van Sexbierum, iets meer in de vorm van een kasteeltje.
• De adellijke was de belangrijkste persoon van een dorp. Een hoofdeling ofwel edelman was vaak de bestuurder van zo’n dorp. Friese adel was vaak gebaseerd op een bepaalde positie in het dorp, dus niet zozeer (en minder ) verwijzend naar bezit van veel geld. Adel maakt haar eigen positie voortdurend sterker, door bijvoorbeeld in rang opklimmend te trouwen met een adellijke huwbare.
• States werden hoofdzakelijk woonhuizen, maar hadden met grachten en ophaalbruggen toch ook nog een verdedigingsfunctie. 
• De Burmania’s, Cammingha’s, Liauckema’s en de Holdinga’s, waren invloedrijke bestuurders. 
• De meeste states zijn in een L-vorm gebouwd; veelal begonnen met één verdieping, en later opgehoogd met een tweede verdieping en een torentje.
• Adellijke families braken hun states ook wel af in de Gouden Eeuw, om ze daarna luxueuzer her te bouwen of om te bouwen.
• De Beslinga’s van Friens waren van boerenafkomst.
• Holdingastate van Anjum was een state met alles erop en eraan, met bijvoorbeeld ook een fruitboomgaard, en met twee torens. De familie Holdinga is indertijd overigens uitgestorven. 
• Wiardastate van Goutum is ook heel mooi, kwam al snel in handen van de familie Cammingha. Die familie had in Leeuwarden heel veel bezit, zelfs een hele wijk (espel). Na de Reformatie bleven ze katholiek, en daarom mochten ze niet meer in het bestuur zitting hebben.
• Het Camminghaslot van Ballum op Ameland was ook van de familie Cammingha. Ameland was een zogenoemde vrijheerlijkheid, dus zelfstandig, in eigendom van de Cammingha’s.
• Camminghaburg lag aanvankelijk buiten Leeuwarden. De Cammingha’s kwamen van origine uit Ferwerd; één van de topdorpen, vanwege de vruchtbare grond.
• Martenastins in Franeker is een stadsstins, ooit één verdieping, nu meer, en met een toren en een diepe tuin erachter.
• Heringastate ofwel het Poptaslot van Marsum is de enige Friese authentieke state die nog intact overeind staat. De boerderij is er tegenaan geplakt. Popta was overigens niet van adel.
• Crackstate in Heerenveen: men is met states in het noorden begonnen tussen Harlingen en Anjum, en is in 1648 al afgezakt tot in het zuiden van Fryslân, tot in Heerenveen. Ook Crack was niet van adel. Hij liet zijn state wel in volle glorie bouwen, met een prachtige gevel. Stadhouder Willem Frederik is bij de opening van Crackstate geweest. Bij die opening kregen ze ruzie over een hond, waarbij ook klappen werden uitgedeeld. 
• Orxmastate stond in Menaam, en had een uitzonderlijk – onfries – uiterlijk.
• Hottingastate van Pietersbierum is een state in de stijl van Frans rococo, met een rococo-gevel, en zeer uniek voor Fryslân.
• Jongestal State (ook wel Huis van Berouw genoemd) van Hallum is neo-classisistisch qua stijl. Het kreeg de bijnaam Huis van Berouw, omdat de kinderen er niets mee konden, en het daarom afbraken.
• Groot Terhorne van Beetgumermolen werd wel bewoond door Friese adel, vroeger afkomstig uit Duitsland.  
• Epemastate van Ysbrechtum is eeuwenlang van de familie Van Welderen Rengers geweest. Later kwam het in de handen van de Eijsinga’s. 
• Praktisch alle states zijn in de 19e eeuw afgebroken, omdat ze meestal niet meer betaalbaar waren, en omdat de adel geen eigen rechten meer hadden als afzonderlijke sociale klasse. Hun positie kreeg minder aanzien. Tevens waren er landbouwcrises en hongersnood. Veel boeren konden de pacht niet meer betalen, dus de adel verviel van rijk tot arm. States werden verkocht om ze af te breken ter verkoop van het bouwmateriaal, met name de stenen. De meeste adellijke families verhuisden indertijd hoofdzakelijk naar Den Haag. 
• Fogelsanghstate in Veenklooster: daar hoort nog bezit bij, met gronden; en daar woont ook nog steeds een adellijke familie. Deze state is ontstaan vanuit een klooster. Fogelsangh kocht de state vanwege de grond, en daardoor verkreeg hij ook een positie in het bestuur.  

Buitenplaatsen

• Huize Sytzama in Kollum, het voormalige gemeentehuis, is inmiddels een grand café geworden. 
• Buitenplaatsen – zoals in Kollum en Oranjewoud - werden gebouwd omdat ze mooi waren, met ook mooie tuinen erbij.  
• Het eerdere Oranjewoud in Oranjewoud was een vorstelijke buitenplaats, met heel bewust de naam ‘Oranje’ erin. Hier woonden ook de Friese Nassaus. 
• Oranjestein in Oranjewoud was voor één van de kinderen van de familie Cats van Oranjewoud.
• Huis Rijs in Rijs was een buitenplaats van de familie Van Swinderen; pas in 1937 (helaas) afgebroken. 
• Lauswolt van Beetsterzwaag is ook zo’n buitenplaats.
• Harinxmastate van Beetsterzwaag is eveneens een buitenplaats. Dit huis is steen voor steen verplaatst van Drachten naar Beetsterzwaag, omdat de familie ruzie had met het bestuur van Drachten.
• Princessehof van Leeuwarden is gekocht door prinses Maria Louïse. Dit werd gebruikt als weduwenpaleisje. Dat is een typisch Duits verschijnsel. 
• Het Stadhouderlijk Hof in Leeuwarden was aanvankelijk van Prins Lodewijk, ús Heit. Beneden zijn er nog mooie kamers.

Adel nu

Er waren in Fryslân ongeveer honderd adellijke families. Later werden ze geregistreerd, en resteerden alleen jonkheren/jonkvrouwen en baronnen/baronessen. 

Er zijn er nog vijftien adellijke families over.

Onlangs werd er trouwens toch nog een Friese adellijke familie (de 16e) toegevoegd. Maar die stam is ook direct al weer eindig, omdat er geen mannelijke opvolging is.

Wankel koninkrijk; De Britten na Brexit: wat nu?

Donderdag 17 november 2022
 

Lezing over de Britten van Tim de Wit in Tresoar te Leeuwarden

Ervaringen te boek gesteld
Tim de Wit vestigde zich zeven jaar geleden als correspondent voor de NOS in het relatief rustige Londen.
Wat volgde toen was een achtbaan aan politieke gebeurtenissen, intriges en vooral… chaos.
Het land stond op zijn kop. En staat dat eigenlijk nog steeds.
In zijn boek 'Wankel koninkrijk; Hoe ik Groot-Brittannië door Brexit heb zien veranderen' kijkt De Wit bij wijze van spreken onder de motorkap van het Verenigd Koninkrijk.
En wat blijkt: het piept en kraakt aan alle kanten.
Schotland en Noord-Ierland willen weg, Boris Johnson liegt er vrolijk op los, Russische oligarchen maken zich breed in Londen, The City.
Inmiddels is De Wit al weer een jaar terug in Nederland, en heeft hij in het afgelopen jaar zijn boek geschreven. Daarmee gaat hij nu het land in, zo ook vandaag. 

Tegenwoordig is hij radio-presentator, en maakt Tim podcasts. Verder presenteert hij ook een televisieprogramma over media-zaken, over bijvoorbeeld afwegingen die een rol spelen bij het maken van keuzes in de media-sector.
Vandaag is Tim de Wit in Tresoar te Leeuwarden de spreker van de Lunchlezing over zijn nieuwe boek en over zijn ervaringen als NOS-correspondent in Londen. We luisteren naar zijn boeiende verhaal.

Een wankel koninkrijk

Tim de Wit gaat vandaag met de nodig humor vooral in op de grote veranderingen die onlangs in Groot-Brittannië hebben plaatsgevonden, maar hij vertelt ook over hoe dat allemaal zijn eigen persoonlijke leven en werken heeft veranderd.
Hij spreekt over zijn verbazing dat zelfs de districten waarvan je het niet zou verwachten, zich destijds toch duidelijk uitspraken vóór een Brexit.
De mensen die Brexit hebben bedacht, hadden toen geen enkel plan in gedachten hoe dat dan zou moeten worden uitgevoerd. De leiders hadden bij het Brexit-besluit dan ook echt zoiets van ‘Waar ben ik eigenlijk aan begonnen’.
De Wit woonde als NOS-correspondent in Londen in een appartementje van zo’n 38 vierkante meter; zo klein in verband met de enorm hoge huurprijzen in Londen. Vanaf een klein balkon kon hij zijn bijdragen aan het NOS-Journaal opnemen.

• Groot-Brittannië zit nu al op de zesde premier sinds het Brexit-besluit. De Britten hadden daarvóór nog een hele stabiele democratie, maar dat is geheel door elkaar gehusseld door en sinds het Brexit-besluit. Brexit heeft een ingewikkelde streep gezet door veel van wat voorheen heel vanzelfsprekend was en leek. Ook de stemverhoudingen binnen de beide partijen gingen behoorlijk over de kop; kortom ook binnen Labour en de Conservatives was en is nog steeds sprake van een stevige verdeeldheid.
• Juist omdat de Corona-maatregelen er zo streng waren, resulteerde dat onlangs in die vreselijke woede van de Britse burgers, toen achteraf bleek dat de politici die tijdens de lock down-periode vreselijk strenge regels uitvaardigden in de strijd tegen Corona, zich tijdens de wekelijkse borrels tijdens de Lock Down in Downing Street 10 te buiten gingen aan drank en ongewenst gedrag.
• De huidige Britse premier Sunak is de rijkste premier van Groot-Brittannië ooit. Verwacht mag worden dat hij zich minder zal hoeven en minder zal laten leiden door omkoopschandalen. Boris Johnson daarentegen zat privé in elk geval zeker niet goed bij kas, en was dus kwetsbaar qua financiële beïnvloeding, wat overigens in de praktijk ook wel bleek.
• De Conservatieven hebben in de afgelopen jaren qua publiciteit behoorlijk veel kranten achter zich gehad. Britse kranten kiezen veelal partij voor Labour of voor de Tories.
• Brexit heeft Groot-Brittannië structureel fors armer gemaakt; het had veel schadelijke gevolgen voor het land; dat is een structureel probleem voor de Britten. Ze - met name de politici - durven en willen het publiekelijk echter niet erkennen.
• Britten voelen zich wel verlost van het door hen als knellend ervaren Europa. Tim de Wit laat ons een aantal voorbeelden zien van de vrijheden die de Britten nu genieten, bijvoorbeeld op het gebied van eigen keurmerken, meeteenheden en producteigenschappen.
• De economische groeiverwachting van het Verenigd Koninkrijk loopt achter bij de meeste andere landen, die staat namelijk op nul. Veel multinationals vertrouwen de Britten momenteel dan ook niet als het gaat om het doen van grote investeringen in het land.
• Bij de haven van Dover moesten onverhoopt 1.500 parkeerplaatsen gecreëerd worden om alle grensoverschrijdende vrachtwagens te faciliteren.
• De Britse politici moeten nog leren omgaan met de problemen van Brexit. Maar de Britse regering wil echter niet toegeven dat het internationaal handelen moeilijk is geworden. Anderzijds worden ondertussen wel allerlei plannen gemaakt en uitgevoerd om zo goed mogelijk te reageren op al die Brexit-consequenties.
• Jarenlang vóór de Brexit is er een scheefgroei ontstaan in de economische groeicijfers tussen Londen en de meer perifere gebiedsdelen (bijvoorbeeld: London 35,2% en in Northeast slechts 1,2% totale groei in 11 jaar). Geen wonder dat er sprake is van zo’n grote ontevredenheid in den lande. De Britten hadden het gevoel dat hun stem door de politiek niet gehoord werd, maar daarentegen telde elke stem in het Brexit-referendum wel degelijk; en bovendien was de opkomst in die achtergebleven streken daarbij historisch hoog; overigens met desastreuze gevolgen.
• Er is geen land in Europa waar zoveel Russische oligarchen in staat zijn geweest om in London panden te kopen. Nu blijkt eindelijk hoeveel Russisch geld in London wordt witgewassen in bijvoorbeeld het stedelijk vastgoed. Je kunt in Groot-Brittannië namelijk redelijk anoniem een huis kopen. De Britse overheid heeft dit allemaal laten gebeuren, en zelfs met regelgeving hebben ze dit gefaciliteerd.
• Heel veel fout geld uit de kringen van Poetin is terecht gekomen in London, waar de Russische oligarchen nota bene in een aantal gevallen ook nog de nodig invloed voor terug hebben gekregen in de politiek.
• Veel van al die bovenstaande ontwikkelingen hebben van het Verenigd Koninkrijk een wankel land gemaakt.
• De Schotten willen uit het Verenigd Koninkrijk, eigenlijk kun je dat ook als een soort Brexit - maar dan in nationaal verband - beschouwen. Daar is bij de Schotten al wel een meerderheid voor in de politiek,. De Schotten willen hierover een referendum organiseren in Schotland. De Britse regering moet er echter toestemming voor geven. De Conservatieven zijn daar geen voorstander van. Hierover is nu een rechtszaak begonnen. De Schotten vinden dat ze tegen hun wil uit de Europese Unie zijn getrokken door de Engelsen, en ze nemen daar geen genoegen mee. Het door de Schotten verliezen van deze rechtszaak zou ertoe kunnen leiden dat de Schotten toch een - maar dan illegaal - referendum gaan houden. Maar daardoor en daarmee zouden de Schotten echter nooit en te nimmer lid kunnen worden van de Europese Unie. Emotionele argumenten staan in dezen lijnrecht tegenover economische motieven.
• De radicale vleugel van de Conservatieven wil binnen de partij en in de politiek nadrukkelijk wel bediend worden. Duidelijk is ook dat het evenwicht tussen de gematigde en de radicale vleugel binnen de Conservatieve partij wankel is.

Ik heb zelden zo’n helder betoog gehoord”

(reactie uit de zaal)

In het teken van het Swettegebied

Woensdagavond 16 november 2022

 

Onderzoeker-fellow Jeroen Wiersma

75 jaar geleden

Stel je eens voor: je loopt langs een oud kerkpad door het Friese Swettegebied, in het weidelandschap direct ten noorden van Aldeboarn. Niet nu, maar vijfenzeventig jaar terug. 

• Hoe zag dat landschap er toen uit? 
• Hoe werd het land beheerd?
• Welke soorten kruiden bloeiden er tussen de grassen?

In het archief van Tresoar te Leeuwarden ligt een deel van de antwoorden op deze vragen bewaard in de vorm van tientallen rapporten. Ze werden in de oorlogsjaren 1941 tot en met 1945 opgesteld, na uitvoerig veldwerk door drie Wageningse onderzoekers. 

Die rapporten verdwenen in dozen.

Landschapsbiografie

Ruim zeventig jaar later haalde onderzoeker Jeroen Wiersma die rapporten weer tevoorschijn. Hij deed dat in het kader van het Fellowship van de Freonen fan Tresoar. 

Jeroen studeerde landschapsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen, schreef als medewerker van het Kenniscentrum Landschap (mee aan) een aantal landschapsbiografieën, en werkt tegenwoordig als zelfstandig onderzoeker. 

Zijn onderzoek richt zich op het archief van ingenieur G.J.A. (Kai) Bouma. Bouma werkte in de jaren veertig van de vorige eeuw bij de Rijkslandbouwvoorlichtingsdienst. Hij gaf destijds opdracht voor dit zeer gedegen uitgevoerde graslandonderzoek, en gebruikte de resultaten van het onderzoek om de overheid ervan te overtuigen dat het landschap hier nodig toe was aan een her-ontginning, vanwege de matige gesteldheid van de graslanden. 

• Hoe zag het landschap ten noorden van Aldeboarn er uit vóór deze her-ontginning die begin jaren vijftig werd uitgevoerd? 
• En wat waren de landschappelijke gevolgen van het sleutelen aan de waterhuishouding?

Avondprogramma

Vanavond geeft de onderzoeker Jeroen Wiersma ons antwoorden op deze en op andere vragen.

Dat doet Wiersma tijdens zijn lezing onder een groot gehoor, in de geheel volle Fermanje te Aldeboarn. 

Oud-melkveehouder en gebiedskenner Sible de Roos vertelt daarna over zijn ervaringen als boer in het veranderende landschap van het Swettegebied.

Daarnaast worden er oude filmbeelden vertoond van filmmaker Hein Faber, beschikbaar gesteld door het Fries Filmarchief.

Katja Westra opent deze avond met een inleiding over onder andere Tresoar en over het onderzoek van fellow Jeroen Wiersma.

Lezing van Jeroen Wiersma

Eerst vertelt Wiersma hoe het zover is gekomen dat hij landschapsgeschiedenis is gaan studeren in Groningen. Zijn onderzoek ging over de gevolgen die het naoorlogse productiviteitsdenken heeft gehad op de ecologische en landschappelijke waarden van het Swettegebied, de zogenoemde ‘lege middenstreek fan Fryslân’. 

Kai Bouma schreef in een rapport dat hij intensief bezig is geweest met - en afgestudeerd is op - dit lage midden van Fryslân. 

Jeroen Wiersma loopt als het ware in een soort tijdreis in een lange periode van 1200 jaar door het Swettegebied, en focust daarbij op de periode vanaf 1945.

 

• In de Baltische staten vind je nog veenlandschappen die lijken op het Swettegebied van rond het jaar 800 na Christus.
• In het Friese veengebied werden sloten gegraven om dat natte gebied te ontwateren, teneinde er gewassen op te gaan verbouwen. Door de ontwatering kreeg je te maken met het verdrogen van het veen, met daardoor de eerste bodemdaling in dit gebied. Deels kreeg de zee toen ook greep op dit ingedaalde land, waardoor je in dat deel van Fryslân nu nog een dikke laag klei herkent.
• Dit gebied werd rond 1830 gekenmerkt door een enorme rijkdom aan plantensoorten, met ook een groot aantal vogels en vogelsoorten. Het waren overigens veelal graslanden met een rijke oogst aan hooi, in de omgeving van Aldeboarn.
• In 1943 is er bijna geen bûtlân meer te vinden in dit gebied. Veel land werd door gedeeltelijk bedijken en inpolderen getransformeerd van zomerpolders (lagen in de winter onder water) in winterpolders. Daar werd terpaarde over heen gegooid, waardoor een heel groot deel goed bemest werd. Waar dat niet goed werd beheerd, kreeg je zogenoemde 'verwaarloosde graslanden’, zoals Kai Bouma dat ook noemde. 
• Jeroen bestudeerde een groot aantal waterschapsrapporten, die de resultaten gaven van intensief landschapsonderzoek. Dat ging niet alleen om grondonderzoek, maar bevatte ook interviews met boeren, over hoe zij hun landerijen behandelden. Hier zijn indertijd ook kaarten over gemaakt, waarop je inzicht krijgt in de inrichting van dit hele gebied (bijvoorbeeld van de soorten graslanden, poldergebieden en plantensoorten). 
• Bouma zijn doel was om het land te (her)ontginnen.
• Na de Tweede Wereldoorlog kon men met inzet van Marshall-hulpgelden het land ontginnen volgens de aangedragen principes van Kai Bouma.
• De ingrepen gingen heel ver, niet alleen landschappelijk, maar er kwam ook waterleiding en elektriciteit, gemalen, boerderijenbouw, etc.
• Eén van de resultaten is echter wel dat men toen te maken kreeg met bodemdaling, die overigens al in het jaar 800 begon, maar die in de 20e eeuw (ongeveer één cm per jaar) ook nadelig werd voor bijvoorbeeld de in dit gebied gebouwde boerderijen. 

Buorkje yn it Swettegebiet

Aansluitend op de lezing van Wiersma luisteren we naar de praktijkervaringen van tientallen jaren van oud-melkveehouder en gebiedskenner Sible de Roos

De Roos zijn werkperiode in dit gebied begint rond 1950. 

Hij begint met de historie van het boerenbedrijf van Sibles familie.
Daarna gaat hij in op het melken, waar het uiteindelijk om draait in een melkveebedrijf; van handmatig melken tot machinaal melken. 
Daarop volgt een verhaal over het maaien, zowel handmatig als machinaal, over kuilbulten maken en hooien. 
Dan wordt door De Roos verteld over de voortgaande mechanisatie; van oude tractoren met eenvoudige werktuigen, naar – beide - steeds groter en zwaarder, en op een gegeven moment ook een tractor met een voorlader. In die periode kwam er in de stal ook een mestrobot, wat ook beter voor de koeien was.
We luisteren daarna naar het verhaal over het transport van bijvoorbeeld melk over water, en in de winters zelfs ook met sleeën over het ijs. In 1978 kwam de melkboot voor het laatst. Toen kwam de melktank op wielen op het eiland, die dan naar een centraal punt moest worden gebracht, vanwaar de melk vanuit de melktank onder het water door naar de vaste wal werd gepompt, waar de melkauto het kon afhalen. Tegenwoordig komen alle auto’s voor aan- en afvoer op het boerenerf, zowel bij dag als bij nacht.
Over de koe laat hij eerst het vroegere schetsblad zien, met daarvan zowel de voor- als de achterkant. Daarna zien we op het scherm ook het melkcontroleboekje, waarmee je kon sturen in je fokprogramma. De oormerken doen op enig moment hun intrede. 
Vandaag de dag heeft de boer te maken met een gigantische hoeveelheid cijfermateriaal, dat zowel binnenkomt, als moet worden aangeleverd; allemaal om als boer zelf bij te houden.
Interessant was op een gegeven moment ook het werken met DNA-gegevensmateriaal van de koeien. Dat was goede informatie voor je fokprogramma. 

Je merkt dat al die mensen in de zaal vanavond met grote belangstelling luisteren naar ook dit prachtige verhaal, over een boer met passie voor zijn vee, voor zijn grasland en voor de boerderij.

It liet fan De Burd

Tot slot bekijken we een film van 20 minuten, getiteld: 'It liet fan De Burd', met daarin filmbeelden uit dit Swettegebied in de vijftiger jaren van de vorige eeuw, van de professionele filmmaker Hein Faber