When Church Stops Working

Donderdag 12 december 2024
 

Cover van 'Wachten op God'

Toekomstgericht kerk-zijn
Op 5 november 2024 woonden Durkje en ik in Utrecht het symposium bij over 'Toekomstgericht kerk-zijn'. Hoofdspreker was daar de bekende Amerikaanse theoloog Andrew Root. Die ontmoeting met Root was een mooie gelegenheid om nieuwe inspiratie te vinden voor al ons werk in de kerk. 

Deze Andrew Root schreef samen met co-auteur Blair Bertrand het boek 'When Church stops working' (2023), met als ondertitel: 'A Future for Your Congregation beyond More Money, Programms, and Innovation'.

Dat boek is van het Engels naar het Nederlands vertaald door Milly Born-Wegman, en in Nederlands is dit boek in 2024 uitgegeven met als titel 'Wachten op God', en met als subtitel: 'Vanuit geloof en geduld bouwen aan je gemeente'.

Wachten op God

Dit boek gaat over gelovig en geduldig kerk-zijn in een seculiere tijd.

Hoogleraar-auteur Andrew Root (USA) en docent theologie Blair Bertrand (Canada) zetten in hun boek in toegankelijke taal uiteen wat kerken nodig hebben in deze tijd van leegloop en krimp. Daarbij nemen beide theologen afstand van het zogenoemde 'maakbaarheidsdenken'. 

In plaats van de oplossing te zoeken in allerlei strategieën, vernieuwingen en campagnes, roepen ze de kerk op te wachten: wachten op wat God gaat doen. 

Ze geven aan dat onze oplossingen voor krimpende kerken zijn doordrenkt van het geseculariseerde denken. Het is volgens hen tijd voor een andere blikrichting. 

Daarbij laten deze twee theologen-auteurs zich inspireren door voorbeelden uit het kerkelijk leven en door bijbelverhalen uit onder andere Handelingen 1 vers 4:

"Terwijl Hij (hier: Jezus) met hen (hier: Zijn apostelen) at, 

gaf Hij hun deze opdracht: 

‘Ga niet weg uit Jeruzalem, 

maar blijf daar wachten op wat de Vader heeft beloofd, 

waarover jullie van Mij hebben gehoord."

Handelingen 1:4 (NBV21)

• Dit boek bespreekt waarom de kerk een crisis doormaakt en geeft een aantal ideeën over wat we eraan kunnen doen.
• Het doel van dit boek is om een breder beeld te geven van de uitdagingen op onze weg, en een gezichtspunt te bieden dat voorkomt dat we de verkeerde afslag nemen.
• De auteurs willen in dit boek - dat is afgestemd op ouderlingen en diakenen - een antwoord geven op wat kerkenraadsleden moeten gaan doen; een soort routekaart dus.
• De schrijvers nodigen de lezer uit om op zoek te gaan naar de verhalen en beelden die de kerk voorbij de 'crisis van krimp' in de 'crisis van een ontmoeting met de levende God' kunnen leiden.
• Snelle oplossingen bestaan niet.
• Ideeën kunnen de wereld alleen veranderen als de wereld ze begrijpt.
• De kerk is niet perfect, maar ze bestaat uit een gemeenschap waar we elkaar en God kunnen ontmoeten.
• Met dit boek willen de auteurs een nieuw beeld vormen van de kerk.

1. Waarom je kerk een probleem heeft, maar het niet is wat je denkt

• Het gekke van tijd is dat we niet in het verleden of in de toekomst kunnen leven.
• Er heerst een gevoel van niet genoeg.
• In de praktijk speelt de kerk nog steeds een rol in de levens van mensen.
• Grote kerken worden geconfronteerd met het probleem van eenheid binnen diversiteit.
• Het is pijnlijker om iets te verliezen, dan niet te weten wat je mist.
• Nostalgie en hoop zijn krachtige emoties, die in dit geval allebei tot pijn lijden.
• Als kerkleider heb je de taak om het goede recept of het juiste proces voor je kerk te vinden.
• Ons probleem is dat we vaak het verkeerde probleem proberen op te lossen.
• Effectieve innovatie heeft de crisis in de kerk niet kunnen stoppen, omdat de crisis voortkomt uit dezelfde bron als effectieve innovatie, namelijk uit de seculiere tijd.
• Bij de behandeling van kanker gaat alles traag.
• Laten we beginnen met het slechte nieuws: je kerk is ziek.
• Het probleem is dat de kerk is besmet door de seculiere tijd.
• Symptomen van de seculiere tijd: 1. Het gevoel dat de kerk en het christendom steeds minder invloed hebben op de samenleving (veroorzaakt doordat het heilige niet meer de agenda voor de hele samenleving bepaalt) [ofwel: scheiding tussen seculier en religieus]; 2. De scheiding tussen openbaar en privé (onze persoonlijke geloofsovertuiging en de publieke uiting daarvan zijn in de loop van de tijd veranderd); 3. Het gevoel dat het geloof zelf is veranderd (we geloven niet langer dat mensen hun persoonlijke overtuigingen moeten veranderen om binnen een publieke geloofsbeoefening te passen) [scheiding tussen immanent (wat we kunnen zien, meten en beheersen) en transcendent (wat we niet kunnen zien, meten en beheersen)].
• Omdat God handelt in de wereld, geloven we dat de kerk kan floreren.
• Als je een gezonde kerk wilt, moet je je een remedie verbeelden die niet afhangt van de seculiere tijd.
• Het idee, het besef van wat de werkelijkheid is en kan worden, vormt de kerk van verbeeldingskracht.
• Als we iets niet kunnen verbeelden, kunnen we het niet helder voor ons zien.
• We denken dat we meer kunnen, dan in werkelijkheid het geval is.
• We kunnen onmogelijk weten welke taak van waarde is, of hoeveel genoeg is.
• Bij resonantie gaat het om onze verbinding met de wereld, met de mensen in ons leven, en om het vinden van betekenis die sterker is dan wat we kunnen zien of uitleggen.
• Als de kerk íets nodig heeft in de huidige crisis, dan is het meer resonantie, want dat resulteert in diepere relaties en een helderder doel.
• Jezus zei tegen de mensen in de allereerste kerk, tegen de meest vroege christenen, dat ze in Jeruzalem moesten blijven en moesten wachten (Handelingen 1:4). 

2. Bezige mensen, bezige kerk: een dodelijk mix

• De vroege kerk worstelde enorm.
• De 'Handelingen van de apostelen' hebben de focus op menselijke activiteiten, waarbij alle gevoel voor goddelijk handelen verloren gaat. Waar het echt om gaat, is Gods handelen richting mensen. Daarom beseffen we ons dat het bijbelboek eigenlijk 'Handelingen van God' zou moeten heten.
• Het echte oorsprongsverhaal van de kerk begint in het bijbelboek Handelingen met wachten, totdat God handelt.
• De seculiere tijd maakt ons blind voor wat God doet, en dan blijft alleen ons handelen over.
• Geloof is erop vertrouwen dat wat God heeft beloofd, Hij dat ook zal doen.
• Hoop is erop vertrouwen dat de God die een goed werk is begonnen, het ook zal voltooien.
• Gods mensen ontmoeten God, en handelen in gehoorzaamheid aan die ontmoeting. 
• God handelt door Zijn mensen heen.
• We weten niet wie we zijn als we het niet meer kunnen bijbenen.
• We blijven maar rennen en putten onszelf en de mensen om ons heen volledig uit.
• Kerken zetten steeds meer op het programma, en proberen God binnen te smokkelen in al onze andere activiteiten die we doen om betekenisvol bezig te zijn.
• De kerk heeft veel concurrenten, en moet opboksen tegen andere manier van betekenisgeving.
• Het leven van kerkleiders is altijd druk, en het lijkt alsof er nooit een goed moment is.
• We laten ons sterk domineren door een volle agenda. 
• Versnelling leidt tot vermoeidheid en vult ons leven, totdat er geen enkele ruimte meer is, zelfs als dat wat we willen toevoegen waardevol is.
• De Corona-pandemie was één grote uitputtingsslag.
• Versnelling, de drukte die we ervaren, is een symptoom van onze gefrustreerde zoektocht naar betekenis.
• Vertraging is niet genoeg om het hele probleem op te lossen.
• Wachten kijkt uit naar iets wat komen gaat. 
• Echt wachten kan alleen wanneer we onze houding veranderen.
• Zonder alerte, wachtende houding lopen we het risico de belangrijke zaken te missen.
• Doordat Abraham & Sara in actie kwamen en niet wachtten, zoals God had gezegd, gaat er van alles mis. Ze hoefden alleen maar te wachten, maar dat leek hen volkomen onzinnig. God wilde dat Sara lacht als teken van hoopvolle vreugde. Dit verhaal van Sara is een voorbeeld van hoe God werkt.
• We kunnen troost putten uit de manier waarop God werkt, zelfs als we gefrustreerd raken over hoe lang het duurt voordat Hij handelt.
• We mogen een persoon nooit reduceren tot het probleem of tot de oplossing.
• Van ontmoetingen met God weten we dat die altijd verwarrend zijn.
• Als we proberen te praten over de ervaring van het zien van God, is taal ontoereikend.
• We zijn zo gewend om dingen te doen, dat het ondervinden van een ontmoeting met God ons verrast.

3. Niet langer hebben, maar gewoon zijn

• Het enige wat we hebben, is het moment waarin we zijn, en de mensen met wie we samen zijn.
• We kijken altijd vooruit, geven aandacht aan wat hierna komt, maar niet aan wat er vóór onze neus staat.
• We zijn alleen maar bezig om onszelf overhaast de toekomst in te lanceren.
• Wanneer we de verbondenheid met wat of wie er voor onze neus staat verliezen, raken we vervreemd van onszelf, van het leven dat we op dit moment leven.
• Versnelling is een ziekte die belooft dat je de crisis te boven komt, maar eindigt in een geestelijke ramp.
• Depressie als sociaal verschijnsel ontstaat wanneer een burn-out samenvalt met het gevoel van moreel falen.
• Alles wat is gecreëerd, sterft.
• Nederigheid is krachtig, maar die kracht is verborgen.
• Als de kerk een wachtende kerk is, die Jezus' opdracht accepteert om te wachten totdat God handelt, dan beginnen we met nederigheid. Wachten in nederigheid is niet hetzelfde als opgeven. Het is een overgave aan God.
• Pogingen om nederigheid af te dwingen, leiden alleen maar tot vernedering.
• Een bekentenis opent de weg naar herstel (van een verbroken relatie), in tegenstelling tot een verontschuldiging. 
• In de kern is de kerk een bekennende gemeenschap, omdat (als) ze een wachtende gemeenschap is.
• We zouden ons vol vreugde moeten laven aan de relaties in de gemeenschap, en aan de schoonheid van het evangelie.
• Een bekentenis maakt fouten niet ongedaan, maar is nodig voor wezenlijke gerechtigheid.
• Vergeving hangt van iemand anders af.
• Dankbaarheid is het geschenk van het kúnnen bekennen, niet van wat de bekentenis ons oplevert.
• Door onze relaties te koesteren, wijden we ons aan het leven in het heden, in het nu.
• Het is de taak van de kerkenraad om aandacht te besteden aan de verbindingen binnen de gemeenschap.
• Wachten doe je door anderen te onderwijzen, en door ruimte te scheppen voor kwetsbaarheid en dankbaarheid.
• Door in de kerkzaal (de/hun) namen te noemen, worden de mensen in de zaal sterker met elkaar verbonden.
• Een wachtende kerk is - op dit moment met deze mensen - oprecht en gepassioneerd aanwezig, samen God zoekend.
• Wanneer wij zorg dragen voor verbinding, zorgt de toekomst voor zichzelf.
• De wachtende kerk is een kerk van eredienst en gebed. Dáár zijn we ons bewust dat we op die plek met deze mensen samenzijn. Eredienst en gebed vormen de levensstijl van een gemeenschap die verbondenheid met God zoekt.
• Resonantie is ook (wachtend) gericht blijven zijn op het heden, opdat we ons niet laten afleiden door een toekomst van méér.
• We handelen door te wachten en te ontvangen.
• Goede bedoelingen die leiden tot kwalijke gevolgen, kunnen niet echt goed zijn.

4. Het is tijd om te wachten, maar waarop?

• Wachten is ... zo .. pijnlijk.
• Verkeersagressie kan omslaan in geweld.
• We houden niet van wachten, want: 1. We  hebben een doel dat we niet bereiken; 2. We hebben datgene wat ons tegenhoudt niet in de hand; 3. We zijn/staan alleen.
• Versnellen maakt ons blind voor wat er in onze nabijheid gebeurt.
• Jezus en de twee Emmaüsgangers vinden rust in elkaars aanwezigheid.
• De apostelen handelen vanuit het wachten. Ze werden niet geacht om zich bezig te houden met kerkbestuur. God handelt. Het handelen (het zich in beweging zetten) van de apostelen is slechts een antwoord op God handelen. Ze keren altijd weer terug naar het wachten.
• Alleen in het samenzijn, alleen in dat wachten, ontmoeten we de levende God. De Heilige Geest kom over mensen die wachten.
• De kerk is in het leven geroepen door Jezus' opdracht om in gebed te wachten, en om in afwachting te bidden. In de kern bestaat de kerk uit mensen die aandachtig wachten en bidden, bidden en wachten, door verhalen te vertellen.
• Paulus moest wachten, totdat hij ziet dat Jezus leeft. Paulus moest wachten om het verhaal goed te zien. Ananias wachtte in gebed; en dan hoort hij Gods roepstem, en hij gaat, ook al begrijpt hij er niets van; en hij wacht en bidt dan met Paulus. 
• Er heerst een sterke overtuiging dat God in de wereld aan het werk is, bezig met dingen die wij over het hoofd zien, doordat we het zo druk hebben. Door te wachten, wordt de kerk uitgezonden om mee te werken aan de handelingen van God. De kerk wordt gevormd in het wachten, uitsluitend door de handelingen van God.
• De kerk wordt geboren, en geroepen om te wachten, omdat ze altijd moet zoeken naar de handelingen van de levende Jezus Christus in de wereld. Voor de kerk is dat wachten en manier van aandachtig kijken.
• Omdat het in een versnelde wereld mogelijk is om een onmiddellijke reactie te krijgen, verwachten we ook een onmiddellijke reactie.
• De kerk is de gemeenschap die gelooft dat ze niet de ster in haar eigen verhaal is. De ster van het verhaal is dus niet de kerk, maar de God die handelt in en omwille van de wereld.
• De kerk bestaat alleen wanneer ze aandacht heeft voor het verhaal van God in de wereld.
• Paulus start kerken om gemeenschappen te vormen die de wereld dienen door te getuigen van Gods handelingen in de wereld.
• Stress zorgt voor verwarring.
• De kerk heeft veel crisisperioden doorgemaakt.
• De kerk van Jezus Christus wordt gebouwd en in stand gehouden door Jezus Christus.
• De enige uitweg is om niet te focussen op de kerk, maar om onze aandacht weer te richten op de God die handelt.
• Jezus vertelt de kerk dat de rol die zij in Zijn verhaal moet vervullen, bestaat uit wachten. Wachten, zodat de Geest de kerk kan leiden om Christus in de wereld te volgen.

5. Wachten geeft leven, geen langzame dood

• We willen gewoon dat alles soepel verloopt. We hebben een hekel aan wachten, omdat het betekent dat we moeten omgaan met spanning, onzekerheid en kwetsbaarheid.
• Als je een kerk zonder spanning, strubbelingen en conflict wilt, verwar je nep met de werkelijkheid. Spanning en ook crisis zitten opgesloten in het DNA van de kerk. Een kerk die levend wil zijn, kan niet leven zonder spanning, strubbelingen of zelfs conflict.
• Jezus is de incarnatie van God, de belichaming van God, die alle spanningen en strubbelingen van het leven op Zich heeft genomen.
• In echte gemeenschappen die bestaan uit echte mensen die een echt leven lijden, heerst altijd spanning.
• Spanningen en strubbelingen zijn symptomen van liefde en gezonde relaties.
• Een kerk die niet kan wachten, kan niet omgaan met spanningen en strubbelingen.
• We hebben crisis nodig.
• De kerk wordt nooit geroepen tot een zorgeloos crisisvrij bestaan.
• Alleen in een crisis kan de kerk oprecht kerk zijn.
• De werkelijke crisis is een ontmoeting met de levende God die God is.
• De crisis waarmee de kerk wordt geconfronteerd, en waar ze niet zonder kan, kan niet worden beëindigd.
• Mens-zijn betekent dat je leeft in de greep van iets, van één of andere crisis.
• We zouden wakker moeten liggen van de vraag: 'Hoe kunnen we onze mensen helpen om de levende God te ontmoeten in een seculiere tijd die hen blind maakt voor alles wat zich niet in het hier en nu bevindt?'
• Wachten in de crisis vormt de kerk, en houdt haar in stand.
• Niets is groter dan God; er is geen manier om God ooit aan te lijnen en te dresseren.
• God belooft wel om Zichzelf aan ons bekend te maken. God kan Zichzelf wel aan ons openbaren, en dat doet Hij ook. We kunnen God alleen kennen omdat God openbaart wie God is.
• Het westerse onderwijs richt zich veel meer op technologische en exacte wetenschappen, en veel minder op theologische of filosofische vraagstukken.
• Wanneer we 'God' zeggen, hebben we het over Datgene waarboven niets groters bestaat.
• Richt je op de daden van deze God, alleen langs die weg kun je deze God kennen. We kunnen deze God leren kennen door te wachten, en te kijken hoe Hij in de wereld handelt.
• God komt op bijzondere manieren naar ons toe.
• Geloof is de crisis van het kennen van de ware God, door God te zien zoals Hij Zichzelf in de wereld heeft geopenbaard.
• God kan niet in een hok worden gestopt - en ook niet in onze kerken.
• Tijd en eeuwigheid zijn totaal verschillend en raken elkaar nergens. 
• We ervaren eeuwigheid in tijd wanneer we een moment van diepe verbondenheid in liefde en aandacht beleven.
• Eeuwigheid verzwelgt tijd.
• Wij mensen leven in de dimensie tijd, terwijl God eeuwig is.
• Tijd - het verstrijken ervan, onze veroudering - vormt altijd een crisis voor ons.
• Binnen de dimensie tijd wachten we totdat de eeuwige God tot ons spreekt.

6. Vergeet het missie-statement - vind een wachtwoord

• In de seculiere tijd worden doelstellingen aan versnelling gekoppeld, en raakt transcendentie buiten beeld, waardoor we in een spirituele depressie belanden.
• Met een missie-statement spreken mensen af waar ze als groep naartoe werken.
• In missionaire theologie is God Degene die handelt.
• Het Wachtwoord is de kern van een verhaal over een intense ervaring die een groep mensen heeft gevormd.
• Een Wachtwoord is een woord, waarin de ervaring van een ontmoeting met God besloten ligt, een woord dat onze verbeeldingskracht vormt, en ons helpt waakzaam en verwachtingsvol uit te kijken naar een volgende ontmoeting met God.
• Het Wachtwoord dient om onze aandacht richting te geven.
• Een Wachtwoord draagt een mysterie in zich. Een Wachtwoord vormt je. Het is de kern van een verhaal over schoonheid en ontmoeting. Dat verhaal gebruik je als een manier om de wereld en je eigen leven daarin te begrijpen.
• Het Wachtwoord is het verhaal of de slogan over de manier waarop deze kerk, deze gemeenschap, de levende God heeft ontmoet.
• Ons wachten is een waakzaamheid.
• God baant een weg waar geen weg is.
• De kerkenraad moet de gemeente helpen haar Wachtwoord te vinden. Vervolgens moet de kerkenraad de gemeente leiden, voornamelijk door het Wachtwoord te herhalen en het bijbehorende verhaal steeds opnieuw te vertellen.
• Elke gemeenschap heeft een uniek Wachtwoord.
• Het Wachtwoord is het beknopte verhaal over de manier waarop deze mensen op dit moment de levende God in de wereld hebben ontmoet en aan het werk hebben gezien.
• Kerken kunnen de volgende twee stappen zetten om een Wachtwoord te vinden: 1. Mensen moeten leren hoe ze elkaar kunnen ontmoeten; 2. Mensen moeten op de juiste manier wachten, zodat ze God kunnen ontmoeten.
• Kerken vinden hun Wachtwoord, wanneer ze in de verhalen een thema ontdekken.
• Alleen waarvoor we willen sterven, is de moeite waard om voor te leven.
• Met 'ontmoeten' wordt bedoeld dat mensen elkaar echt zien en horen.
• We kunnen een persoon niet in zijn geheel zien, omdat we in de loop van de tijd veranderen, dus wat we nu zien, is anders dan wat we in de toekomst zullen zien. Ook kunnen we niet alles in één keer zien, omdat personen zoveel verschillende aspecten hebben. Mensen zijn complex.
• We hebben allemaal grenzen nodig om een afzonderlijk persoon te blijven.
• Praktische en ethische grenzen helpen mensen te bepalen hoe ze iemand op een werkelijke, gezonde manier kunnen ontmoeten.
• Een ontmoeting heeft een wederkerig aspect dat in sommige relaties onmogelijk is.
• De rolverdeling voorkomt een diepgaande ontmoeting.
• Vanwege machtsverhoudingen is in bepaalde situaties werkelijke wederkerigheid in ontmoetingen vrijwel onmogelijk.
• We richten ons op ontmoetingen in de hoop dat we, als we elkaar werkelijk kunnen zien en horen, ook God zullen zien en horen.
• In mensen vangen we een glimp op van God, en horen we fluisteringen van de Geest.
• Terwijl we op God wachten, is de kwaliteit van onze relaties belangrijk, en daar kunnen en moeten we tijd voor uittrekken.
• We zouden er goed aan doen om naar die plekken en momenten te gaan die God als momenten van ontmoeting heeft aangewezen. Preken, gebed en missie zijn de plekken waar we God kunnen ontmoeten.
• Tijdens het lezen van de Bijbel kunnen we ons de volgende vijf vragen stellen: 1. De Evangelievraag (goede nieuws); 2. De Veranderingsvraag (bekering); 3. De Contextvraag (ons & wereld); 4. De Eschatologische vraag (Gods toekomst geopenbaard); 5. De Missionaire vraag (sturende God).
• Het belangrijkste is dat God Zichzelf openbaart in zichtbare tekenen.
• We zien God aan het werk in het verleden wanneer we Gods werk doen in het heden.
• De sacramentele manier van bidden is een vorm van wachten op God die zal handelen. We openen onze ogen voor Gods handelen in de wereld door iets sacramenteels te doen.
• Gods openbaring van een Wachtwoord kun je vinden op de plekken waar onze levens elkaar raken, waar de kerk en de wereld elkaar raken.

7. Van onder- naar bovengronds

• Het eigendomseffect: we hebben de neiging om de waarde van onze bezittingen te overschatten.
• Niet iedereen hoeft pastor te worden, maar iedereen moet wel pastoraal zijn.
• Wanneer we alleen maar bezig zijn met overleven of met de manier waarop zaken in het verleden werden aangepakt, zien we niet wat God op dit moment in ons midden doet.
• In plaats van de blik naar binnen te richten, zouden we naar buiten moeten kijken en zien dat God daar al is.
• Jonge mensen zijn energiek en hebben een neus voor Gods aanwezigheid, maar zij hebben niet het geld om een kerk draaiende te houden.
• Veel kerken denken dat de toeloop van jonge mensen de oplossing biedt, maar in werkelijkheid versnelt het de neergang.
• Goed nieuws is altijd het antwoord op slecht nieuws. Bijvoorbeeld: als je je afgewezen voelt, dan klinkt aanvaarding als goed nieuws.
• Een Wachtwoord komt voort uit een ervaring met God.
• Een Wachtwoord moet je blijven horen, om het in je gemeenschap te versterken.
• De werkelijke crisis is en blijft hoe we 'God die God is' kunnen ontmoeten.
• In Wachtwoorden gedenken we een ontmoeting. Wachtwoorden verwijzen naar een moment en een plaats waar God zichzelf openbaarde. Wachtwoorden zijn verbonden met een ontmoeting met de levende God.
• Gedenk wie God is, en laat de ontmoeting met Hem jullie gezamenlijke leven vormen.

8. Niets kan je scheiden

• De taak van kerkleiders is om het goede nieuws over de ontmoeting met God - ingekapseld in een (Wacht)woord, over de manier waarop God in de gemeente beweegt - te versterken (in een sfeer van bijvoorbeeld nederigheid en dankbaarheid).
• Wachtwoorden zijn tijdelijk. Wachtwoorden veranderen, omdat God Zich beweegt in de tijd, en dat Hij werkelijk handelt in ons leven.
• Wachtwoorden zijn verweven met de ontmoeting tussen een gemeente en de levende God, en daarom vraagt een nieuwe periode om een nieuw Wachtwoord.
• Een nieuw Wachtwoord moet de gemeente leiden, een nieuwe richting geven, en naar een nieuwe dienst in en aan de wereld brengen.
• Wachtwoorden moeten jou vinden.
• De kerk heeft helemaal geen behoefte aan je creativiteit, maar wel aan je vermogen om te luisteren en te wachten.
• Minder doen (wachten), leidt tot meer veranderingen.
• Door minder te doen, wordt de gemeente gestimuleerd om samen te leven voor het aangezicht van de levende God.
• Wachtwoorden klinken als een bijbeltekst (bijvoorbeeld: a. Waar geen weg is, zal Ik een weg banen; b. Voed mijn schapen; 3. Je bent geliefd en je bent goed genoeg; 4. Niets kan ons scheiden van de liefde van God).