De Wereld van Suiker

Donderdag 15 februari 2024

 

Lezing van Ulbe Bosma in Tresoar over de wereld van suiker

The World of Sugar

Het boek ‘The World of Sugar’ is het levenswerk van de historicus Ulbe Bosma, die al een groot aantal boeken en artikelen publiceerde bij gerenommeerde uitgevers en in internationale toptijdschriften. 

Bosma schetst in dat boek een onthullend beeld van hoe cruciaal suiker is geweest in de totstandkoming van de moderne kapitalistische wereldeconomie. Juist vanwege de grote economische belangen die met suiker gemoeid zijn, zal het in zijn ogen heel moeilijk zijn om de huidige overproductie en overconsumptie terug te dringen.

Lezing over de wereld van suiker

Vandaag organiseert Tresoar in Leeuwarden een lunchlezing over deze wereld van suiker. Spreker is de schrijver van dat boek, Ulbe Bosma, onderzoeker aan het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG).

Bosma neemt ons vandaag in zijn lezing mee in de wereld van suiker. 

Suiker zit in bijna alles. Hoe dat komt, verklaart Bosma in zijn boek en in deze lezing.

Met zijn boek en zijn lezing legt hij uit hoe dit aanvankelijk zo dure luxe-artikel een vast bestanddeel kon worden in bijna alle industriële voedingsmiddelen. De gevolgen daarvan zijn niet gering, immers: 

• grootschalige plantage-slavernij en gedwongen arbeid, 
• enorme milieuschade en 
• een inmiddels onbeheersbare obesitas-pandemie. 

En dat met een product dat we eigenlijk niet nodig hebben.

Suiker en slavernij

Het grootste deel van haar bestaan heeft de mensheid prima zonder suiker gekund. 

De kostbare witte suikerkristallen waren oorspronkelijk alleen te vinden aan de hoven van radja's, keizers en kaliefen. 

Pas gaandeweg verspreidde de rietsuikercultuur zich over India, China en de Arabische wereld. Vervolgens maakte Europa suiker tot de drijvende kracht achter de slavernij: ongeveer twee derde deel van de 12,5 miljoen Afrikanen die als slaven over de Atlantische Oceaan werden verscheept, eindigde op suikerplantages. Nederlandse suikerhandelaren en raffinadeurs speelden een centrale rol in deze geschiedenis, zo laat Bosma zien. 

Uit de gruwelijke omstandigheden waaronder mensen in slavernij op suikerplantages werkten, kwam een roep om vrijheid voort, die ook vandaag de dag nog doorklinkt.

Suikerconsumptie

Inmiddels ligt in veel landen de suikerconsumptie twee keer zo hoog als de WHO (de Wereldgezondheidsorganisatie) verantwoord acht. Dit is niet het gevolg van individuele keuzes, zo betoogt Bosma, maar het resultaat van stelselmatige subsidiëring en bescherming van de suikerindustrie gedurende de laatste 150 jaar. Suiker was namelijk een goedkope manier om arbeiders van calorieën te voorzien. Obesitas is derhalve ontstaan vanuit armoede.

Suikergeschiedenis

Suiker was in de 19e eeuw het meest verhandelde product, dus het heeft veel invloed gehad op de wereldeconomie. Het is ook de oorzaak geweest voor zowel rijkdom, schrijnende armoede, als grof geweld.
Suiker heeft veel invloed op gezondheid en op het milieu

• Suiker komt aanvankelijk uit Azië. Tot 1870 kwam het meeste uit China en India.
• 300 jaar geleden was Taiwan de grootste suikerexporteur. Daar heerste toen een ware suikercultuur. 
• Via Egypte kwam Europa in aanraking met suiker, echter nog niet in de tijd van de Romeinen. Het waren de Kruisvaarders die van de Arabieren leerden hoe ze suiker moesten maken. Daarbij werden stenen maalschijven en waterkracht gebruikt. Na enkele malen suiker wassen en toevoegen van kalk kon suiker worden gemaakt. Op Cyprus werkten in de Middeleeuwen al zo'n 300-400 arbeiders in een suikerfabriek. Dat geeft voor die tijd wel aan hoe grootschalig de suikerindustrie toen al was.
• Witte suiker was aanvankelijk heel erg duur, en daardoor dus alleen beschikbaar voor de rijken. Die rijken maakten er in die begintijd mooie suikerbeelden van, om daarmee te pronken.
• Ook de geneeskunde begon gebruik te maken van suiker, omdat men dacht dat het evenwicht van de gezondheid kon worden hersteld met suiker. Apothekers hadden suiker in voorraad, dus daar kon het indertijd worden gekocht.

Van Azië naar Europa en Amerika

• Slaven moesten in de suikerplantages werken, waar de elite van onze Republiek goed aan verdiende. 
• Binnen 48 uur moest geoogst suikerriet worden verwerkt (vermalen), en daarom moesten de slaven dan wel zo'n 18 uur per dag werken. Kinderen werden op plantages nauwelijks geboren, en veel slaven werden ziek en stierven, waardoor er een continue aanvoer van slaven vanuit Afrika moest komen.
• In Nederland was echt wel bekend dat slaven zeer slecht werden behandeld. Er waren in die tijd immers ook slavenopstanden in het Caribisch gebied. De protesten namen toe, met het doel om de slavernij af te schaffen. Hier ligt al de oorsprong van 'fair trade', zou je kunnen stellen. Britten kochten bijvoorbeeld om die reden (als protest tegen slavernij) hun suiker uit India. Maar ook ahorn siroop, druivensuiker en bietsuiker waren geschikte alternatieven, en dat laatste (die bietsuiker) veranderde de wereld van de suikerproductie.
• De Duitse chemicus-natuurkundige-bioloog Franz Carl Achard (1753-1821) was de uitvinder van de productie van suiker uit suikerbieten. Achard gaf aan dat dit het einde van de slavernij zou kunnen betekenen.
• We kijken naar een afbeelding dat Napoleon de eerste suikerbroden van bietsuiker accepteerde als gezoet brood. Dit bietsuiker zou je kunnen beschouwen als antikoloniale boerensuiker. Bietsuiker was toen overigens wel duurder dan rietsuiker.
• De slavenhandel voor wat betreft rietsuiker ging nog voort tot ver in de 19e eeuw. In Suriname bijvoorbeeld tot 1863 (met trouwens een uitloop ervan van nog eens tien jaar). 
• Veel werk op het land werd indertijd gedaan door vrouwen, overal op aarde, zoals bijvoorbeeld ook op Java, op Japanse suikerplantages met arbeiders in Hawaii (rond 1910), en we kijken naar afbeeldingen van Volga Duitser in de VS en van vrouwenarbeid op de bietenvelden in Denemarken.
• Enkele dynastieën beheersten de wereld van suiker, bijvoorbeeld de Fanjul Broers, ‘s werelds machtigste suikerproducenten.
• Ook in Europa kregen we te maken met schaalvergroting, wat leidde tot succesvolle, economisch belangrijke bietsuikerindustrie. Bietsuiker werd zelfs – tegen dumpprijzen - vervoerd naar het suikerland India. 
• Als reactie daarop ontstonden er in Europa coöperatieve suikerfabrieken, omdat de boeren onder druk werden gezet om de suikerbieten tegen veel te lage prijs te verkopen aan de machtige suikerfabrieken. 

Veel (teveel) suiker per persoon

• Er kwamen promotiecampagnes voor suiker als absoluut noodzakelijk product, bij met name zwaar fysieke arbeid, die er toen nog veel was. Ook aan soldaten werd veel suiker gegeven, omdat ze dan beter konden vechten, vanwege een groter wordend uithoudingsvermogen. Suiker werd dus gekoppeld aan de verhoging van fysieke kracht.
• Na de Tweede Wereldoorlog werd de suikerconsumptie veel groter, bijvoorbeeld in frisdranken, in ijsjes, in koekjes en heel veel in muesli (soms meer dan 50%) 
• De norm van de WHO is 20 kilo vrije suiker per jaar per persoon. Nederland zit daar helaas ruim boven, dus veel te hoog, wat voor ons de weg betekent naar een obesitas-pandemie. In Amerika zit men trouwens nog ver boven onze Nederlandse suikerconsumptie per persoon, ook door toepassing aldaar van 'high fructose corn syrup', waar je nóg veel sneller aan verslaafd raakt dan aan suiker, kortom, dat is dus nog veel erger.

Conclusies

• Onze overmatige suikerconsumptie is een erfenis uit de Industriële Revolutie, èn als gevolg van protectionisme (die overheidsbescherming van de suikerindustrie leidde tot een enorme overproductie).
• De suiker-historie is een geschiedenis van oneerlijke en vaak gewelddadige handel, van gruwelijke uitbuiting, en leidend tot extreme rijkdom.
• Nu we veel minder fysiek hard werken, zie je dat suiker minder hard nodig is, maar de voedingsmiddelenindustrie blijft daarentegen werken aan enorme suikertoevoeging aan haar producten; zie vooral de veel te zoete frisdranken.

Gevolgen van Productie & Consumptie van suiker voor Milieu & Gezondheid

• De milieu-effecten van suiker van suikerbieten zijn overigens nog relatief mild, omdat je de restproducten ervan ook nog kunt gebruiken voor bijvoorbeeld dierenvoeding, en er wordt bijvoorbeeld ook wel gist van gemaakt. Ook de landbouwgrond wordt niet zwaar uitgeput door suikerbietenteelt, dus alles overziend is die suiker(bieten)productie niet zo erg schadelijk in Nederland. 
• Wel kritiek is dat de rietsuikerteelt zich zich momenteel sterk uitbreidt tegen Braziliaanse oerwouden aan, en zelfs tot in die oerwouden, zulks ten koste van die oerwouden. Daarnaast moet geproduceerd suiker vanuit Azië en Zuid-Amerika een groot deel van de wereld over worden vervoerd. Ook dat brengt nadelige milieu-effecten met zich mee.
• De suikerbiet is in de loop van de jaren zodanig veredeld, dat de suikerbiet een optimale opbrengst levert. Een dergelijke veredeling is trouwens ook toegepast op rietsuiker, wat wel tot 30% meer productie leidde. Door die hogere productiecijfers daalde overigens de prijs per kilo suiker natuurlijk wel op de wereldmarkt.
• Chemische, vervangende zoetstoffen kwamen later op de markt (zoals sacharine en aspartaam). Die alternatieve zoetstoffen moeten dan eerst wel worden toegelaten op de markt, waar de suikerindustrie zich overigens met sterke lobby’s tegen heeft verzet. 
• Medici en tandartsen staan tamelijk machteloos in hun strijd tegen de overmatige suikerconsumptie, ook al omdat hun beroepsgroepen veel minder geld hebben om ten strijde te trekken tegen de enorme, rijke suikerlobby van de voedingsmiddelenindustrie. 
• Het zal dus de politiek moeten zijn die stappen gaat zetten om vooral een suiker-tax in te voeren. Ministeries (bijvoorbeeld voor wat betreft Financiën en Gezondheid) schuiven nu elkaar de bal voortdurend toe, zo van, dat moeten die anderen dan maar gaan bepalen. Maar ja, zo gaat die suiker-tax er natuurlijk niet komen. De politiek is dus aan zet om een suiker-tax in het leven te roepen.
• Er zijn trouwens geen onschuldige suikers, dus we moeten die idiote top van de suikerconsumptie sterk aftoppen.