Friezen op drift; migratie naar de Verenigde Staten rond 1900

Zaterdag 20 januari 2024

 

Lezing van Annemieke Galema in Tresoar

Internationale migratie is van alle tijden

Internationale migratie is heden ten dage een veelvuldig besproken onderwerp. 

Steeds weer blijkt een aanzienlijk gedeelte van de mensheid, om de meest uiteenlopende redenen, in beweging te komen, van land naar land.

Vaak wordt daarbij niet gedacht aan het feit dat Friezen een lange traditie hebben van migratie naar de Verenigde Staten, die zowel sporen achterliet in het Heitelân, alsmede in de regio waar zij neerstreken. 

• Wat heeft deze Friese migranten gemotiveerd om te vertrekken?
• Hoe reisden zij?
• Waar kwamen ze terecht?
• Waren het gelukzoekers?
• Was hun verhaal individueel of collectief? 
• Hield men contact met de achterblijvers? 

Deze thematiek wordt vanmiddag in Tresoar belicht aan de hand van externe en interne sociaal-economische factoren van migratie, migratienetwerken, onderzoeksmethodiek en ego-documenten.

Frisians to America 1880-1914

De afdeling Fryslân van de Nederlandse Genealogische Vereniging organiseert over dit thema van vroeger en nu een lezing, met als titel: ‘Friezen op drift; migratie naar de Verenigde Staten rond 1900’.

Spreekster daartoe is vanmiddag dr. Annemieke Galema, die geschiedenis studeerde in Groningen en promoveerde aan de Universiteit van Leiden op het onderwerp ‘Frisians to America 1880-1914; With the bagage of the fatherland’. 

Zij deed onderzoek in de Verenigde Staten en was werkzaam als directeur Onderzoek en Innovatie aan de Rijksuniversiteit Groningen. 

Momenteel is zij actief bij cultureel-maatschappelijke organisaties, waaronder het Koninklijk Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur.

Algemene cijfers over migratie

Haar lezing begint ze met een terugblik op zo'n dertig jaar geleden, toen ze voor dezelfde organisatie hier in Leeuwarden ook al een lezing verzorgde.

Haar onderzoek is begonnen in de 90er jaren in de Friese bevolkingsregisters, specifiek voor wat betreft de landverhuizerslijsten.

De andere bron was later Sensis, een Amerikaans bevolkingsregister, dat minder gedetailleerd is dan in Nederland.

• Zo’n 350.000 Nederlanders emigreerden in de jaren van de 19e en het begin van de 20e eeuw.
• Het jaar 1882 was een topjaar van Nederlanders die weggingen, namelijk meer dan 10.000 emigranten.
• De volgende 20 jaar waren het zo'n 80.000 emigranten; in Noord-Nederland voornamelijk emigranten vanuit Groningen en Fryslân, met maar een fractie Drenten.
• Annemieke Galema haar promotieonderzoek handelde over de Friese kustgemeenten Barradeel tot en met Oost-Dongeradeel, waartussen ook Het Bildt, Ferwerderadeel en West-Dongeradeel.
• Het bleek dat bijna iedereen in deze kuststrook een religieus motief had om te emigreren
• Haar onderzoeksdoelgroep was 10.000 Friezen groot, in de jaren tussen 1880-1914.
• In Amerika kon ze tweederde deel van die Friese emigrantenpolulatie opsporen, om daar een Fries-Amerikaanse verschillenanalyse op toe te passen.
• Uit de gemeente Het Bildt kwam overigens het grootste aandeel emigranten, namelijk 28% van de totale bevolking
• Er emigreerden 20 miljoen mensen vanuit Europa, waarvan 350.000 uit Nederland, en zelfs 6 miljoen uit Duitsland.

Motivatie en reis

Drie motieven speelden een belangrijk rol om te emigreren, namelijk:

• Religieus en spiritueel (betreffende het Amerikaanse vrijheidsdenken). Op dit motief vond vooral groepsmigratie plaats, bijvoorbeeld met predikant Van Raalte (in 1846) naar Michigan. 
• Economisch-sociale motieven waren wel belangrijk, maar men was veelal ook spiritueel bewogen. Nederland was in 1848 erg verarmd. Er werden toen emigrantenfondsen opgericht om Nederlanders groepsgewijs te laten emigreren. Men begon vaak op de grond waarvan men dacht expertise te hebben. In 1880 was de grote Landbouwcrisis. West-Europa werd toen overspoeld door Amerikaans graan, dus de prijs van het Nederlandse graan ging sterk naar beneden, en dus dacht men beter naar Amerika te kunnen gaan. Na vijf jaar boeren op een stuk grond, kreeg een boer 64 hectare landbouwgrond in bezit. Zo kwamen die succesvolle boeren aan land. 
• Persoonlijke, individuele redenen om te emigreren waren er ook, bijvoorbeeld wegens familietwisten, of omdat de mannen in militaire dienst moesten. Veelal waren het familiebewegingen van groepjes, gezinnen, familieleden.

Velen scheepten in de maanden april en mei in vanuit Rotterdam, Amsterdam en Harlingen. Daarna werd omgescheept in Liverpool, en dan voer men naar Amerika; eerst met zeilschepen, en later met stoomschepen, zoals bijvoorbeeld van de Nederlands-Amerikaansche Stoomvaart Maatschappij. 

Niet iedereen werd toegelaten tot Amerika. Idioten, kreupelen, mensen met lichaamsgebreken en/of gevaarlijke ziekten, paupers, misdadigers, zedendelinquenten, polygamisten, etc.; zij allen mochten het land niet in. De mensen die het land niet in mochten, werden vanuit Amerika verplicht geretourneerd, trouwens op kosten van de scheepsmaatschappij die ze bracht.

Emigranten kwamen eerst aan op Castle Garden en vanaf 1892 op Ellis Island. 

De taal in Amerika was voor velen een enorme barrière.

De omstandigheden op de emigrantenschepen waren erbarmelijk slecht.

Nederzettingen in de VS

Vooral in de staten rond de grote meren: Iowa, Michigan, Wisconsin settelden de Friezen zich.

Nederzettingen kregen daar vaak Nederlandse, Friese namen, bijvoorbeeld: Frisia, Holland, Vriesland,

Familierelaties waren belangrijk, en ze hoopten in Amerika iets te kunnen doen met de hun bekende economische structuur.

De migratie was meestal geen spontane actie, maar vaak een doordachte actie.

Er was in de Friese nederzettingen in Amerika een netwerk van verwantschappen en lokale relaties, en daarmee werden nederzettingen en bedrijven opgericht. 

De emigranten gingen ook zeker niet allemaal de landbouw in, maar startten vaak ook in en met bedrijven.

Persoonlijke ervaringen en levensgeschiedenissen

• Worp van Peyma was een welgestelde Friese landverhuizer. Hij was ontevreden over het politieke en sociale klimaat in Fryslân. Over zijn belevenissen werd in Fryslân indertijd geschreven. Groningse vrienden bezochten Peyma in Amerika, en zagen daar het heel goed draaiende bedrijf van Peyma.
• Voor de landbouw heeft deze emigratie ook in Nederland een en ander opgeleverd, bijvoorbeeld de landbouwinnovatie die vanuit Amerika over kwam naar Nederland.
• Pieter & Frederika Groustra hebben een enorme brievencollectie als Friese emigranten achtergelaten uit de periode van 1889-1941. Ze gingen met een graanschip naar Amerika. Hij schrijft over zijn beweegredenen in zijn reisverslag. Zijn buren spraken Nederlands of Fries toen zij in Amerika arriveerden. Hij kreeg eerst al 5 kinderen en daarna ook nog eens vijf met zijn derde vrouw, die uit het Friese Hallum kwam. Pieter was timmerman in een treinwagonfabriek. Drie van zijn zonen werden daar later ook tewerkgesteld. Zo integreerden ze werkendewijs in Amerika. 
• Veel emigranten kwamen samen in de Christian Reformed Churches.
• Cornelia de Groot, een boerendochter uit Dearsum, was ontevreden met de situatie thuis in Fryslân, waar de jongens wel kansen kregen en de meisjes niets mochten. Ze ging toch naar de HBS in Sneek en emigreerde in 1902 naar Amerika, nadat twee van haar broers al naar California waren gegaan. Ze ging in Amerika aan een gerenommeerde Business School studeren. Later schreef ze artikelen voor een gerenommeerd dagblad. Ze vergeleek daarin Amerikaanse met Friese mensen, en kwam met name op voor de belangen van meisjes. Ze schreef ook een boekje over haar eigen meisjesjaren in Fryslân.
• Het waren voornamelijk gezinnen met jonge kinderen die naar Amerika gingen, en het verbeteren van de gezinssituatie speelde voor hen een belangrijke rol om te emigreren.  

Brieven

• De tussen Fryslân en Amerika heen en weer geschreven brieven zijn een belangrijke bron van informatie. Daarom is er 30 jaar geleden een grootschalige campagne geweest om zoveel mogelijk brieven van emigranten te verzamelen. Soms zijn die brieven ook nog wel reisverhalen. Bij het lezen van die brieven moet je rekening houden met het feit dat velen niet gewend waren om brieven te schrijven, dus men schreef bijvoorbeeld heel gewoon over wat men zag en had, bijvoorbeeld wat ze in huis op tafel hadden staan.
• Ook werden er vanuit Amerika zogenoemde 'spekbrieven' geschreven, met prachtige succesverhalen, die soms ook op verzoek werden geschreven, als lokmiddelen om Friezen naar Amerika te laten emigreren, 
• De brieven beschreven onder andere de economische situatie, maar soms ook wel de politieke situatie.
• Deze brieven was een soort zelf-expressie van de emigranten, soms van verwondering, maar ook wel vol heimwee. 
• Heel veel brieven vanuit Amerika bleven onbeantwoord, wat voor de emigranten in Amerika een grote teleurstelling was. 
• De betekenis van die brieven is groot, want die maakten later deel uit van familiegeschiedenissen en van de collectieve landverhuizersgeschiedenissen van gemeenschappen. De brieven die soms generaties werden bewaard, zijn als beschrijvingen voor ons nu van grote waarde.
• De brieven van emigranten - die in de Amerikaanse Heritage Hall zijn gearchiveerd - zijn in principe digitaal beschikbaar om te raadplegen.

Het eigene en de ander

De vraag omtrent deze emigratie van Friezen is: wie ben ik als Fries in die grote massa van landverhuizers?

• Friezen keken in Amerika enerzijds naar het eigene, maar zeker ook naar het andere in het nieuwe land waar ze kwamen te wonen.
• Die nieuwe situatie leidde overigens wel tot de nodige vragen, bijvoorbeeld over je eigen situatie, en over die van anderen; ook bijvoorbeeld over de belangen van de oorspronkelijke bewoners van Amerika, zoals de indianen.
• De eigen Friese cultuur werd in Amerika voortdurend opnieuw uitgevonden. Men moest bijvoorbeeld leren om in het nieuwe land te participeren.
• Outsiders die insiders willen worden, zetten zich heel vaak af tegen andere outsiders, zoals andere emigranten.
• Friese emigranten probeerden aansluiting te vinden in hun eigen - vaak calvinistische - gemeenschappen. Zo ontstonden bijvoorbeeld de First Reformed Church, de Christian Reformed Church en de True Dutch Reformed Church. 
• Met kerken en scholen probeerde men de christelijke waarden en normen over te dragen en te behouden. Ook niet-kerkelijken werden dan wel lid van deze kerkgemeenschappen, omdat je dan beter integreerde in de samenleving. 
• Thuis sprak men Fries, en buitenshuis - zoals op het werk - spraken de mannen Engels. De vrouwen leerden het Engels thuis niet, en konden daardoor soms hun eigen kleinkinderen – die Engels spraken - niet verstaan.
• Entertainers uit Fryslân werden uitgenodigd naar Amerika om op te treden in Fryske Selskippen in Amerika, om als emigrant wel contact te houden met de Friese cultuur. Professor Fridsma vond trouwens dat het teveel om 'nocht en wille' ging, in plaats van serieuzer over de Friese taal en cultuur. 

Wat kunnen wij hier van leren

• Mensen kunnen hun identiteit alleen maar behouden bij een voldoende grote groepsgrootte, èn als ze hun gemeenschap koesteren.
• Daarentegen moest je in Amerika wel participeren in de brede samenleving, anders kon je als emigrant niet functioneren. De Amish hebben dat bijvoorbeeld goed gedaan, namelijk: de eigen identiteit behouden en wel meedoen met de samenleving.
• In Canada hebben uiterst conservatieve christenen zich al te zeer afgezonderd van de samenleving. Dat werd niet geaccepteerd, en daarmee integreerde men dus ook niet, en leefde men niet op goede voet met elkaar.
• De Friese vakbond Broedertrouw kreeg ook geld vanuit Amerika om hier de Friese arbeiders te ondersteunen.
• Friese emigranten zijn doorgaans wel goed geïntegreerd in de Amerikaanse samenleving. Hun kerkgenootschappen zijn overigens wel hechte gemeenschappen geworden en gebleven.
• Uit de bestudeerde periode is bekend dat men in Nederland één keer afscheid nam, en daarna zagen deze familieleden elkaar nooit weer. En in sommige gevallen was er ook geen contact door familiecorrespondentie. Dat moet toch wel een grote tragedie zijn geweest in families aan weerszijden van de oceaan.