Constantijn de Grote: een revolutionaire keizer?

Donderdagavond 11 mei 2023
 

Lezing van Ruurd Halbersma in Tresoar

Controversieel keizer

Rond het leven en de werken van de Romeinse keizer Constantijn de Grote (ca. 275 - 337) bestaat veel controverse. 

• Was hij de eerste christelijke keizer van Rome? 
• Waarom bracht hij zijn zoon Crispus en zijn echtgenote Fausta om het leven? 
• Waarom stichtte hij de nieuwe hoofdstad Constantinopel (het tegenwoordige Istanboel)? 

Deze en nog veel meer vraagpunten komen vanavond in Tresoar te Leeuwarden aan de orde in de lezing van Ruurd Halbertsma over de stichter van een nieuwe keizerlijke dynastie in de 4e eeuw na Christus.

Aandacht voor de Klassieke Oudheid

Ruurd Binnert Halbertsma (1958) is als conservator Griekenland en Rome verbonden aan het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Hij schreef artikelen en hield lezingen over Constantijn de Grote, onder meer in de oude keizerstad Trier.

Deze lezing wordt gehouden in het kader van de Week van de Klassieken. Tijdens die week werd extra aandacht gevraagd voor de Klassieke Oudheid. Omdat deze lezing in die week echter niet kon worden gehouden, is de lezing van Halbertsma verplaatst naar vandaag.

Keizer en controverse

• We weten heel veel wel en heel veel ook niet over Constantijn de Grote, daarom is hij een interessant object van onderzoek.
• Constantijn was de held van de christenen.
• Hij was een vernieuwer van het Romeinse rijk. 
• Hij was aan het bewind in een periode van betrekkelijke rust, met in dat tijdperk ook nog tamelijk lange regeerperiodes van keizers.
• De 'hoofdkeizers' werden in de tijd van het jaar 239 'Augustus' genoemd, en hun 'onderkeizers' kregen de naam 'Caesar'.
• Constantijn kreeg een zoon bij Minervina, van wie hij scheidde. Hun zoon heette Crispus. 
• Constantijn trouwde met Fausta, waaruit 3 zonen (mogelijke troonopvolgers) en 2 dochters werden geboren.  
• Italië wordt door Constantijn binnengevallen, en daar gaat hij de slag aan met zijn rivaal.

Het visioen van Constantijn

• Constantijn kreeg het advies om het hemelse teken van God op zijn schild te dragen, en dan ten strijde te trekken.
• De vraag is of hij echt iets heeft gezien in een visioen, en zo ja, wat heeft hij dan gezien. Of was wat hij heeft gezien bijvoorbeeld een halo-effect van ijskristallen.
• Die twee letters P en X heeft hij inderdaad op zijn wapenschilden aangebracht en daarmee trok hij ten strijde.
• Zijn rivaal keizer Maxensius verdrinkt bij de veldslag met Constantijn, en zijn hoofd wordt aan Constantijn als trofee aangeboden.
• Constantijn besluit dat er in het hele Romeinse rijk geen christenvervolging mocht zijn. 
• De christelijke basilieken worden gefinancierd uit de keizerlijke schatkist van Constantijn. Dat was in die tijd ongekend, want de kleine gemeenschappen van christenen hielden in het geheim in hun huizen samenkomsten, en dat veranderde nu geheel.
• De vorm van de basilieken zijn afgeleid van de koningshallen van vroeger, waarin de keizers vroeger audiënties hielden. Waar de troon stond, werd dat nu de plaats van het altaar.
• In het jaar 312 is Constantijn kort in Rome en hij belooft er in 315 weer te komen om daar en dan zijn tienjarig jubileum te vieren.
• Motto van zijn jubileumfeest was: 'Zo 10, zo 20' en later werd dat: 'Zo 20, zo 30'.
• Als eerste jubileumgeschenk kreeg Constantijn een triomfboog, met daarop een inscriptie waarmee Constantijn wordt geëerd om zijn daden.
• Het tweede eerbetoon aan deze keizer verrees in de basiliek van Maxentia. Daarin werd Constantijn met een zitbeeld afgebeeld, waarvan later nog delen bij opgravingen terug zijn gevonden.
• Hij wordt ook wel afgebeeld als Jupiter.
• Constantijn wilde met het kruisteken duidelijk maken dat het Christendom werkte.
• De gouden tijd van de eerste dynastie wordt verheerlijkt met veel sierstukken. Je ziet daarop dat alles goed gaat, en dat vijanden – de barbaren - onder de voet worden gelopen.
• Het derde jubileumcadeau voor Constantijn was de keizerlijke Camee (een gegraveerde edelsteen); zie de foto hieronder:

Wel en wee van de familie van Constantijn

• Opeens is de kerk heel duidelijk aanwezig in Rome.
• Constantijn begon zich ook te bemoeien met de ruzies van de christenen onderling. Het ging er toen ook al heel hard aan toe in de concilies.
• De machtshonger van Constantijn kende geen grenzen. Constantijn versloeg in 324 keizer Licinius en werd zo alleenheerser over het hele Romeinse rijk. 
• Helena (de moeder van Constantijn) en Fausta (zijn vrouw) kregen de eretitel van keizerin: Augusta.
• Het leek een succesverhaal.
• Hij vaardigde allerlei regels uit naar de christelijke leer; ook om de moraliteit van die tijd te verstevigen.  
• Als Constantijn naar Rome terug gaat, ontmoet hij zijn zoon Crispus, die hem vanuit Triër tegemoet is gekomen.
• Crispus wordt echter door zijn vader veroordeeld tot het drinken van de gifbeker, en komt daardoor om het leven.
• Fausta wordt door Constantijn opgesloten in het badgebouw, en in een kokend heet bad om het leven gebracht.
• Constantijns moeder Helena verlaat Rome en gaat op pelgrimage naar het Heilige Land.
• Wat er nu eigenlijk echt is gebeurd omtrent de veroordeling en de dood van Crispus en Fautus, en waarom dat gebeurde, bleef tot op heden onduidelijk.
• Crispus was Constantijns troonopvolger. Heeft Fausta Crispus bij Constantijn bijvoorbeeld in diskrediet gebracht? Was Crispus inderdaad de minnaar en/of verkrachter van Fausta. Hoe dan ook, de troonopvolger Crispus werd door zijn vader Constantijn veroordeeld en gedood.
• Helena heeft Constantijn daarna wellicht (?) gezegd dat Constantijn in de val van Fausta is getrapt, en daarvan overtuigd zou het kunnen zijn dat Constantijn daarom Fausta heeft vermoord. Maar we weten niet wat er echt is gebeurd. Maar het was natuurlijk wel een heel groot drama in die tijd.
• Helena gaat tijdens haar pelgrimage in het Heilige Land naar de plekken waar Jezus werd beschreven, en daar liet zij in een periode van vier jaar kerken verrijzen. Bijvoorbeeld de Geboortekerk, en de Heilige Grafkerk. 
• Helena vindt in het Heilige Land relieken en verspreidt die over de kerken in Rome. 
• Constantijn zijn moeder Helena is begraven in Rome, en zij werd later heilig verklaard. 

De droom van een beter Rome

• Constantijn gaat naar het oosten, naar Byzantium, en sticht daar een nieuwe stad (een 'beter Rome') aan de Bosporus, namelijk Constantinopel; het tegenwoordige Istanboel.
• Hij wil zijn keizerrijk uitbreiden naar het oosten, en hij wilde zich laten dopen in de Jordaan, maar onderweg daar naar toe, wordt hij ziek. Hij laat zich onderweg dan nog wel dopen, waarna hij sterft.
• Dan komt er een nieuwe dynastie, in een tijdperk van enorme onrust, vol van dood en verderf, sowieso heel anders dan dat Constantijn had gewild.
• Spreker Ruurd Halbertsma laat aan ons de vraag in het midden of Constantijn nu al dan niet een revolutionair keizer was. Desalniettemin noemt Halbertsma hem in de afsluitende vragenronde wel revolutionair.

Eén van de vragen die na de lezing aan Ruurd Halbertsma wordt gesteld, gaat over het vraagstuk of de Camee van Constantijn - die momenteel in eigendom en bezit is van het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.- als roofkunst kan worden beschouwd. Halbertsma ontkent dat, want deze camee was aanvankelijk in het bezit van Peter Paul Rubens. Maar hoe hij eraan kwam, is overigens (nog) niet bekend. Desalniettemin ligt het volgens Ruurd Halbertsma niet voor de hand dat deze camee ooit zal worden opgeëist door Italië.