De Saskia van Dekema State. Een mysterie opgelost?

Donderdag 7 april 2022

 

Saskia & Rembrandt

In 1906 vond op Dekema State te Jelsum een ontdekking plaats die nationaal en internationaal veel aandacht trok: het portret van Saskia van Uylenburgh, geschilderd door haar echtgenoot Rembrandt van Rijn. 

In hetzelfde jaar organiseerde men in verschillende steden in Nederland - waaronder in Leiden - tentoonstellingen en festiviteiten in verband met de geboorte in 1606 van onze grootste vaderlandse schilder. 

De geschiedenis over de ontdekking en over de toeschrijving van het schilderij is fascinerend, evenals het onder de radar verdwijnen ervan, en het in onze eeuw weer opduiken van dit schilderij in een Berlijnse privé-collectie. 

• Wat deed de familie Van Wageningen van Dekema State in Jelsum met deze parel van Rembrandt in haar vooroudergalerij? 

• Gaat het wel om een echte Rembrandt? 

• Hoe dachten toenmalige en hedendaagse kenners over dit aan Rembrandt toegeschreven portret?

Yme Kuiper

Vanmiddag zijn we voor de periodieke lunchlezing in Tresoar te Leeuwarden bijeen voor een lezing van Yme Kuiper, die als titel kreeg: ‘De Saskia van Dekema State. Een mysterie opgelost?’

Yme Kuiper is emeritus bijzonder hoogleraar aan de Rijkuniversiteit Groningen met als leerstoel: ‘Historische landgoederen en buitenplaatsen’. Kuiper was van jongs af aan al gefascineerd van Rembrandt.

Samen met Sjoerd Cuperus publiceerde hij in 2020 het boek ‘Dekema State Jelsum. Biografie van een landgoed’.

Aan de hand van veel afbeeldingen en van oorspronkelijke documenten maken we vanmiddag in deze lezing een reis door de tijd van 1900-2020 om het mysterie omtrent de Saskia van Dekemastate op te lossen.

Geschiedenis

Yme Kuiper benoemt de vooroudergalerijen op Friese staten als de context van deze lezing. Saskia is vandaag de hoofdfiguur in deze lezing.

De grote Rembrandtkenner Bredius stelde in 1906 de echtheid van het Saskia-schilderij van Rembrandt vast.

Een telg van de familie Van Wageningen thoe Dekema (bewoners van Dekema State) verkocht ooit het Saskia-schilderij. Kuiper ontdekte dat dit schilderij in 2006 hing in een privé-colllectie in Berlijn.

In 2016 is begonnen met de biografie van Dekema State, en daartoe zijn Sjoerd Cuperus en Yme Kuiper in de archieven van Dekema State gedoken. Dat leverde belangrijke informatie over het schilderij op.

Op 14 februari 1906 is het schilderij overgebracht naar Duitsland, om het daar in opdracht van de familie van Wageningen te laten restaureren door professor Hauser, voor 297 gulden.

Ter ere van de 300e geboortedag van Rembrandt werd in Leiden een Rembrandt-tentoonstelling georganiseerd. Daartoe kwamen verschillende schilderijen van Rembrand naar Leiden, vanuit onder andere Berlijn, Cassel, Dresden en Sint-Petersburg, zo lezen wij in de Leidse tentoonstellingscatalogus van 1906.

Er hingen enkele raadsels rond het Saskia-schilderij, zoals: is het wel een Rembrandt?, heeft Saskia wel voor dit portret geposeerd?, welke voorstelling laat het zien?, hoe kwam het schilderij ooit op Dekema State?, voor hoeveel is het indertijd verkocht door Jans broer Hein van Wageningen?, waar is het schilderij toen gebleven? En straks krijgen we antwoord op de vraag waar dit schilderij nu is.

Vooroudergalerijen in Friese states

Yme Kuiper maakt even een uitstapje naar de vooroudergalerijen in oude Friese states. Daar hingen de familieportretten van vroegere bewoners en familieleden, maar de samenstelling van deze collecties ervan was niet statisch. Ze veranderde regelmatig, omdat schilderijen vanwege nieuwe familieverbanden soms verhuisden van de ene state naar een andere state. Schilderijen van de Burmania’s hangen in Dekema State, vanwege de onderlinge familiebanden. De gezinsportretten van de familieleden van Van Wageningen hangen daar nu ook nog.

We bekijken dan enkele befaamde portretten uit Friese vooroudergalerijen (de zogenoemde Ahnengalerien), zoals bijvoorbeeld van de families Van Aylva en Van Cammingha. In de states hingen ook huwelijksportretten. 

We mogen met recht spreken over de rijkdom van de portretschilderingen van de 17e eeuw. 

Terug naar Saskia

Saskia leefde van 1612-1642. Ze woonde onder andere in Sint-Annaparochie en in Franeker.

In 1634 is ze getrouwd met Rembrandt van Rijn, hetgeen overigens pas in 1849 werd ontdekt bij archiefonderzoek.

Van hun huwelijk zijn drie kinderen jong overleden, en alleen zoon Titus overleefde zijn moeder.

Het Rembrandt Research Project van 2014 schreef ruim 300 bekend zijnde schilderijen toe aan Rembrandt van Rijn.

Ludwig Mandl verkocht het Saskia-schilderij. en toen werd het schilderij opgehangen in Hamburg (1911). In 1926 is dit schilderij door Heilgendorff (te Berlijn) gekocht.

En daarna verdwijnt het schilderij 'onder de radar'.

Tot op heden is de vraag nog steeds of 'Saskia' door Rembrandt is afgebeeld als Dido (de koningin van Carthago), of als Bathseba (met de brief van koning David), of als Esther (met het decreet van koning Ahasveros). Het meest waarschijnlijk is dat deze 'Saskia is afgebeeld als de bijbelse Esther. 

Na 1945 overheerste de visie dat het Saskia-schilderij weliswaar geen echte Rembrandt is, maar dat het wel uit diens omgeving komt. 

Satelliet-portret

In 2008 is het schilderij nog eens in Dekema State geweest voor nader onderzoek door de grote Rembrandtkenner Ernst van de Wetering. Zijn conclusie was toen dat het een zogenoemd satelliet-portret is, dus geen 100% Rembrandt, maar van een leerling van Rembrandt, waarbij aangetekend dat Rembrandt er waarschijnlijk zelf wel mee is begonnen. De basisopzet van dit Saskia-schilderij is in die visie wel van Rembrandt, en het schilderij is daarna door een leerling van Rembrandt afgemaakt.

Tegenwoordig hangt het Saskia-schilderij in de Gemäldegalerie in het Duitse Berlijn.