De ontdekking van het Planetarium van Eise Eisinga

Donderdag 17 maart 2022
 

Lezing van Arjen Dijkstra in Tresoar

Ontstaan van het Planetarium in Franeker

Op 17 maart 1780 schreef de Franeker hoogleraar Jean Henri van Swinden een brief over een wonderlijke ontdekking die hij in zijn eigen universiteitsstad had gedaan. Een paar straten van zijn woonhuis verwijderd had een meester wolkammer een reusachtig planetarium gebouwd, in zijn woonkamer.
Delen van die brief werden over de hele wereld gelezen en zouden voor altijd het beeld van het Planetarium kleuren. Deze brief werd recent ontdekt door Arjen Dijkstra. 

In de lunchlezing van vandaag in Tresoar te Leeuwarden gaat Dijkstra in op de vondst hiervan, en op het verhaal achter het ontstaan van het Planetarium.

Geschiedenis van de wetenschap

Arjen Dijkstra (1979) is directeur van het Universiteitsmuseum Groningen. Hij is gespecialiseerd in de geschiedenis van de wetenschap. De afgelopen acht jaar werkte hij met tussenpozen aan een onderzoek naar het leven van Eise Eisinga, de ontwerper-maker van het Franeker Planetarium.

In 2021 publiceerde Dijkstra zijn boek ‘De Hemelbouwer’, een biografie van Eise Eisinga. Daarnaast publiceerde hij samen met Mark Hektor ‘It Himelbouwerke’, een kinderboek over het ontstaan van het Franeker Planetarium.

Drie hoogleraren van de Franeker universiteit 

Arjen Dijkstra begint zijn presentatie met een boekje van 1780, waarin een beschrijving staat van het Planetarium van Eise Eisinga in Franeker. Dijkstra heeft deze, en allemaal andere bronnen van allerhande locaties bestudeerd, teneinde zijn boek ‘De Hemelbouwer’ te schrijven.

Vandaag spreekt Arjen met name over de ontdekking van het Planetarium. Hij noemt de volgende drie hoofdpersonen als van belang voor zijn lezing,

• Professor Jan Hendrik van Swinden (1746-1823) is wiskundige en natuurkundige. Na zijn studie in Leiden, wordt hij hoogleraar in de natuurkunde en filosofie aan de universiteit van Franeker. Van Swinden heeft grote belangstelling voor praktisch onderzoek. De Franeker Universiteit is in zijn tijd de tweede van Nederland, een broedplaats van geleerdheid. Professor Van Swinden was één van de grootste wetenschappers van zijn tijd, die schreef met geleerden van over de hele wereld. Hij zat onder andere in de internationale commissie die indertijd de lengte van de meter vaststelde.
• Professor Gadso Coopmans was sinds 1776 hoogleraar in de medicijnen van de universiteit van Franeker.
• Professor Elias Wigeri was gelijktijdig hoogleraar in de rechten aan de Franeker universiteit.

Op visite bij Eise Eisinga

In 1780 ontmoetten deze drie wetenschappers elkaar. Ze bezochten Eise Eisinga thuis. Eisinga’s huis was klein, maar het stond wel bijna naast het Franeker stadhuis, dus op stand. In die woning zagen ze voor het eerst het – toen nog niet beschilderde - Planetarium. Van Swinden had een tafelmodel verwacht, zoals die destijds al in Leiden stond, maar hij werd door Eisinga verrast door het stuk in het plafond en op de zolder van Eisinga’s huis.

In Eisinga’s Planetarium hebben de planeten de relatieve afstand tot elkaar zoals dat in de werkelijkheid ook het geval is. De grootte van de hemellichamen kloppen echter niet met de werkelijkheid, maar je kunt wel het verschil in grootte van de hemellichamen zien.

Na dit bezoek aan Eisinga’s woning - met daarin toen dus al het Planetarium – schrijft één van de zogenoemde ontdekkers van het Planetarium – professor Van Swinden – een brief in het Frans over zijn ontdekking. Daarin benoemt Van Swinden de genialiteit van Eise Eisinga, destijds een burger van gemiddelde stand, wolkammer van beroep.  

Brieven schrijven over het Franeker Planetarium

Thuisgekomen schrijft professor Van Swinden in zijn brief van 17 maart 1780 naar internationale wetenschappers dat hij het geniale Planetarium heeft gezien. Ook schrijft hij over de aanleiding tot het bouwen van het Planetarium. In de tijd dat men bang was dat de aarde zou vergaan, wilde Eise Eisinga laten zien dat de aarde zou blijven bestaan, en daarom bouwde Eisinga zijn Planetarium. Hij wilde een machine bouwen, die dat zou bewijzen, en Eisinga dacht daar 7 jaar voor nodig te hebben om hem af te krijgen. Toen de hoogleraren zijn werk aanschouwden, waren de eerste 6 jaar bijna voorbij, en was het Planetarium bijna af. 

Van Swinderen schreef zijn brief onder andere aan de geestelijke Cotte, destijds pastoor in Montmorency in Frankrijk. Zijn brief werd later vertaald naar het Engels, en nog later naar het Nederlands. Eén van die brieven heeft Arjen Dijkstra in het Amerikaanse Yale aangetroffen.

Ook zeven Amerikaanse kranten schrijven in het jaar 1782 over de ontdekking van het Franeker Planetarium.

 

Werktekeningen en beschrijvingen

Hoogleraar Van Swinden kreeg de eerste technische werktekeningen van het Planetarium van Eisinga, met daarbij ook de nodige uitleg. 

Het Planetarium wordt vanuit één uurwerk aangedreven. Eisinga werkte zelfs met ovalen tandwielen om zijn werk goed te maken. Eise maakte ook een beschrijving van alle spijkers die in het Planetarium zitten. Het zijn er volgens eigen zeggen 5.922 spijkers. De wijzers vertellen je over de plaats van de maan aan de hemel. Je ziet daarop de maans- en zonsverduisteringen aankomen. De twee gouden bollen van de aarde en de maan zijn er pas later aan gehangen.

Eisinga werd op een aantal onderdelen geholpen om het Planetarium te maken. In Fryslân heerste toen overigens een cultuur van wiskunde en astronomie. Eisenga was overigens geen eenvoudige wolkammer, want als meester-wolkammer had hij zo’n 400 mensen in dienst. Eisinga was trouwens later de zesde Nederlander die van de koning een lintje kreeg voor zijn bijzondere prestatie; hij werd Broeder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.

Eisinga schreef ook een handleiding voor zijn zonen, opdat zij na zijn dood het Planetarium in werking zouden (kunnen) houden. Echter, Eisinga overleefde zijn zonen. Tegenwoordig wordt zijn handleiding nog altijd gebruikt. Het Planetarium behoeft elke dag zorg, en af en toe bijstelling. Deze wondermachine vraagt dus wel het nodige onderhoud.

Eise Eisinga in beeld

Professor Van Swinden gaf een boekje uit in 1782 over dit Planetarium. Eise Eisinga leverde daartoe de benodigde gegevens aan, dus Eise was ook betrokken bij de totstandkoming van dit boek.

Behalve de koning brachten ook andere beroemdheden een bezoek aan Eisinga en zijn Planetarium. Eén van die bijzondere bezoekers van over de hele wereld was in 1783 bijvoorbeeld Gustav III, de koning van Zweden, die Eise incognito bezocht.

Van Swinden en Eisinga bleven elkaars vrienden. Ook professor Gadso Coopmans bleef Eisinga steunen. 

Eisinga was een patriot die zich tijdens een staatsgreep verzette tegen de macht van de Oranje-familie. Professor Elias Wigeria – tevens rechter - vervolgde Eise Eisinga daarvoor, en veroordeelde Eisinga tot opsluiting in het Leeuwarder Blokhuis, waar Eise samen met de andere opstandelingen van de staatsgreep gevangen zat. Eisinga wordt uiteindelijk voor vijf jaar verbannen uit Fryslân, en moest het eind van zijn verbanning afwachten in Groningen. Na zijn ballingschap komt Eise Eisinga wel weer terug naar Franeker, waar hij tenslotte een gevierde Franeker inwoner wordt.