Een gezonde samenleving

Woensdag 2 februari 2022

Cover van 'Een gezonde samenleving'

Gezond leven
Gezond leven is iets wat ons steeds meer bezighoudt.

• Maar bestaat er ook zoiets als gezond samenleven?
• Wat zou dat dan zijn, een gezonde samenleving?
• En hoe blijven individuen daarin gezond?

Het afgelopen (corona)jaar lijken die vragen urgenter geworden dan ooit.
De coronacrisis heeft de discussie over gezondheid, en wat we daarvoor over hebben, op scherp gesteld.
In hun boek 'Een gezonde samenleving' kijken wetenschappers vanuit heel verschillende perspectieven naar de manier waarop mensen in Nederland gezonder proberen te leven en werken, wat de impact daarvan op de zorg is, en welke rol verhalen en verschillende culturele perspectieven hebben in wat we een gezonde samenleving en een gezond individu noemen.
De kracht van dit boek is bovendien gelegen in de diversiteit ervan. En dat is tegelijk een rode draad in de verschillende hoofdstukken: een gezonde samenleving is een samenleving die diversiteit niet alleen weet te accepteren, maar vooral ook belangrijk vindt en mogelijk maakt.
De redactie van deze wetenschappelijke bundel was in handen van:

• Marieke van den Brink: hoogleraar aan de Radboud Universiteit in 'Gender en diversiteit';
• Olivier Hekster: hoogleraar aan de Radboud Universiteit in 'Oude geschiedenis';
• Gert Jan van der Wilt: hoogleraar 'Health Technology Assessment' aan het Radboud UMC.

Wetenschappelijke perspectieven in tijden van crisis

De subtitel van dit in 2021 verschenen boek luidt: 'Wetenschappelijke perspectieven in tijden van crisis'.

Deze bundel heeft niet alleen een gezamenlijk onderwerp, maar daarin wordt ook op elkaars ideeën gereflecteerd.

Het voor zo'n gezamenlijk project en voor deze gezamenlijke wetenschapsbundel bij elkaar brengen van zo veel verschillende wetenschappers is minder makkelijk dan het zou moeten zijn.

Het College van Bestuur van de Radboud Universiteit heeft interfacultaire samenwerking een krachtige impuls gegeven. Het is mede daardoor dat deze bundel over 'Health Society' is ontstaan.

Toen ik op 29 oktober 2021 in de Radboud Universiteit werd geattendeerd op deze bundel, sprak mij vooral aan dat voor deze wetenschapsbundel over perspectieven in tijden van crisis - en dan hier specifiek over de actuele coronacrisis - is gekozen voor een multidisciplinaire en interdisciplinaire benadering van de beschreven crisis. 

Kunnen we elkaar leren liefhebben? 

Een inleiding tot een gezonde samenleving

Jan Bransen

• Alleen het zuiver empirisch vaststelbare durven wij als wetenschappers zonder voorbehoud voor onze rekening te nemen.
• Wij zullen als wetenschappers iets moeten doen.
• Aan onze universiteit is een veel te grote kloof ontstaan tussen onze focus op kennis en onze behoefte aan wijsheid.
• Wij willen als academici iets goeds doen voor de samenleving.
• Ons samenleven brengt uitdagingen met zich mee, en de mate waarin we met die uitdagingen overweg kunnen, is een maat voor de gezondheid in onze samenleving.
• Gezondheid vraagt normaal gesproken geen inspanningen.
• Een gezonde samenleving bouwt op mensen èn op ondersteunende structuren, en op beide in hun onderlinge verwevenheid.
• Een gezonde samenleving zal op een dynamische manier stabiel moeten zijn.
• Disciplines worstelen met hun grenzen, nu vrijwel alle grote kwesties transdisciplinair zijn.
• De uitdaging voor een gezonde samenleving is hoe we met elkaar een kritisch, constructief gesprek voeren over botsende waarden, echt naar elkaar luisteren, en samen een 'wij' construeren dat niet vanzelfsprekend is.
• Bewegen is in instrumentele zin positief.
• Activiteit levert gezondheidswinst op, en draagt ook nog eens positief bij aan sociale cohesie.
• We zijn liever lui dan moe, en spijtig genoeg kunnen we ons dat dankzij de toegenomen welvaart permitteren.
• Een ommetje maak je gewoon omdat je een ommetje maakt.
• Veel bijdragen aan deze bundel benadrukken dat een gezonde samenleving toekomst heeft.
• Competitie en concurrentie maken het eenzaam aan de top, en ze hinderen ook de samenwerking op de maatschappelijke ladder.
• In de universitaire wereld gaat het niet primair om kennis, maar om de ontwikkeling en het delen.
• In ons calculerende gedrag kunnen we iets leren van ons vermogen lief te hebben.
• Een gezonde samenleving is een samenleving waarin we er voor elkaar zijn, en ons realiseren dat we elkaar nodig hebben.
• Het is de emotionele verbondenheid, de veiligheid en elkaars bijzijn, die ons in een gezonde samenleving een stem geeft.
• 'Lieben und Arbeiten' zijn cruciaal voor een gezond, volwassen bestaan.
• Als het om liefde gaat, is altijd sprake van een pluriformiteit aan perspectieven, en een relationele afhankelijkheid.
• Liefde maakt een feest van onze wederzijdse afhankelijkheid.
• Onze afhankelijkheid is een verrijking; een gezonde omarming van wat ons omringt.
• Een gezonde samenleving is een 'learning community': een lerende gemeenschap.
• Dat we een lerende gemeenschap zijn, hebben we op een overweldigende manier gemerkt in maart 2020, toen de wereld overvallen werd door het coronavirus.
• We beseffen donders goed dat het nodig en lonend zal zijn, om te investeren in een sterke leercultuur.
• Het leren moet de school uit, en de maatschappij moet de campus in.
• Een gezonde samenleving is een samenleving met zelfreinigend vermogen.
• Aanbevelingen:

1. Heb aandacht voor de gebreken;
2. Zorg dat de basis op orde is, maar besef dat die basis een kwestie van mentaliteit is;
3. Voorzie in de behoefte van maatschappelijke deugden;
4. Heb toekomst (de zin van de toekomst is niet dat we daar naar toe bewegen, maar dat we haar hebben; en dat we haar houden);
5. Durf lief te hebben;
6. Stimuleer een sterke leercultuur.

• In deze bundel wordt het academisch engagement getoond.

De gezonde samenleving is een actieve samenleving

Maar hoe krijg je mensen in beweging?

Bert Steenbergen, Hidde Bekhuis, Femke van Abswoude, Gwennyth Spruijtenburg, Anouk Kerkhof

De schrijvers constateren dat wij niet actief genoeg zijn, waardoor wij last hebben van een enorme groei van leefstijlgerelateerde ziekte, die niet allen ons sociaal-emotioneel welbevinden schaadt, maar ook onze sociale cohesie en onze arbeidsparticipatie.

• Werk vergt minder lichamelijke inspanning.
• Onze vrijetijdsbesteding is passiever.
• In Nederland nemen we veel vaker de fiets.
• Onze samenleving wordt lichamelijk minder actief.
• Een actieve leefstijl beschermt je beter tegen het coronavirus.
• Een actieve leefstijl draagt bij aan een sociale gezondheid; je doet sociale contacten op.
• Het hebben van sociale contacten wordt gezien als één van de belangrijkste aspecten van iemands welbevinden.
• Sport en bewegen dragen bij aan de cohesie in de samenleving.
• Wanneer sport en bewegen leidt tot banden met gelijkgestemden, spreken we van 'verbindend' contact.
• Wanneer sport en bewegen leidt tot banden tussen mensen van verschillende etnische komaf, dan spreken we van 'overbruggend' contact. Met dit overbruggend contact wordt de cohesie en tolerantie in de maatschappij vergroot.
• Een actieve leefstijl leidt tot minder sociaal isolement, en tot een rijker sociaal leven.
• Niet alleen tussen verenigingslidmaatschap en vrijwilligerswerk ligt een verband; ook sport en sociaal vertrouwen hangen samen.
• Door te sporten en te bewegen bij een sportvereniging neemt de individuele gezondheid toe, heeft men een rijker sociaal leven en ondervindt men minder sociaal isolement.
• Het opgroeien met een actieve leefstijl is een belangrijke voorwaarde om op latere leeftijd actief te zijn.
• Sporten in de jeugd leidt tot een actievere leefstijl op latere leeftijd.
• Menselijk gedrag speelt zich af in een betekenisvolle omgeving. Die heeft een grote invloed op vrijwel elk facet van je leven. Veranderingen in gedrag worden voor een groot deel beïnvloed door de omgeving.
• De school als sport-pedagogische context kan en moet een belangrijke rol vervullen.

Scheidslijnen in ongezonde gewoonten

Hoe opleiding gezondheidsgedrag bepaalt

Gerben Kraaykamp, Ronald Batenburg, Roza Meuleman, Stéfanie André

De auteurs analyseren de opleidingsongelijkheid die in Nederland toeneemt; wat voor de lager opgeleiden slecht uitpakt, omdat opleidingsniveau samenhangt met gezondheidsgedrag, en we bij de lager opgeleiden een cumulatie van ongezonde gewoonten zien. Dat wordt verklaard door het aanwezige kennis- en vaardighedenverschil, doordat gezondheidsinformatie vaak ingewikkeld (vindbaar) is, en omdat gezonde keuzes meestal duurder zijn. 

• Hoger opgeleiden hebben veelal een ruimer sociaal netwerk, met daarin vaak meer kennis, hulpbronnen en mogelijkheden.
• Culturele verschillen gaan samen met opleidingsverschillen.
• De opleidingskloof blijkt vooral groot bij het roken.
• Het roken onder laag opgeleide alleenstaanden is opmerkelijk hoog.
• De hoogst èn de laagst opgeleiden kijken het vaakst dagelijks in het glaasje.
• Ook bij het niet dagelijks groenten consumeren, bestaat een duidelijke opleidingskloof.
• Vooral laag opgeleide alleenstaanden lijken minder met fruit te hebben.
• De laagst opgeleiden blijken zo'n 10% minder vaak serieus aan sport en bewegen te doen.
• 2,7% van de laagste opgeleiden combineert maar liefst vijf ongezonde gewoonten.
• Een samenleving is gezond als er sprake is van weinig uitgesproken opleidingsverschillen in gezondheidsgedrag.
• Gezondheidsgerelateerd gedrag is cultureel bepaald; het hoort bij de leefstijl en identiteit van een sociale groep.
• De verschillen kunnen worden overbrugd. Overheidsbeleid (preventie en voorlichting) kan en moet daarin een rol spelen. Sociale steun, informatievoorziening en financiële prikkels moeten in samenhang integraal ingezet worden. Het vraagt lokaal maatwerk, waarbij de sociale omgeving moet worden betrokken.

Laat ik mijn mond maar houden

De gevolgen van flexibilisering van werk

Agnes Akkerman, Katerina Manevska, Roderick Sluiter

De schrijvers hebben gekeken naar de flexibilisering van arbeidscontracten en de negatieve consequenties die dat heeft voor de mogelijkheid om op te komen voor de eigen belangen, met als gevolg dat onrechtvaardige en soms gevaarlijke situaties op het werk blijven bestaan.

• Hoe mondig kun je zijn als je baan onzeker is?
• Baanonzekerheid lijkt te zorgen dat mensen zonder uitzicht op een vaste baan zich ongelukkiger voelen.
• Een te hoge werkdruk en stress werd het meest genoemd als probleem, en ook het vaakst als belangrijkste probleem (vooral voor vaste werknemers).
• Werknemers met tijdelijke contracten zijn significant minder tevreden met de oplossing van hun werkproblemen, dan vaste werknemers en zelfstandigen.
• Het gevoel controle te hebben over het eigen werk (autonomie), vergroot de tevredenheid met de baan.
• Bij organisationale rechtvaardheid gaat het ten eerste om ervaren rechtvaardigheid van beslissingen, ten tweede van de regels en de procedures, en ten derde om de naleving van de regels.
• Beslissingen die als onrechtvaardig worden ervaren, kunnen een stressreactie oproepen.
• Negatieve ervaringen met leidinggevenden hebben meer impact dan positieve ervaringen.
• Voor individuele werknemers wordt het steeds belangrijker om zelf problemen op het werk aan te kaarten en opgelost te krijgen.
• In samenlevingen met vergevorderde flexibilisering van de arbeidsmarkt zijn werknemers vaker ontevreden met hun werk, en minder gelukkig met hun leven. Die effecten worden mogelijk versterkt door de flexibilisering op andere terreinen, zoals de woningmarkt. Bovendien kan dat doorwerken op de manier waarin mensen kijken naar werk, rechtvaardigheid en politiek.

(On)gezond op het werk

Een inclusieve aanpak van gezondheid in organisaties

Dide van Eck, Marieke van den Brink

De auteurs bespreken de negatieve effecten van een neoliberale kijk op gezondheid. Die leidt de aandacht af van het verbeteren van de structurele materiële en sociale werkomstandigheden.

• Niet de werknemer 'fixen', maar de organisatie (de interne sociale condities) aanpassen: accommoderen van verschillende lichamen en fragiliteit.
• Wanneer de werknemer gezonder is, voelt deze zich prettiger, en dat bevordert de productiviteit.
• De verantwoordelijkheid voor gezondheid van werknemers wordt weggenomen bij de werkgever en neergelegd bij het individu. Dat leidt tot toename in werkdruk.
• We zien een toenemende stigmatisering en discriminatie van mensen met lichamen die als problematisch of ongezond worden gezien.
• Gezondheidsprogramma's die focussen op individuele verantwoordelijkheid leiden tot stigmatisering een discriminatie.
• Stigma en discriminatie leiden tot verminderde mentale en fysieke gezondheid.
• Bepaalde lichamen en beperkingen worden gezien als minderwaardig en ongewenst.
• Zware arbeidsomstandigheden vertalen zich in een hoog ziekteverzuim.
• Naast de materiële en financiële omstandigheden zijn ook de fysieke werkomstandigheden van belang.
• Lichamelijke verschillen en kwetsbaarheid zijn onderdeel van ieders leven.
• Hoe maken we van de werkplek een gezonde, veilige en inclusieve omgeving?

Van mondkapje tot duurzame mode

Naar een gezondere kledingindustrie met slow fashion

Anne Smelik

De schrijver werpt een kritische blik op de mode-industrie, die ondanks glitter en glamour bol staat van uitbuiting, uitputting, vervuiling en verspilling.

• Het kleine stukje stof van het mondkapje is onderdeel van de hedendaagse mode.
• In een mondkapje word je geconfronteerd met je eigen adem; het verbergt je identiteit, en het brengt mensen ertoe overdreven met de ogen te 'spreken'. Een bloot gezicht daarentegen is een flirt met gevaar.
• Het mondkapje roept angst en agressie op.
• Mondkapjes zijn vreemd aan onze cultuur. De westerse cultuur heeft een negatieve associatie van mondkapjes met vermommende maskers.
• Het mondkapje opdoen is niet alleen een daad van eigenbelang, maar ook en vooral een daad van zorg voor de grotere gemeenschap.
• Blijkbaar is individueel recht belangrijker dan burgerplicht.
• Individuele vrijheid gaat in de de hyper-individualistische visie vóór collectieve verantwoordelijkheid.
• Het kleine stukje stof van het mondkapje is een twistpunt geworden voor bredere politieke kwesties.
• Kleding, en dus ook het mondkapje, hangt samen met identiteit.
• In het Westen hechten mensen sterk aan het idee dat ze een uniek persoon zijn en een specifieke, van iedereen te onderscheiden identiteit hebben. Kleding is daarvan een gemakkelijke uitdrukkingsmanier.
• Het geloof in een unieke individualiteit is zo sterk dat het bijna een ideologie lijkt.
• Het moderne begrip van identiteit veronderstelt dat het ook om onderscheid gaat.
• Mensen willen zich met kleding individueel (uniek) uitdrukken, maar ook tot een groep behoren. Mensen - vooral jongeren - denken echter dat ze een eigen stijl hebben. Toch is de wens om bij een groep te passen veel groter dan de wil tot individuele expressie. Dit is de paradox van de vrijheid.
• Je identiteit is iets dat je gedurende je leven ontwikkelt in interactie met de ander, met de omgeving en met de cultuur waarin je leeft.
• Wij doen allemaal mee aan de trends, en conformeren ons aan de groep.
• De definitie van mode is: verandering.
• We besteden in ons budget veel minder geld aan kleding dan vroeger. Maar de prijs wordt uiteindelijk door anderen betaald.
• De mode-industrie blinkt uit in misselijkmakende uitbuiting van menselijke arbeid en van natuurlijke hulpbronnen. Dit is geen gezonde industrie te noemen.
• Kledingindustrie is een kapitalistisch systeem bij uitstek.
• 30-40% van nieuwe kleding wordt onverkocht weggegooid.
• Om een gezonde samenleving te bereiken, moet het modesysteem op de schop. Het gaat dan om een systematische aanpak van de sociale, economische en ecologische gevolgen.
• De toepassing van slimme of biologische materialen in mode-ontwerp kunnen ook helpen om kleding duurzamer te maken.
• In de mode-industrie draait het niet alleen om materiële productie en consumptie, maar ook om immateriële kwesties, zoals imago, identiteit en sociale relaties.
• Het is een grote uitdaging om het complexe mode-systeem duurzamer en ethischer te maken.
• We moeten de eindeloze spiraal van steeds snellere productie en consumptie stoppen.
• We moeten minder kopen, minder consumeren, minder weggooien.

Apps tegen corona

Wat doen de apps en wat doe jij?

Bart Jacobs

De auteur analyseert de aard, motivatie en houding van beoogde gebruikers van informatietechnologie, die, zoals ook in het geval van de CoronaMelder-app, soms stevige obstakels blijken te vormen, waardoor gewenste en geplande innovaties maar moeizaam van de grond komen.

• De grootste teleurstelling was de gebrekkige inzet van informatietechnologie in de corona-bestrijding.
• In ons land wordt nog steeds met een rood potlood verkiezingskaarten ingevuld, en de digitale innovatie van de overheid wordt kapot bekritiseerd.
• Als burgers zijn we zo 'misselijkmakend', dat we geen snippertje data willen delen met de overheid.
• Aan elementaire zorgvuldigheidseisen moet ook in de informatietechnologie niet getornd worden.
• De aard, motivatie en houding van de beoogde gebruikersgroep is van wezenlijk belang bij grootschalige adoptie van innovatieve technieken.
• Corona heeft naast een asymptomatische ook een presymptomatische besmettelijkheid.
• Vroeg testen geeft een onbetrouwbare uitslag, maar laat testen heeft als nadeel dat een besmetting lang onbekend blijft.
• In een pandemie - zoals bij corona - blijven voorzichtigheid, terughoudendheid en afstand vereist.
• Open aanpak verdient lof.
• Het Ministerie van VWS heeft bij de lancering enige moeite gedaan om gebruik van de corona-app te stimuleren, maar daarna eigenlijk niet of nauwelijks meer.
• Maatschappijopvattingen zoals vertrouwen en verantwoordelijkheid worden aan burgers toegekend.
• De adoptie van de CoronaMelder-app is beperkt gebleven.

Zorg voor een wereld van verschil

Omgaan met een andere beleving van ziekte

Saïda Aoulad Baktit, Maria van den Muijsenberg, Paul van Laere

De schrijvers wijzen op de afstand die in de zorg overbrugd moet worden doordat er in een pluriforme samenleving zo veel verschillende vooroordelen werkzaam zijn.

• De corona-pandemie onderstreepte de kwetsbare positie van mensen met een migratieachtergrond. Zij zijn minder in staat de regels te volgen, ze behoren relatief vaak tot de lagere sociale milieus; andere opvattingen over goede zorg en ook migratiestress spelen daarbij een rol.
• Suikerziekte komt relatief vaak voor bij migranten.
• Migranten worstelen met aanpassingsproblemen, en worden ook geconfronteerd met vooroordelen en discriminatie.
• Het is maar de vraag of wat wij doen per se het enige goede is, of het niet ook op een andere manier kan.
• Veel migranten ervaren directheid als bot; zelfs onmenselijkheid.
• Goede zorg is: je aanpassen.
• Voor andere culturen is de centrale rol van de patiënt niet vanzelfsprekend.
• De patiënt is niet ik, maar onderdeel van een groter geheel.
• Zolang de patiënt (migrant) leeft, is de dood taboe; daar wordt tussen patiënt en zijn familie niet over gepraat.
• Een patiënt heeft ook recht om het (aanstaande sterven) niet te weten.
• Men (migrant) voelt niet de huisarts als werkelijk geïnteresseerd, als werkelijk betrokken.
• Mensen (migrant) hebben het gevoel dat ze niet serieus worden genomen, dat er niet echt aandacht voor ze is. Ze voelen niet de vertrouwensband.
• Vijf minuten extra per patiënt en een ander soort gesprek levert heel veel tijd op, minder verwijzingen naar het ziekenhuis en een veel grotere tevredenheid bij de migrant-patiënten en bij de huisartsen.
• Het geloof speelt in de palliatieve fase een heel belangrijke rol.
• Juist in de wij-cultuur kun je heel eenzaam zijn.
• Alleen al het uitspreken geeft rust, ontspanning, dat geeft ruimte aan de patiënt.
• Niet voor iedereen betekent een ernstige ziekte een enorme worsteling.
• Het grootste lijden is meer van psychische of emotionele aard - existentieel lijden; en dat kan je helemaal niet wegnemen als dokter.
• Het gaat om luisteren, geïnteresseerd zijn.
• Je moet altijd weer kijken of het medicijn of de dosering past bij deze patiënt, op dit moment. De beste behandeling is soms helemaal niet wat in het protocol staat.
• Elke patiënt is expert over zichzelf.
• Wees een beetje bescheiden over hoe goed we het hier doen.
• Als je aansluit bij wat een patiënt nodig heeft en belangrijk vindt, is dat de basis voor een gezonde samenleving.
• Je hebt altijd een afstand te overbruggen.
• Je zult zien dat je over bepaalde dingen anders denkt.
• Zorg voor migranten is niet wezenlijk anders dan de zorg voor wie dan ook.

Anders zijn is geen stoornis

De grote invloed van de omgeving op psychische ziekten

Wouter Staal

De auteur wijst op de nadelen van een statische visie op mentale kwetsbaarheden, waardoor we als vanzelf denken dat er een duidelijke scheiding is tussen mensen met en zonder een stoornis.

• Er is grote winst te behalen door een andere visie op wat we verwachten van onze kinderen.
• Maatschappelijke druk en risico's: Wie niet aan de hoge maatschappelijke eisen voldoet, dreigt een stoornisetiket opgeplakt te krijgen.
• Het kost een geringe moeite om rekening te houden met psychische kwetsbaarheid, gedefinieerd als de mate van gevoeligheid voor het ontwikkelen van psychiatrische stoornissen.
• De meesten van ons hebben enige psychische kwetsbaarheid, waarbij potentiële ontwikkeling van psychopathologie sterkt contextafhankelijk is.
• Het hangt van omgevingsfactoren af of psychische kwetsbaarheid al dan niet tot het ontwikkelen van psychiatrische stoornissen leidt.
• Het is geen vrije keus in welke mate je psychisch kwetsbaar bent.
• Nelson Mandela kon volharden bij de gratie van een natuurlijk aanwezige veerkracht, ook wel resilience genoemd.
• Psychische kwetsbaarheid kan zich qua gedragsniveau uiten in: 1. De internaliserende dimensie (angst, stemmingsklachten); en 2. De externaliserende dimensie (agressie, beperkte gewetensfunctie); em 3. De psychotische dimensie (verwarring, achterdocht, starheid, gebrek aan realiteitstoetsing).
• Meer langdurige vormen van stress leiden bij de meeste mensen tot psychiatrische stoornissen.
• Kopieerfoutjes op DNA treden bij ieder individu op.
• De mate van psychische kwetsbaarheid is geen statisch gegeven.
• Factoren die veerkracht bevorderen: leven in een groene omgeving, een gezond, groente- en fruitrijk dieet, dagelijks wandelen en regelmatig leven.
• Een ongezonde levensstijl heeft een steeds ongunstiger effect naarmate ze op jongere leeftijd is ontstaan.
• De druk op onze kinderen en jongeren verhoogt het risico op psychiatrische stoornissen.
• Jongeren met een hoger opleidingsniveau hebben meer last van stress.
• De mens is psychisch kwetsbaarder in de overgang van een nieuwe ontwikkelingsfase.
• Hechting is sterk van belang.
• Jongens worden anders gesocialiseerd dan meisjes, en ook biologische verschillen zijn van invloed op de verschillen in sociaal-emotionele ontwikkeling.
• Tussen mannen en vrouwen is er nogal eens gebrek aan wederzijds begrip.
• In het onderwijs worden jongens te talig benaderd, met minder begrip voor hun competitieve instelling.
• Een puber heeft als taak identiteit te ontwikkelen, terwijl een volwassen persoon arbeidsproductief moet kunnen zijn en langdurig relaties moet kunnen aangaan.
• Classificeren is een kunstmatige, op kenmerken gebaseerde constructie.
• De huidige samenleving vraagt om: snel kunnen schakelen, soepel contact kunnen leggen en veel informatie kunnen verwerken.
• Maatschappelijke aspecten zijn geoperationaliseerd in een classificatie van een stoornis.
• Wie niet aan de hoge maatschappelijke eisen voldoet, dreigt een stoornisetiket opgeplakt te krijgen.
• Het hangt mede van de omgeving af of kenmerken van autisme leiden tot functiebeperking. 
• Het is beter te spreken van autistische kwetsbaarheid.
• Je zou gedragskenmerken ook kunnen zien als gewone verschillen tussen mensen, in plaats van als stoornis.
• We moeten als maatschappij op een andere manier gaan kijken naar gedrag.
• Financiering voor ondersteuning is vaak gebaseerd op een diagnose.
• Er moet veel meer worden ingezet op vormen van primaire preventie.

Met e-health van wij-zorg naar ik-zorg

Hoe technologie de betekenis van gezondheid verandert

Tamar Sharon

De schrijver wijst op de schaduwzijde van e-health en dataficering. We zijn gezonde maar bezorgde mensen geworden: we lijken te gaan geloven dat we in feite allemaal permanent presymptomatisch ziek zijn.

• De overdosis aan online informatie over gezondheid, en de beschikbaarheid van gezondheidschecks hebben geleid tot gezond-maar-bezorgd-mensen.
• Menselijke gezondheid en ziekte zijn ingewikkeld.
• De meeste gezondheidsstoringen komen voort uit een complexe wisselwerking van genen en omgevingsfactoren.
• Chronische ziekten zijn vaak toe te schrijven aan omgevingsfactoren.
• Dataficering is het proces waarbij sociaal handelen zich transformeert tot, of vertaald wordt in, digitale gegevens.
• Dataficering maakt het mogelijk activiteiten te betrekken in een holistische benadering van gezondheid.
• Gezondheid is steeds meer een continu proces.
• Surveillance heeft een disciplinerend effect op mensen.
• Zelfsurveillance kan een negatief effect hebben op ons gevoel van autonomie en zelfsturing.
• Data kunnen ook tegen patiënten gebruikt worden. Het kan ertoe leiden dat patiënten een medische behandeling niet krijgen vanwege niet-medische factoren waar ze zich niet bewust van zijn.
• Gezondheid heeft een nieuwe invulling gekregen als de eigen verantwoordelijkheid van iedere burger.
• Het kan de patiënt worden aangerekend als er problemen ontstaan, terwijl het vaak om achterliggende problematiek gaat, die structureel en onbeheersbaar voor de patiënt is.
• Autonomie en zelfsturing zijn hard werken. Niet iedereen is in staat om dit te doen.
• Uitholling van het solidariteitsprincipe kan ontstaan als meer ziektes en slechte gezondheid worden gezien als een gevolg van verkeerde keuzes; des te minder begrip is er voor pech of noodlot.
• Individualisering gaat ten koste van solidariteit.
• Waarden en normen moeten worden beschermd bij ontwerp en invoering van technologie.

Dierproeven voor een gezonde maatschappij?

Rigide regels remmen toepassing van alternatieve testen

Doortje Swaters, Merel Ritskes-Hoitinga, Wim van Meurs

De auteurs wijzen op de nare consequenties voor proefdieren, die vanwege wettelijke verplichtingen voor onze gezondheid in groten getale opgeofferd worden.

• Er is steeds meer bewijs dat resultaten van proefdieronderzoek niet of nauwelijks vertaalbaar zijn naar de klinische praktijk van behandeling van patiënten.
• Voor de toelating van medicijnen zijn dierproeven wettelijk verplicht.
• Cosmetica mogen niet meer op dieren worden getest.
• Als veiligheid en effectiviteit zijn gegarandeerd, dan mogen medicijnen op de markt worden gebracht.
• De samenstelling van de medicijnen veranderde, en de schaal waarop ze werd geproduceerd, nam snel toe.
• Degene die opkomt voor een verandering, wordt op korte termijn niet beloond, maar bestraft.
• Nog nooit zijn vaccins zó snel ontwikkeld en goedgekeurd als in deze corona-crisis.

Levensverhalen
De u-bochten van ons bestaan

Ellen van Wolde

De schrijver confronteert ons met het verhaal van Job, met het toeval dat ons treft, zoals ook gezondheid ons treft. Of juist ziekte.

• Het leven is niet op noodzakelijkheden, maar op mogelijkheden gebaseerd; op gemiste en benutte kansen, op toevalligheden en omstandigheden.
• Gelukkig zien we met anderen meer, dan alleen.
• Het Matteüs-effect: Wie geeft, zal gegeven worden; wie heeft, zal nog meer krijgen.
• Job is perfect. Job is een testcase. Hij verloor alles wat hij kort tevoren nog als heel vanzelfsprekend had aangenomen.
• Verhalen kunnen mensen samenbinden. Een gezonde samenleving kan niet zonder gedeelde verhalen.
• Levensverhalen verlopen veelal langs de lijnen van toeval.
• Het coronavirus opent ons ineens de ogen voor wat we allemaal nog niet weten.
• In het beschreven antwoord van God komen de mensen niet voor in Zijn wereldbeeld.
• Mensen gaan zich pas vragen stellen wanneer de zekerheid van het bestaan verloren is gegaan.

Maakt de literatuur ons gezonder?

En hoe dan (niet?)

Alicia C. Montoya

De auteur laat ons naast de opbouwende ook de destructieve potentie van literatuur zien, Schrijvers, zo citeert zij een Russische balling, zijn niet zozeer de geneesheden, maar zijn de pijn zelf.

• Boeken helpen ons pandemieën te doorstaan en psychische nood te bezweren.
• Literatuur biedt troost, voedt het empatisch vermogen en kan zelfs bijdragen aan verwerking. Ze kunnen een heilzame werking hebben.
• De eerste corona-lockdown was een dramatische wending in ons leven.
• Literatuur leert ons 'hoe het spel van het leven te spelen'.
• Leesprogramma's in gevangenissen hebben nog altijd een enorm succes. Literatuur kan bijdragen aan het psychisch welzijn van gevangenen.
• Literatuur kan worden ingezet als instrument om de samenleving te vormen, of zelfs om een nieuwe samenleving op te bouwen.
• Boeken zijn een motor van verandering geweest op belangrijke momenten in de Europese geschiedenis.
• Er bestaat een causaal verband tussen boeken en revoluties.
• Romans zijn geen betogen; ze zetten een wereld neer, en zetten de lezer aan tot reflectie.
• Romans maakten empathie mogelijk.
• Lezers pakken juist díe elementen uit boeken die een aanknopingspunt bieden voor hun eigen situatie.
• Literatuur kan een bijdrage leveren aan het verzoeningsproces.
• Literatuur kan zowel een positieve als negatieve bijdrage leveren aan de samenleving.
• Een slimme auteur kan met woorden manipuleren.
• Boeken zouden in groepsverband moeten worden gelezen, hardop, zodat lezers samen kunnen discussiëren over datgene wat ze hebben gelezen.
• Literatuur toont de mens in al zijn zwakte en falen.
• Literatuur biedt een manier om pijn met anderen te delen.

Verhalen in tijden van corona

Strategic Storytelling in de gezondheidscommunicatie

José Sanders, Kobie van Krieken

De schrijvers laten de behoefte aan strijd- en heldenverhalen zien, om opgewassen te zijn tegen het effect van de corona-crisis, die onze eigen regie volledig onderuit heeft gehaald.

• Het ordenende en richtinggevende effect van verhalen kan een sterke werking hebben.
• Jonge mensen lezen niet veel verhalen meer, en vertellen minder verhalen in woorden; ze communiceren hun 'digital stories' veelal (ook) in beelden. Ze interacteren de hele dag met tegenverhalen en beeldverhalen.
• Als de samenleving geschokt of in de war is, gaan mensen als vanzelf verhalen maken, die hen nieuwe structuur en betekenis geven.
• Het onthutsende van de recente corona-crisis ligt voor een aanzienlijk deel in het volledig onderuithalen van de eigen regie.
• In het begin van de corona-crisis werden de zorgmedewerkers onze helden.
• Het is belangrijk om de verbinding tussen verschillende verhalen te blijven zoeken, om elkaar niet kwijt te raken.
• Opvallend zijn de machteloosheid en schuldgevoelens die veel zorgverleners uitten in het begin van de corona-pandemie. Vooral de uiterst beperkte mogelijkheid om persoonlijke aandacht te geven aan patiënten, werd als stressvol ervaren.
• Van het inhumane van de corona-maatregelen, dat mensen elkaar niet mogen zien, elkaar niet mogen aanraken, daar heb je ongelooflijk veel last van.
• Het delen van ervaringen door persoonlijke verhalen te vertellen, en te luisteren naar die van lotgenoten, is een heel belangrijk instrument.
• Strategisch gebruik van herkenbare en relevante verhalen wordt vaak aangeduid als storytelling.
• Bij het gebruik van nieuwe media houden mensen tijdens hun ervaring, of bij het plannen van ervaringen, steeds meer rekening met het verhaal dat ze online willen neerzetten.
• Extra bemoeilijkend is dat mensen zich in hun opvattingen en gedrag vooral laten leiden door informatie die hun reeds bestaande opvattingen bevestigt.
• Gezondheidscommunicatie heeft tegenverhalen nodig.
• Met het oog op interventie of beïnvloeding moet bij storytelling de vertelde gebeurtenis of ervaring gaan over iemand met een eigen persoonlijkheid in een eigen sociaal-culturele omgeving. Ik-verhalen werken sterker.
• De identificatie met verhaalpersonages roept gevoelens op die blijven hangen.
• Verhalen over eigen ervaringen zijn waarachtig, relevant en herkenbaar.

De scherpe kanten van een gezonde samenleving

Academische ervaringen vanuit een grenspositie

Cesar E. Merlin Escorza, Dawit Tesfay Haile, Kolar Aparna, Naomi Wijnen, Saba Hamzah

De auteurs confronteren ons met de onmogelijke keuze tussen integreren en buitengesloten worden.

• Lesgeven is bedoeld voor sociale transformatie, in plaats van het deponeren van kennis in de hoofden van studenten.
• Onderwijs en de instellingen voor geestelijke gezondheidszorg zijn volledig gescheiden van elkaar.
• Wat me trof, was de vraag me te conformeren aan het heersende beeld.
• Het pijnlijkste was dat ik die vragen ook voor mezelf moest beantwoorden.
• Het huidige paradigma van grenzen is nationalistisch en controversieel, en het impliceert uitsluiting.
• De universiteit is bedoeld voor gezonde, productieve, zelfverzekerde lichamen. Onzekerheden worden als contraproductief beschouwd.
• Ik ervaar de academische ruimte als een plek met ambiguïteiten.
• Het neutraal ogende karakter van een universiteit is een illusie.
• De staat is er voor de burgers, maar de burgers dienen haar ook te gehoorzamen. Dit noemt men ook wel het sociale contract.
• Ik vraag me af wat er tolerant is aan de verwachting je te ontdoen van je eigen cultuur.
• Er wordt weinig rekening gehouden met de gevoelens van gekleurde burgers.
• De gekleurde burger dient van Nederland te houden, andersom hoeft daar niet per se sprake van te zijn.
• Om de relatie te laten slagen, moet er sprake zijn van op zijn minst wederzijdse liefde en acceptatie.
• De samenleving beschermt zich tegen wat van buiten komt, maar in feite is ze ziek vanbinnen.
• De samenleving herstelt wanneer zij alle lichamen toestaat de beperkte ruimte van het menselijk lichaam en de ruimte waar men woont en denkt, te ontstijgen.
• Centraal staat de noodzaak om relaties over de grens aan te gaan, zodat kwetsbare lichamen voor elkaar gaan zorgen.

Praten helpt

Wat retorica kan bijdragen aan een gezonde samenleving

Bé Breij, Yvette Linders

De schrijvers waarschuwen ons voor ontsporende gesprekken die vast lopen in geschreeuw en bokkig of bedremmeld zwijgen; immers, zo ontstaat polarisatie en uitsluiting.

• Een gezonde samenleving voert op een gezonde manier het gesprek, met een goede balans tussen zenden en ontvangen, feiten en meningen, ratio en emotie.
• Om vertrouwen te wekken, moet een spreker 'gezond verstand, voortreffelijkheid van karakter en goede wil' aan de dag leggen. Laat zien dat je deskundig en integer bent, en dat je spreekt en handelt in het algemeen belang, in een verhouding die past bij de boodschap.
• Buiten oorlogstijd is de huidige corona-crisis één van de heftigste crises waar wij allen doorheen gaan. Dat doe je met z'n allen.
• Premier Rutte toont zijn goede wil beter als hij gezag uitstraalt en duidelijkheid geeft.
• Nu social media een relatief groot bereik hebben, mengen steeds minder mensen zich in het publieke debat.
• Als er in een discussie door beide partijen (volwassen en respectvol) naar de argumenten van de ander gekeken wordt, kan een gesprek langer doorlopen (met ruimte voor vertrouwen en solidariteit), en meer opleveren.

Technologie de baas

In gesprek over de waarde(n) van medische techniek

Gert Jan van der Wilt

De auteur wijst ons op de eigen dynamiek van technologieontwikkeling, die niet bij te sturen lijkt, ons tot keuzes dwingt en ons daardoor berooft van onze onschuld. Hoe blijft een gezonde samenleving nieuwe technologie de baas?

• Vaak is geen sprake van een overzichtelijke en doelbewust traject.
• Als gebruikers van technologie hebben we meestal niet eens een basaal inzicht in de wijze waarop die werkt.
• We moeten met elkaar in gesprek over waarden.
• Je zou autisme kunnen zien als een aandoening die om genezing vraagt, maar je zou autisme ook als een specifieke eigenschap kunnen zien, die waardevol is, en die onderdeel is van de identiteit van de mens.
• Medische technologie kan ingewikkelde vragen en tegenstrijdige gevoelens oproepen, en laat je zien hoe moeilijk het soms is de keuzes die je maakt, uit te leggen aan jezelf en aan anderen.
• Nee zeggen tegen de materiële dimensie van een technologie suggereert dat we ook nee zeggen tegen de waarden die ermee tot uitdrukking wordt gebracht, hetgeen leidt tot een bepaalde manier van bestaan (way of life).
• Er is altijd een kloof tussen algemene, abstracte waarden en onze beoordeling van specifieke, concrete situaties.
• Er is een groot aantal waarden die voor ons van belang zijn, die ons in staat stellen om betekenis te geven aan situaties.
• De waarden 'respect voor autonomie' en 'het niet-schaden beginsel' worden breed gedragen binnen de Nederlandse samenleving.
• Een deliberatieve democratie (van dialoog, gedachtewisseling, beraadslaging) vervult de volgende taken: luisteren, structureren en besluiten.

De natuur maakt geen selfies

De gezonde samenleving vanuit socio-ecologisch perspectief

Noelle Aarts

De schrijver betoogt dat we het vermogen zijn kwijtgeraakt om ons te verbinden met de natuur, met andersdenkenden en daardoor minder zelfs met onszelf.

• Onze moderne samenleving biedt een ongekende mate van welvaart, maar daar wordt een hoge prijs voor betaald.
• Zelfgerichtheid leidt tot zelfoverschatting en eigenwaan.
• Om het fundament voor een gezonde samenleving te herstellen, gaan we op zoek naar een nieuwe solidariteit tussen al wat leeft op deze planeet.
• We maken deel uit van de natuur; er is sprake van wederzijdse afhankelijkheid.
• De helende kracht van de natuur lijken we goeddeels vergeten.
• Regelmatig wandelen in de natuur doet wonderen. Natuurlijke omgevingen vormen de perfecte omstandigheden voor mentale ontspanning.
• Wandelen is één van de meest werkzame manieren om stress tegen te gaan en onszelf te relativeren.
• In het hoogste stadium van contact met de natuur ervaren we dat we verbonden zijn met de natuur.
• Het contact met de natuur draagt bij aan de zin van ons bestaan, en daarmee aan ons geestelijk welzijn.
• Er is genoeg reden om niet alleen de kwaliteit van de natuur te herstellen, maar ook onze relatie tot de natuur te herzien, en te werken aan voorwaarden die helpen om onszelf opnieuw te beschouwen als onderdeel van de natuur.
• Wij hebben onszelf boven de natuur geplaatst.
• De vruchten van de aarde behoren iedereen toe, en de aarde is van niemand.
• In onze pogingen om klimaatverandering te beheersen, is een technologische benadering vooralsnog dominant.
• We selecteren zelf informatie en vervormen die tot een verhaal dat bevestigt wat we al weten, wat we al vinden en doen, waarmee we onze bestaande denkpatronen reproduceren.
• Denkbeelden en gedrag zijn uitermate besmettelijk.
• Voorkeuren en standpunten die in homogene netwerken worden ontwikkeld, zijn niet gemakkelijk te veranderen.
• Risico van groepsdenken: als iedereen het met elkaar eens is, verdwijnt het kritisch denkvermogen, en ziet men niet meer wanneer de overeenstemming de plank misslaat.
• We zijn er niet heel goed in om in gesprek te gaan met mensen die niet tot onze sociale groep behoren en ergens anders over denken.
• Gesprekken dragen - veelal onbedoeld - bij aan toenemende polarisatie.
• Het doel van alle levende wezens is een hogere vorm te dienen.
• In de christelijke traditie kennen we de mens als beschermer en verzorger van de natuur.
• Nieuwe taal, nieuwe woorden, het helpt.
• Als je wilt dat mensen anders gaan denken, dan moet je zorgen dat ze anders gaan praten.
• De uitdaging van een discussie of debat is die om te bouwen tot een dialoog, waarin het gaat om de kunst van het samen nadenken.
• Dialoog: luister, stel vragen, erken meerdere perspectieven, exploreer en formuleer de overeengekomen vervolgstap.
• Belangrijk is het betrekken van toekomstige generaties.

De veerkrachtige universiteit

Ingrediënten van een succesformule

Han van Krieken

Deze rector magnificus schotelt ons optimistisch de ingrediënten voor van een succesvolle en veerkrachtige universiteit.

• Een universiteit is een levende gemeenschap van mensen, die gezamenlijk de academie vormen.
• Het is verbluffend wat een opgroeiend kind in de eerste weken, maanden, jaren leert.
• De mens is geweldig goed in staat niet alleen kennis te vergaren, maar die kennis ook over te dragen en te benutten.
• Het wezen van de academie van Aristoteles was verwondering.
• De Universiteit van Al-Qarawiyyin in het Marokkaanse Fez is 's werelds oudste nog functionerende universiteit.
• De oudste universiteit van Nederland, die van Leiden, is aan de stad geschonken door Willem van Oranje in 1574.
• Een universitaire opleiding was en is een toegangspoort tot belangrijke maatschappelijke functies.
• Het is de kracht van academisch leren die de universiteit haar enorme aanpassingsvermogen en daarmee haar veerkracht geeft.
• Universiteiten maken verbindingen met hun directe omgeving, en zijn verbonden met allerlei partijen in de gemeenschap. Het is ook een motor van de regionale economie en de plaats waar emancipatie door opleiding vorm krijgt. 
• De ideale universiteit bestaat niet.
• De invloed van de overheid op onderwijsprogramma's en onderzoeksinhoud is heel beperkt.
• Betwijfelen van kennis is niet gratuit, maar vraagt veel studie.
• Het altijd betwijfelen van bestaande kennis is een gezonde wetenschappelijke houding.
• Twijfel is heel hard werken.
• Een universiteit is bij uitstek de plaats waar het open debat in alle vrijheid gevoerd moet kunnen worden.
• Je moet eerste studeren en denken, voordat er wordt gesproken.
• Het is cruciaal dat er ruimte is voor wetenschappers om de eigen nieuwsgierigheid te volgen.
• Academische vrijheid is cruciaal.
• In de praktijk is er te vaak een gesloten vraagstelling of een controle op de rapportage door de opdrachtgever.
• De publicatie van onderzoek zou gewaardeerd moeten worden op basis van de kwaliteit van het onderzoek en niet op de uitkomsten ervan.
• Niet alleen de onderzoeker is verantwoordelijk voor integriteit van onderzoek; ook de universiteit heeft een belangrijke, voorwaardenscheppende rol.
• Open access, het gratis toegankelijk maken van wetenschappelijke publicaties, werkt volgens de principes van: Findable, Accessible, Interoperable, Reusable.
• Deze wetenschapsbundel getuigt van maatschappelijke betrokkenheid, en van de wens een breed publiek te bedienen.
• Nieuwe kennis die universiteiten ontwikkelen, moet ten nutte van de samenleving komen.
• De overheid wilde dat nieuwe kennis werd vermarkt, en dat er maatschappelijke problemen mee worden opgelost.
• De pure trots om ontdekking en nieuw inzicht mag wel wat meer gevierd worden.
• Op de grenzen tussen disciplines vinden de meest interessante nieuwe ontwikkelingen plaats.
• Wetenschappers die hun eigen discipline beheersen, kunnen met wetenschappers uit andere disciplines samenwerken.
• Na een academische opleiding is iemand nog niet klaar om een beroep uit te oefenen. Men is dan ook nog niet klaar met leren.
• De combinatie van talent en hard werken bepaalt of iemand een succesvol wetenschapper is.
• Gezien de problematiek die zich in de samenleving voordoet, is het voorspelbaar dat juist de menswetenschappen de komende jaren weer toenemende relevantie krijgen.
• Het streven zelf is een cruciaal element voor een universiteit; maar het belangrijkste element is veerkracht. Universiteiten zijn veerkrachtig.
• Een universiteit moet inspelen op ontwikkelingen in de wereld, zonder daar een speelbal van te zijn.
• De COVID-19-pandemie heeft ertoe geleid dat de Nederlandse regering het fysiek onderwijs op de universiteiten stillegde. In één adem werd ook het onderzoek op de campus stilgelegd.
• Er bestaat geen twijfel meer over het belang van de ontmoeting en de interactie in het academisch onderwijs.
• Het samenbrengen van kennisontwikkeling en -deling is briljant in zijn eenvoud.
• De corona-crisis kan ons helpen weer scherp te worden op wat een universiteit kan en moet zijn: de plek waar kennis een waarde is.
• Wetenschappers bieden inzichten om tot verbetering te komen, en oplossingen te vinden.