De zin van het leven

Zondag 13 februari 2022
 

Cover van 'De zin van het leven'

Zin & essentie

Bij mijn afscheid van de Bestuursstaf van het College van Bestuur van NHL Stenden Hogeschool kreeg ik vorig jaar het boek 'De zin van het leven' onder andere kado. Dit boek is geschreven door Fokke Obbema, en hij gaf het boek als subtitel mee: 'Gesprekken over de essentie van ons bestaan'. Het is een boek vol inspirerende antwoorden op vragen die we ons allemaal wel eens stellen, maar die we zelden ook beantwoorden. 

Begonnen met een hartstilstand

In september 2018 schreef Volkskrant-journalist en schrijver Fokke Obbema een aangrijpend artikel over de hartstilstand die hij het jaar daarvoor had gehad. Het stuk maakte veel los bij lezers, en kreeg meer dan duizend reacties. De ervaring riep bij Obbema zelf grote levensvragen op, wat resulteerde in deze interview-bundel van 2019.

Zijn gesprekskanditaten zocht hij in sterk uiteenlopende beroepsgroepen, om daarmee een zo breed mogelijk scala aan opvattingen te verkennen. De eerste vraag van deze veertig prikkelende gesprekken was telkens: ‘Wat is de zin van ons leven?’ 

Dit boek is een bundeling van deze 40 vraaggesprekken in het tijdsbestek van een jaar (2018-2019), met daaraan voorafgaand het artikel waarmee dit interview- en schrijfproces begon. Daarin schrijft Obbema dat deze vraaggesprekken ook een weerslag zijn van zijn eigen zoektocht naar antwoorden.

Journalist en schrijver Fokke Obbema

• In 2017 ging ik plotseling even dood.
• Dat ik al in een nieuwe levensfase verzeild was geraakt, drong nog niet door.
• De moderne mens lijdt onder zijn verouderde stress-respons-systeem.
• Stress speelde geen rol in mijn leven, dacht ik.
• Wij mensen verschillen van binnen net zoveel als van buiten.
• Een vaste baan is belangrijk bij ziekte.
• Alle aandacht voor stress bleek ook een nadeel te hebben - ik raakte gestresst.
• Het leven viel me gaandeweg zwaarder.
• Rouwen heet in het Duits niet voor niets: 'Trauerarbeit'.
• De verwerking van mijn hartstilstand bleef ik als een enorme opgave zien.
• Terwijl het fysieke herstel min of meer lineair verloopt, is het geestelijk herstel grillig.
• Juist onze eindigheid verschaft ons inzicht in wat belangrijk is, en waar onze prioriteiten liggen.
• De dood kan ons helpen onze kijk op het leven te scherpen.
• Wat meer reflectie op de dood, kan geen kwaad.

Spiritueel leraar Jan Geurtz

• De vluchtigheid ziet hij als de essentie van het leven: "Het stelt eigenlijk niets voor".
• Ik kan niet meer genieten, nu ik niet meer echt iemand hoef te zijn.
• De gedachte aan het kunnen voldoen aan voorwaarden, geeft het leven zin, althans voor ons ego.
• We zijn werkelijk bewustzijn.
• Veiligheid blijkt een mentale constructie. De onveiligheid moet je leren waarderen.
• De werkelijkheid is God.

Filosofe Sanneke de Haan

• Ze verdreef God uit haar gedachten.
• Het leven is niet ergens goed voor; het heeft genoeg aan zichzelf. Een betere vraag is: wat maakt het leven betekenisvol? Met als vervolg de morele vraag: wat is dan een goede manier van leven?
• Ons hele leven is van betekenis doordrenkt.
• Er zit veel rijkdom in het leven zelf, veel om gelukkig over te zijn. En dan bedoel ik vooral onze verbondenheid met anderen.
• Een hiernamaals, een opperwezen of een hogere macht bestaat volgens mij niet.
• Je kunt je ook in je eentje verbonden voelen.
• Het gevaar van 'goed voor'-denken is dat er geen einde aan komt.
• Het gaat bovenal om je relaties met anderen.
• Er is ook een behoefte iets na te laten.
• Kinderen geven veel zin aan het bestaan.
• De dood is heel krachtig om je te helpen bij de vraag: doe ik de dingen die ik wil doen?
• We jagen onszelf vaak op met voorwaarden voor geluk.

Schrijver A.L. Snijders (Peter Müller)

• Hij creëerde zijn eigen literaire genre: het 'ZKV' (Zeer Korte Verhaal).
• Het leven is een klein spleetje licht tussen twee eeuwige perioden van duisternis.
• Mensen hebben behoefte aan troost.
• Ik kies voor de geest. Een ziel is mij te religieus.
• Uit grote ambitie is veel ellende voortgekomen.
• Ik wil leven zonder ambitie, en zonder gezeik over van alles.
• Leef in het verborgene, dus zonder poeha.
• De weg is bestendig daadloos, nochtans blijft niets ongedaan.
• Mensen moeten zich hoeden voor iedere vorm van dogmatiek, van regels.
• Vrij zijn, dat is in elk geval de zin van mijn leven.
• Boeken zijn voor mij altijd belangrijker dan de werkelijkheid geweest.
• Mijn ideaal is dat de zin van het leven geleefd wordt.
• Tao is zonder oordelen; alle wegen die de mens bewandelt, zijn goed.

Predikante Claartje Cruijff

• Ze ervoer onvrede over het leven, wanneer dat niet om 'wezenlijke zaken' draaide.
• Ik ben er achter gekomen dat ik er als verbindende schakel in een groter verbond van leven wel degelijk toe doe, en er ook mag zijn. 
• Voor iedereen is de zin van zijn of haar leven anders, omdat we allemaal uniek zijn.
• We zijn op zulke complexe manieren verbonden, dat we die helemaal niet kunnen begrijpen.
• Afhankelijkheid is er altijd.
• We zijn verbonden met de ander, met al wat leeft, zo je wilt met God. Op die manier geven we ons leven betekenis.
• Gelovigen en ongelovigen zetten God vast in beelden.
• Ik heb het voordeel dat ik meer ruimte kan toelaten.
• Ik heb het idee dat we onszelf momenteel te zeer naar binnen keren in microgemeenschappen.
• Als je echt uit liefde leeft, moet je durven vaststellen dat je evengoed die vreemdeling had kunnen zijn.
• Het komt altijd anders goed dan je verwacht.
• Durf te vertrouwen dat het goed komt. Als je dat doet, kun je ook meer ontvangen.
• Het leven is veel verliezen, veel afscheid nemen.
• Je kunt ook winnen aan leven, door op zoek te gaan naar licht en menselijkheid.
• Met het ouder worden, ervaar je in toenemende mate je kwetsbaarheid ,en krijg je meer mildheid, meer compassie met mensen om je heen. Ik denk dat je steeds dichter bij de kern komt.
• Als je kwetsbaar bent, moet je leren ontvangen van anderen; je grenzen erkennen. En dat brengt je heel veel.
• Het niet-weten is ook mooi, dan kun je leren.
• Tijdens ons leven laten we ons maar beperkt zien.
• Mensen zijn niet eenduidig, het leven is dat niet.

Psychiater Jan Mokkenstorm

• Hij weet dat zijn begrafenis op afzienbare termijn gaat plaatsvinden; moet zich op zijn einde instellen.
• De polen hebben we allemaal in ons. De kunst is om die polen vrede met elkaar te laten sluiten; of te kiezen.
• Er is geen keuze zonder verlies. De zin van het ons leven is: leren, ontdekken, het ervaren van empathie en liefde.
• Nu vind ik het in overeenstemming met je roeping als psychiater om liefde voor je patiënt te hebben.

Celbiologe Anna Akhmanova

• Bij problemen stoot je hier als eerste je werk af.
• De zin van het leven is om het weer voort te zetten. De zin van menselijk leven kan op dezelfde manier worden gedefinieerd.
• Het unieke van leven is dat het zich steeds aanpast aan de omstandigheden. Daardoor blijft het voortbestaan.
• Je inspireerde anderen met je voorbeeld, en dat geeft zin aan je bestaan.
• Elk organisme heeft twee capaciteiten: het doorgeven van informatie, en het vermogen zich aan de omgeving aan te passen.
• Na je overlijden blijft er iets bestaan, voor enige tijd.
• Je moet vooral iedere dag doen waar je zin in hebt.

Directeur Kim Putters

• Er lopen steeds hardere scheidslijnen door de samenleving, zoals die tussen hoog- en laagopgeleiden.
• Als het gaat om de oplossingen, dan zie je de politiek daar vaak met een grote boog omheen lopen.
• Het helpt om iets goeds te doen voor de wereld en voor anderen. Daar kun je gelukkig van worden.
• Het maakt wel degelijk uit hoe je hebt geleefd.
• Volgens mij hoort een kerk in te sluiten; niet uit te sluiten.
• Jouw goede leven grenst aan dat van de ander, en gaat soms ook over die grens heen.
• Mensen houden vast aan gevestigde belangen en posities.
• Mensen zien zelfbeschikking als hoogste goed, maar houden intussen de overheid voor veel verantwoordelijk.
• Verliezen mensen het onderlinge contact, dan groeit het onbehagen over 'die ander'.

Sociologe Jolande Withuis

• Probeer het goed te hebben met jezelf. Als je vriendelijk over jezelf kunt denken, ben je aardiger voor anderen.
• Dat het geen zin heeft, geeft eindeloos veel kansen.
• Wat je te doen staat, is: ontwikkel je talenten, zorg dat je je tijd goed besteedt, zorg voor je naasten, je poes en je tuin; en doe anderen geen verdriet.
• De meeste moslims zijn vast aardig, maar hun geloof roept op tot narigheid.
• En houd het klein - zorg dat je het naar je zin hebt, en zorg voor je naasten. 
• Wees hoffelijk tegen gelovigen, maar wees scherp en meedogenloos tegen hun religies.
• Iedereen mag geloven wat hij wil, maar geloven en culturen verdienen geen respect. Die verdienen kritische bevraging.
• Als er iets de zin van het leven is, is het wel: je eigen behoeften vinden, je eigen wensen, het vak waar je je talenten in kunt ontplooien.

Oud-ambassadeur Edy Korthals Altes

• De langste reis van het leven is de reis naar binnen (Dag Hammerskjöld).
• Korthals Altes kwam tot een drastische stap na een droom over Jezus.
• Een grote mentaliteitsverandering is nodig om onze verhouding tot elkaar en tot de natuur in overeenstemming te brengen met de grondwet van ons leven.
• Zelf noem ik die oergrond: God.
• Mens, wat doe jij, in de korte tijd die je is gegeven?
• Er is een groeiende kloof in de samenleving, doordat het individualisme zo is doorgeschoten.
• Het leven is kiezen; je maakt nu eenmaal vieze handen in het bestaan.
• Er wordt maar gepraat, maar we dringen niet tot de kern door: die zin in ons gedrag.
• Christus' waarden houden een samenleving samen - het streven naar vrede, gerechtigheid en solidariteit met de zwakkeren.
• Ik zie het leven als een tijdelijke fase: we komen van God, en keren naar Hem terug.
• Zet je in voor een nieuwe, rechtvaardige samenleving, en een nieuw denken over vrede en veiligheid. Met hart en ziel.

Biologisch psychologe Sarah Durston

• We zijn bezig de radio uit elkaar te halen om te kijken waar de muziek zit.
• Zingeving is iets wat wij de hele dag doen.
• Zingeving is iets wat hoort bij mens-zijn; het hoort bij bewustzijn, want daar vindt het plaats.
• We zijn zo gefocust op ons individuele bewustzijn, dat we het grotere bewustzijn uit het oog hebben verloren.
• Ik denk dat wat mensen 'God' noemen, eigenlijk 'liefde' is.
• Als er een hoger doel in het leven is, dan zou dat wel eens het streven naar liefde kunnen zijn.

Actrice en cabaretière Funda Müjde

• Je moet je niet afvragen waarom je iets overkomt, maar hoe je ermee kunt omgaan.
• Angst en onvrijheid zitten meer in onszelf dan in de buitenwereld. En tegenslagen maken je niet alleen sterker, maar helpen ook jezelf te ontplooien.
• Ik ervaar de zin van mijn leven wanneer ik iemand help.
• Ervaringen opdoen, ontdekken en delen, daar gaat het om.
• Dankbaarheid is mijn antidepressivum; het geeft me een intens blij gevoel.
• Verzet je niet tegen je lot, laat het over - het komt goed.
• Afwachten is een gevaarlijke vorm van slachtofferschap. Het leidt tot fatalisme.
• Je mag mensen geen valse hoop geven. Maar hun hoop van ze afnemen, vind ik erger.
• Ik moet terug naar mijn gehecht zijn aan het leven.
• Ik wil bewijzen dat wij als mensen aardiger voor elkaar zijn, dan wij vaak denken.
• Allesbepalend voor hoe wij in het leven staan, is hoe we vervolgens met de herinnering aan die emotie omgaan.

Advocaat Pieter Riemer

• Als je je eenzaam voelt, moet je iets voor een ander doen.
• Wanneer je iets voor een ander doet, doe je dat voor je eigen geluksgevoel.
• Naarmate ik verder in het leven kom, heb ik meer behoefte aan zingeving.
• Wat je te doen staat, is te excelleren op de vlakken waar je kwaliteiten liggen. Want dan voel je je volkomen, en heb je een geluksbeleving.
• Er is een onvoorstelbare behoefte om dingen goed te regelen.
• Iedereen kijkt anders tegen een probleem aan. Dat is de bron van creativiteit.
• Het bestaan is niet vanuit elk individu maakbaar. Je bent onderdeel van het grotere geheel.
• Ik ben ervan overtuigd dat we op weg zijn allemaal één te worden.
• De elite wendt zich momenteel te veel af.
• We moeten ophouden steeds grotere hekken om onze huizen te bouwen, en ons naar de maatschappij gaan keren.
• Denk niet dat de ander echt een ander is, maar identificeer je met hem. Dat is in je eigen belang.

Schrijfster Bregje Hofstede

• Iedereen vertelt fictie over zichzelf om zijn leven betekenis te geven.
• Betekenisvolle ervaringen of gedachten ongezegd voorbij laten gaan, vind ik onmogelijk. Dan heb ik het gevoel dat de betekenis er meteen weer uit loopt.
• De mens alleen is nooit genoeg. Het is zaak een verhaal voor je leven te bedenken, en verbanden met anderen te leggen.
• Schrijven is de meest complexe en genuanceerde manier van communiceren die we als mensen hebben uitgevonden.
• Juist de dingen die pijnlijk zijn, wil ik van een betekenis voorzien; juist daar wordt schrijven zinvol.
• Ik was alleen bezig een goede leerling te zijn. Dan blijf je onzeker of je het wel goed doet.
• Voor veel mensen is het onduidelijk wat er van hen wordt verwacht.
• Om weer nieuwe betekenis te vinden, vraagt een enorme inspanning.

Astrofysicus Gerard Bodifee

• De werkelijkheid heeft geen zin van zichzelf; die moeten wij eraan toevoegen.
• Het feit dat je bestaat, is een zinvol gegeven. Maar dat kun je alleen zeggen als je een zekere waarde aan het bestaan toekent.
• God zag dat het goed was. Dat is het geloof waarop onze hele cultuur steunt.
• Alles wat niet goed is, wordt een opdracht.
• Het werk is onvoltooid en de wereld schreeuwt om hulp, want er is zoveel kwaad.
• De wetenschap blijft één van de mooiste dingen die de mens heeft voortgebracht, maar we moeten haar begrenzingen zien.
• Het woordje 'god' betekent in essentie voor mij: het volkomen goede.
• Ethische groei is er zeker.
• Ons vermogen bewust te zijn van de realiteit van verleden en toekomst, groeit.

Schrijver Henk Blanken

• Mijn dood is niet van mij.
• Ik zag de schoonheid, de troost ook die het geloof kan bieden.
• De mens is niet gebouwd op groepen van meer dan honderdvijftig soortgenoten.
• Acceptatie is voor mij het sleutelwoord.
• Er zit schoonheid in het lijden.
• Aftakelen met al zijn kwetsbaarheid wordt kunst als je het mooi opschrijft.
• Schrijven is voor mij het ultieme geluk.

Vastgoedonderneemster Monique Maarsen

• De zin is het leven zelf, en het is aan jou er iets van te maken.
• Neem de signalen die je van jezelf krijgt, altijd serieus.
• Je kunt jezelf heel lang voor de gek houden, maar uiteindelijk moet je door allerlei lagen van eerlijkheid heen en naar jezelf luisteren. Dan kun je weer een heel persoon worden.

Vogelexpert Theunis Piersma

• De mens is vooral een product van zijn omgeving.
• Nu zijn mensen dominant, en dat gaat vermoedelijk fout aflopen.
• De kern waar ik steeds op uit kom, is: de relatie tot anderen.
• Het geven van een onvoorstelbaar welkom, liefde. Zou dat niet de zin van het leven zijn?
• Met je familie deel je DNA, maar veruit het belangrijkst zijn toch de gedeelde ervaringen.
• Mensen zijn gespecialiseerde dieren.
• De mens is wat hij eet; hij is wat hij doet.
• We zijn voor een groot deel emotie en een klein beetje redenering. We hebben niet meer dan een vernisje ratio, dat is onze specialiteit. Maar er zijn een heleboel dingen die wij niet kunnen.
• Verlangen speelt een grote rol; dat kan niet anders.
• Het gevoel van diepgaand verbonden zijn met onze omgeving, is verdwenen.
• De mens is zich ecologisch arrogant gaan gedragen.
• Ik geloof niet dat we een ziel hebben. Maar we zijn wel bezield; onze bezieling is de interactie met anderen.

Bestuurskundige Willemijn Dicke

• Voor mij is twijfel juist belangrijk.
• De zin van ons leven is: liefde zijn, en liefde doen.
• Vergeef me dat ik ben vergeten dat ik wijsheid ben, dat ik liefde ben, dat ik schoonheid ben, dat mijn waarde oneindig veel meer is dan deze verschijningsvorm.
• Alles is liefde; alles komt goed. Dat is ook de oorspronkelijke boodschap van het christendom.
• Iedereen is wijs, maar we laten ons door gebeurtenissen in ons leven ervan wegleiden.
• Wat ik jammer vind, is dat atheïsten niet de mogelijkheid openhouden dat een andere benadering dan de rationeel-wetenschappelijke van waarde kan zijn.
• Mijn kinderen zijn stevig genoeg om het leven aan te kunnen.
• We zijn zoveel vrijer dan we denken te zijn.

Auteur en theatermaker Mounir Samuel

• We leven in een samenleving die aan grote geestelijke armoede lijdt. Daardoor klampen mensen zich vast aan een eendimensionale identiteit.
• Voor mij is de zin van het leven het volbrengen van onze goddelijke bestemming; voor mij is dat om lichtdrager te zijn.
• Ik leef om mijn naasten te dienen.
• Zoals men ijzer scherpt met ijzer, zo scherpt men een mens zijn medemens (Spreuken).
• Een kind is nog in contact met zijn creatieve zelf.
• Durf voor een talent te kiezen op een manier die overeenstemt met Gods gedachten.
• Met alle heilige boeken weten we nog niet 1 procent van God. In dit leven gaan we Hem of Haar nooit helemaal begrijpen.
• Ik was naar Marokko gegaan om een eind aan mijn leven te maken.
• Als je mijn verhaal hoort, ga je in God geloven.
• Ik ben boos op reformatorisch en katholiek Nederland, omdat door hen zoveel mensen uit de armen van God zijn gedreven.
• Er is een breed gedeeld ongemak in het praten over zingeving.
• Hoe meer je in het licht staat, hoe harder het duister trapt.
• Met woorden als liefde en verbinding hoop ik mensen uit hun vaste denken over hun identiteit te halen. Zodra je meent te weten wie je bent, is er geen beweging meer. Blijf je open, dan is groei mogelijk.

Sterrenkundige Vincent Icke

• Ons leven behoort tot hét leven.
• Als leven een doel heeft, waarom zit het dan zo slordig in elkaar?
• De notie van 'zin als bedoeling' wordt onderuitgehaald door de fundamentele rol die toeval speelt.
• Ons gehele morele besef dient ertoe om ons als mensgroep te laten samenwerken. Wij zijn in staat met 150 man samen te werken, maar wordt de groep groter, dan gaat het mis.
• De reden dat we in het vrije Westen zo 'beschaafd' kunnen zijn, is dat we het ons kunnen permitteren. Ethische vooruitgang zie ik eerlijk gezegd nauwelijks.
• Het zingen van een lied met z'n allen, is leuker dan in je uppie.

Medium Maria Riemen

• Ik werd enorm nerveus als ik alle dingen die ik zag, niet kon uiten.
• Er wordt in onze maatschappij te weinig over de zin van het leven gesproken, terwijl er wel grote behoefte aan is.
• Er is geen gerechtigheid op aarde. Die is er gelukkig wel aan de goddelijke kant.
• Gelukkig is er een goddelijke wereld, en kunnen we in ons leven groeien.
• Als je ziet dat boosheid bijvoorbeeld op je onzekerheid is gebaseerd, is het de kunst die een volgende keer niet te laten overheersen, maar kwetsbaarheid te tonen.
• Alles wat te maken heeft met persoonlijke groei, vind ik interessant.
• Mijn mond houden is wel de grootste les in mijn leven.
• Je hebt een vrije wil, en soms een keuze.
• De mentaliteit en omgangsvormen van mensen verslechteren. Het is heel jammer dat kinderen op school helemaal geen voeding meer krijgen op zielsniveau. Vroeger leerde je over het geloof.

Biochemicus Bert Poolman

• De 'synthetische cel' is de eerste stap op het onbekende pad van kunstmatig leven. De mogelijke toepassingen zijn 'eindeloos'.
• De zin van ons leven is het doorgeven van onze genen aan de volgende generatie.
• Door het opbouwen en doorgeven van kennis, normen en waarden, probeer je een beschaving stapsgewijs op een hoger plan te brengen.
• Natuurlijk zetten we soms stapjes terug; maar bekijk je het op een grotere tijdsschaal, dan is de vooruitgang onmiskenbaar.
• Ik zie het als onze taak, als mensheid, om het leven te doorgronden en de mogelijkheden ervan te benutten.
• God heeft de talenten aan ons gegeven, en het is onze plicht ze te gebruiken.
• Elke technologische ontwikkeling kan zowel ten goede als ten kwade worden gebruikt.
• Alles is besloten in fysische wetmatigheden.
• We weten steeds meer, maar raken ook steeds verder van huis.
• Elke keer als we een stap verder komen, besef ik hoe weinig we eigenlijk nog weten.
• Er is sprake van een exponentiële versnelling op allerlei vlakken. Niet alleen van kennis, maar ook de wijze waarop we die gebruiken; denk aan het vervuilen van de aarde.
• We zien de onvoorziene consequenties van ons gedrag wel, maar passen ons gedrag onvoldoende aan.
• Soms gaan de zaken flink fout, maar komen we als samenleving toch weer tot inkeer.

Bladenmaakster Yfke Metz

• Van jeuk word je soms wanhopig, omdat je geen moment rust hebt. Ik heb het 24 uur per dag.
• Mijn jeuk werd het ergst toen ik het gelukkigst hoopte te zijn.
• Het allerbelangrijkste om me op te richten: een positieve instelling.
• Het zou wel eens zo kunnen zijn dat God mij voor deze taak heeft uitgekozen. Zodat ik hier iets te betekenen heb.
• Ik zie het leven niet als lijdensweg, maar als een groot cadeau, waar ik elk jaar weer iets van uitpak.
• Je hebt ook positieve stress, bijvoorbeeld tijdens een sportwedstrijdje. Die is goed; die helpt je te groeien.
• Ik ben ook dankbaar voor wat alle ellende me toch heeft gebracht.
• Door erover te vertellen, en het dus in het licht te zetten, kan het verdwijnen.

Kunstenaar Job Koelewijn

• Aan grote denkers kan ik mijn geest slijpen. Een mens moet zijn eigen stompzinnigheid niet als norm nemen.
• Maar wat doe je nú? Daar gaat het over. De projectie naar het verleden en de toekomst heb ik losgelaten.
• Zolang je de dood nog wegdrukt, omarm je het leven niet.
• Uiteindelijk blijf je zelf verantwoordelijk.

Theatermaakster Wendy Hoogendijk

• Ik heb nooit geweten dat verdriet en woede ook fysiek zo'n pijn konden doen.
• Iedere fase geeft een andere zin. Juist de zoektocht ernaar, met openheid, nieuwsgierigheid en plezier, is voor mij de zin van het leven zelf.
• Ik wil nieuwe vormen van zingeving niet missen.
• Aan het meeste wat in het leven gebeurt, kun je wel iets veranderen.
• In stilte kun je liefdeskracht vinden.
• Bij alle fratsen die het leven met ons uithaalt, kunnen mensen op hun veerkracht terugvallen.
• Eckhart Tolle hielp me te beseffen dat het leven zich niet afspeelt in je gedachten, maar in het ervaren van wat is.

Cabaretier Tim Fransen

• Gebrekkige zelfkennis, hunkering naar erkenning en misplaatste eigendunk zijn voorbeelden van tekortkomingen, waardoor de mens op dwaalsporen komt.
• Zin en betekenis ontstaan pas wanneer je het hebt over de concrete verbindingen die we in ons leven aangaan - met vrienden en geliefden, met ons werk, onze idealen.
• Je moet het leven serieus nemen, maar niet te veel. Dan gaan we eronder lijden.
• Beseffen dat alles vergankelijk is en niets vanzelfsprekend, leidt tot een gevoel van dankbaarheid en waardering.
• Als we van onze gedeelde kwetsbaarheid, onze gebreken en onze sterfelijkheid doordrongen zijn, kunnen we misschien ook meer compassie en solidariteit opbrengen.
• Juist door kwetsbaarheid te tonen, kan vertrouwen ontstaan.
• Het menselijk leven wordt bepaald door onze fundamentele tekortkomingen.
• Het inzicht dat we het met elkaar moeten zien te rooien, zie ik als een voedingsbodem voor solidariteit.
• We identificeren ons sterk met de eeuwigheid. Tegelijkertijd beseffen we onze eindigheid. 
• Het is aan ons een wereld te scheppen van rechtvaardigheid, schoonheid, troost en vreugde; een wereld met zin en betekenis.

Theologe Christa Anbeek

• Ze betoogde in haar proefschrift dat religie bar weinig te bieden heeft in antwoord op de dood.
• Je kleurt de zin van het leven in met hoe je je verhoudt tot het leven.
• Het maakt wel degelijk uit hoe je leeft, ook als dat leven wellicht geen zin heeft.
• Als ik de pijn niet voel, dan voel ik de liefde ook niet.
• Sommige gebeurtenissen maken dat je compleet aan flarden ligt, het kompas in jezelf weg is.
• Geloven betekent een diep vertrouwen. Dat haal ik niet zozeer uit mezelf, als wel uit anderen, en uit hoe het leven loopt.
• Het mooie van chaos kan een besef van ontzag zijn.

Sociologe Christien Brinkgreve

• Vitaliteit en destructiegedrag, goed en kwaad - ze huizen in ieder mens.
• In deze tijd moet ervoor worden gewaakt dat 'destructieve krachten' niet de overhand krijgen.
• Wie geen oog heeft voor onderliggende verlangens en angsten, begrijpt niets van de wereld.
• Na mijn pensionering ervaar ik het geluk, dat ik kan doen waar ik goed in ben.
• De gedachte dat de hele wereld het geloof vaarwel zou zeggen, is volkomen onjuist gebleken.
• Religie gaat over waarden, die ernstig verwaarloosd zijn.
• Alle vragen over zin of betekenis zijn momenteel nodig als tegenwicht tegen het overwegend materialistische denken.
• Niet door je afkomst, maar door je leren verwerf je een positie.
• Ik zie ook achteruitgang. De volgende generatie moet het bijvoorbeeld met veel minder zekerheid doen.
• Contact is het vitale; dat wat de mens bij het leven brengt.
• Het gaat natuurlijk om dat onbehagen te doorgronden. Want anders gaat het nog eens venijnig opspelen.

Oud-minister Johannes Witteveen

• Universeel soefisme is gericht op het verbinden van oosterse en westerse religies.
• Het soefisme wil verbinden, maar schuwt het overtuigen van anderen.
• De zin van ons leven is dus om een bewustzijn van dat goddelijke te ontwikkelen.
• Als soefi wil je nooit iets wegnemen van iemands geloof; dat moet je koesteren.
• Die ene geest werkt ook in ons; iedereen heeft een roeping die je moet zien te volgen.
• Gebeurtenissen die pijnlijk en onaangenaam zijn, kunnen toch hun zin hebben.
• We zien altijd maar een klein stukje van het geheel.
• Pas na de dood krijg je inzicht in allerlei aspecten van je leven, en hoe dat is verlopen.
• Mijn vriendelijke aard heeft enkele keren de overhand gekregen, waardoor ik sommigen teveel ruimte heb gegeven.
• Godsdiensten moeten zich meer op mystiek richten. Mensen hebben geen behoefte aan dogma's. Wat hen wel raakt, is beleving.

Begrafenisondernemer David Elders

• Ontkerkelijkt Nederland worstelde met het verzinnen van rituelen na een overlijden.
• Fundamentele zekerheid valt niet te geven.
• Onze waarneming van de werkelijkheid is beperkt. Waarnemingen zijn geen feiten, maar onze interpretaties.
• Beweging is hèt kenmerk van het universum. Participeren in die beweging zou de zin kunnen zijn.
• De dood van een naaste wordt als zwaar ervaren, terwijl het iets normaals is.
• Als er dingen in je leven zijn die je per se wilt doen, maak er werk van. Stel wezenlijke dingen niet uit.
• Werken is wat we het meest doen; dan kan het maar beter zinvol zijn.
• Probeer een leven te leiden dat fijn is voor jezelf en je naasten.
• Het leven is een op wederkerigheid gebaseerd systeem.

Schrijfster en filosofe Joke Hermsen

• Vaak is de interne dialoog van de mens triviaal; een enkele keer wordt de ziel geraakt.
• De zin van ons leven is niet absoluut. Hij verandert in de loop van de geschiedenis en per cultuur, maar ook binnen een mensenleven.
• Het streven naar een goed en waardig leven, geeft zin aan het bestaan.
• Door de eeuwen heen is de mensheid op ethisch vlak niet veel verder gekomen.
• Een goed en waardig leven, levert een goede ziel, vrij van onrust.
• De ziel bestaat in onze taal en in onze ervaring.
• De geest is het denkende; de ziel het intuïtieve vermogen.
• De Grieken tekenden aan dat je niet voor de ziel van de ander kunt zorgen, als je niet voor je eigen ziel hebt gezorgd.
• Zorgen voor je ziel moet je zien als een laatste poging tot reflectie en inspiratie.
• Het komt helemaal niet goed als ik mijn aandacht naar geld, status of macht uit laat gaan.
• Iets maken tegen de klippen van de armoede op, is een hoopvolle bezigheid. Al mijn werk wordt vanuit die hoopvolle gedachte geboren.
• Juist het besef van vergankelijkheid doet me realiseren: als ik er iets van wil maken, moet ik het nu doen. Dus ik wil geïnspireerd en bezield bezig zijn.
• Als je verbondenheid en inspiratie voelt, kun je ervaren dat je door anderen wordt gedragen.

Abt Broeder Bernardus (Pascal Peeters)

• Met het leven wordt ons vooral ruimte geboden; vrijheid. Het is aan ons te ontdekken dat we die hebben, en dat we daarmee aan de slag mogen gaan.
• God geeft mij die ruimte nú. Daarin wil ik de eenheid met God beleven.
• Het beginpunt van het kloosterleven is: op een goede manier gelukkig zijn.
• God is liefde. Daar gaat het mij nog altijd om; dat gevoel van aanwezigheid van liefde.
• Contemplatie en gebed helpen je weer op het spoor van de liefdesrelatie te komen.
• De beleving zit niet alleen in rituelen en gezangen, maar in het ritme.
• Je moet altijd zoeken naar een balans tussen intellect en ervaring.
• We moeten terug naar het ervaren, de mystieke stroming van het christendom. We moeten terug naar het ervaren van het goddelijke.
• Een nieuw licht; dat staat voor God, die ik me als liefde voorstel.
• Voor mij is de dood de doorgang naar een ander leven, waar de eenheid met God kan worden beleefd. Net zoals wij bij Hem vandaan zijn gekomen, gaan we ook weer naar Hem terug.

Talentcoach en schrijfster Etchica Voorn

• Meditatie is een onmisbare factor in mijn leven. Het herinnert me eraan wie ik ben, en het scherpt me het leven bewust aan te gaan.
• Ik probeer betekenis te geven. Dat kan alleen in relatie tot de ander.
• Nabijheid is wat mijn leven zin geeft.
• De bron waar het diepe weten uit komt, is mijn ziel.
• Mijn kleur is verbonden met de Surinaamse cultuur.
• Praten over mijn zus die zichzelf van het leven heeft beroofd, voelt alsof je je vel opentrekt, en met je vinger over de wond heen en weer gaat.
• Ik zie de dood als een motor en motivatie om nu dingen tot stand te brengen.
• Gebeurtenissen die je voorouders destijds hebben meegemaakt, kunnen van invloed zijn op je leven nu.

Arts en schrijver Ivan Wolfers

• De biologische essentie is: overleven en reproduceren.
• Zin geven we aan ons leven door verhalen.
• Religies voorzien in de behoefte om chaos te bedwingen; door met hun verhalen orde te scheppen in de chaos.
• Mensen die de zin van hun leven zien, leven gemiddeld langer.
• De ziekte betekende dat er opeens chaos was in mijn bestaan.
• Ik houd ook wel dingen geheim, omdat ze niet goed in mijn verhaal passen.
• De buitenwereld is er altijd om je aan je ziekte te herinneren.
• We doen ook stomme dingen in dit leven, maar het is prachtig en goddelijk.
• Als je ziek wordt, leer je beter zien wat de essentie van het leven is.
• Ga maar zo lang mogelijk uit van het eeuwige leven.
• Naarmate ik ouder word, ben ik meer bezig met de vraag: wat heb ik bijgedragen?
• Er zijn veel golven over het strand gespoeld; heel wat sporen zijn uitgewist.

Violiste en stervensbegeleidster Susanne Niesporek

• Tegenover een fantastische opleiding stond een plicht: het dienen van de gemeenschap.
• Mensen zeggen dat ik sterk ben, maar wat weten ze ervan?
• Communicatie en verbinding is wat de mens tot mens maakt.
• Het leven is een kwestie van willen delen. We kunnen niet raden wat zich in andermans hoofd afspeelt, laat staan in diens hart.
• Muziek kan een grote troost zijn.
• Naarmate je ouder wordt, neemt je belastbaarheid af.
• Door te beseffen dat ik ga sterven, kan ik het leven omarmen.

ICT-er en pandit Ashis Mathura

• Je moet meerdere dingen tegelijkertijd zijn om flexibel te kunnen reageren, en het leven ten volle te ervaren.
• Mens moet je worden, en uitgroeien tot een individu dat zelf nadenkt; zijn eigen ethiek bepaalt en vooral: zelf ervaart.
• Waar het om gaat, is dat ik mijn tijd goed benut.
• Ik moest leren ook in een volkomen andere omgeving spiritueel te zijn.
• Het leven is mooi, maar ook lelijk; goed, maar ook fout - het zal je vormen en daardoor zal je groeien.
• Dankbaarheid is essentieel.
• Mijn ouders en voorouders zijn een deel van mezelf.
• Religie zie ik als goed gereedschap om je te helpen dichter bij jezelf te komen. Religie is een manier om je focus te verleggen naar je innerlijk.
• Als je alleen maar bestaat; geleefd wordt, ben je niet vrij.
• Iedereen heeft invloed op elkaar.
• De keuzes die ik dagelijks moet maken, gaan over lessen die ik nog niet heb geleerd.
• De dood zorgt ervoor dat mijn tijd hier op aarde kostbaar is.
• Ik vind het mooi te beseffen dat mijn grootvader nog steeds in mij leeft.
• Mensen zijn zich te weinig bewust van hun vrijheid.

Columniste en dichteres Marjoleine de Vos

• Soms heb je iemand anders nodig om de vraag die in jezelf sluimert, verwoord te krijgen.
• Het is werk om het leven als betekenisvol te ervaren. Ik vind het leven betekenisvol, maar niet per se zinvol.
• Geconcentreerd kijken, maakt de wereld betekenisvol.
• Opgaan in iets of iemand, dat is volop leven. Als je veel van iemand houdt, beleef je alles ook intenser.
• Kinderloosheid gaf een gevoel van betekenisloosheid.
• In de kerk kon ik meedoen met rituelen, waaraan ik troost beleefde.
• Ik kon mijn ongeloof opschorten en zo verlichting van mijn lot ervaren.
• Ik voelde me door mijn kinderloosheid wel in een bepaald opzicht buiten het leven staan.
• Ik wil voor andere mensen de betekenis van hun leven vergroten.

Bergbeklimmer Wilco van Rooijen

• Op expedities heb ik geleerd dat wij mensen complementair zijn en samen zoveel sterker.
• Het leven draait voor mij tegenwoordig om dankbaarheid.
• Je hoeft niet altijd grote dingen te doen.
• Als je jezelf begrijpt, kun je beter met anderen omgaan.
• Wat ga je ervan leren?
• Het gaat niet om het doel, maar om de weg erheen. Maar dan moet je wel eerst een richting kiezen.
• Als we volwassen zijn, is er de angst anderen pijn te doen wanneer we voor onze droom kiezen.

Zangeres Christianne Stotijn

• Ik zie het intens geluk met een kind als de zin van mijn leven.
• Het leven maakt zichzelf zinvol.
• Voor mij is de zin van het leven: in verbinding staan met de ander, en liefde geven.
• Ik denk dat 'een overtuiging willen benadrukken', vaak alleen maar averechts werkt.
• Als het verhaal sterk genoeg is, kun je het zijn werk laten doen.
• Door de geboorte van mijn zoon ben ik mezelf veel minder belangrijk gaan vinden.
• De zorg voor een jong kind trekt je voortdurend in het moment.
• Ik probeer vooral iedere dag als een geschenk te ervaren.

Hoogleraar Paul van Velde

• We zoeken iets wat ons verheft boven het alledaagse, omdat we niet alleen maar op aarde willen zijn om er onze dagen te slijten.
• Ons hele denken kun je beschouwen als een vaardigheid die erop is gericht de chaos begrijpelijk te maken.
• De chaos blijft, en vernieuwt zich.
• Telkens is er weer iets onbegrijpelijks waar we onze tanden in mogen of moeten zetten.
• Alles is altijd weer complexer.
• Wat brengen wijsheid, fatsoen en redelijkheid me op dit moment?
• Ik twijfel aan het niet-bestaan van God.
• Zoeken is zo essentieel voor de mens.
• Als een geloof wordt dichtgespijkerd, ontaardt het snel in fundamentalisme.
• Wat je ook van deze wereld vindt, we moeten het er wel mee doen.
• De zoektocht naar de zin van het leven is zonder einde.

Epiloog

Mensen zijn niet eenduidig, het leven is dat niet.

Uit de interviews met de 40 hierboven genoemde gesprekspartners destilleerde Fokke Obbema de volgende zeven inzichten:

• 1. Kwetsbaarheid als essentie, het belang van verbinding.

1. Ieder mens is een schakel in een groter verbond. Dat verbond valt niet precies te doorgronden.
2. Succes en status vormen maatschappelijke kernwaarden.
3. Als je alleen maar dat (wat goed gaat) vertelt, blijf je op een oppervlakkig niveau. De openheid die nodig is voor het tonen van kwetsbaarheid, vergt vertrouwen in de ander.
4. De rode draad in alle gesprekken is het belang van 'verbinding'.    

• 2. Veerkracht, hand in hand met dankbaarheid.

1. De mens beschikt over grote veerkracht.
2. De combinatie van ontbering en levensvreugde komt opmerkelijk veel terug.
3. Veerkracht kent ook grenzen.

• 3. Het leven is een leerschool.

1. Het leven is een leerproces, dat tot doel heeft de zin ervan te ontdekken.
2. Met alleen kennis kom je er niet, als het gaat om existentiële vragen.
3. Wijsheid is iets wat je via oefening tot je door moet laten dringen.

• 4. Hoop op vooruitgang - op weg naar een groter ethisch bewustzijn.

1. De kerntaak van de mensheid: het opbouwen en doorgeven van kennis, normen en waarden.
2. De wereld wordt gezonder en welvarender. De vooruitgang is onmiskenbaar.
3. De kwaliteit van het leven is verbeterd.
4. Ethische groei is er zeker.

• 5. Beperkingen van de wetenschap en herwaardering van religie.

1. Met de bevrijding van de religie hebben we aan houvast verloren.
2. Zin is: wat we eraan moeten toevoegen.
3. Het geloof in de wetenschap is veel te absoluut. We moeten haar begrenzingen blijven zien.
4. Toen mij de beperkingen van de wetenschap in toenemende mate opvielen, begon ik religie hoger aan te slaan. Ik begrijp beter hoe wezenlijk 'geloven' blijft.
5. De mens heeft behoefte aan iets groters dan hijzelf, dat ergens op is gericht. Het idee van chaos of willekeur is bedreigend.
6. De behoefte aan houvast herken ik.

• 6. Het nut van de dood - zoeken naar de essentie.

1. Overlevingsdrang wint het van sterfelijkheidsbewustzijn.
2. Overlevingsdrang werkt de illusie van eeuwig leven in de hand.
3. Ik wil geïnspireerd en bezield bezig zijn.
4. De urgentie die onze eindigheid aan het bestaan geeft; het besef dat we er nu iets van moeten maken voordat het voorbij is, komt vele malen terug.
5. Waar het in mijn ogen vooral op neerkomt, is de kunst 'dankbaarheid' daadwerkelijk te ervaren. 
6. Alles is vergankelijk, en niets vanzelfsprekend. De vergankelijkheid vormt de kern van de kwetsbaarheid van ons bestaan.
7. We moeten leren meer compassie en solidariteit voor elkaar op te brengen.

• 7. Geen zin, wel betekenis?

1. De zin van het bestaan, die voel je.
2. De notie van 'zin als bedoeling' wordt onderuitgehaald door de fundamentele rol die toeval speelt.
3. Wat maakt het leven betekenisvol? Van betekenissen is ons leven 'doordrenkt'.
4. De overdracht van ons genenpakket bleek nogal slecht bij kinderloze lezers te vallen.
5. We komen onze dagen zinzoekend en zingevend door.

Geen enkel antwoord op de vraag naar de zin of betekenis aan ons bestaan, geldt als finaal. 

Het is een zoektocht zonder einde, 

maar daarmee nog niet nutteloos.