Wiep Koehoorn: De Friezen

Maandag 8 november 2021

Cover van 'De Friezen'

De Friezen

In 2010 verhuisde journalist-schrijver Flip van Doorn uit vrije wil naar de provincie die zijn grootvader ooit om economische redenen verliet: Fryslân. Sindsdien probeert hij te begrijpen waar hij terecht is gekomen. Op zoek naar antwoorden maakte hij elf tochten door Fryslân en ver daarbuiten. In plaatsen als Warns, Allardsoog en Rinsumageest, maar ook in Rome, de Alpen en in het Duitse Waddengebied stuitte hij op sporen van de Friezen en hun mythische Friese Vrijheid.

In zijn boek 'De Friezen' (2021) vertelt Van Doorn het verhaal van een doortastend volk, waarvan de oorsprong en invloed ver voorbij de grenzen van de huidige provincie Fryslân reiken. Niet-Friezen biedt hij een inkijkje in dat buitengewone stukje Nederland, dat officieel Fryslân heet. Friezen houdt hij een spiegel voor waarin ze zichzelf herkennen: tegendraads en tegenstrijdig, creatief en conservatief, onzeker en zelfbewust, open en gesloten, en dat allemaal tegelijk.

Een geschiedenis

Het boek was al weer aan mijn aandacht ontsnapt, maar collega Bart tipte mij afgelopen nazomer gelukkig om dit boek vooral eens te gaan lezen; en onze kinderen gaven me onder andere dit boek voor mijn verjaardag.

Dit boek is als het ware een reisverslag door de geschiedenis, de taal en door het land der Friezen. De auteur gaf het boek dan ook als subtitel: 'Een geschiedenis'.

Auteur Flip van Doorn - geen geboren, maar wel belangstellende Fries - heeft middels zijn reisbeschrijving een mooi en duidelijk beeld geschapen van allerlei ins en outs van de Friezen en Fryslân, van aloude tijden van weleer, met verwijzingen naar de de Friezen en Fryslân hedentendage. Voor wie zich diepgaand wil verdiepen in de historie van Fryslân & de Friezen zijn er honderden, wellicht duizenden, boeken geschreven, die alle met meer of minder diepgang items uit de Friese historie beschrijven. Geschiedenisliefhebbers kunnen dus te kust en te keur met alle oude en nieuwe publicaties over Fryslân en de Friezen.

Leessuggestie

Dit boek zou je als belangstellende heel goed eens kunnen gaan lezen om een globale indruk te krijgen van de geschiedenis van de Friezen als volk, en van Fryslân als 'land'. Vooral voor niet-Friezen, of pas beginnende Friezen of voor Friezen die zich nog maar nauwelijks in de Friese geschiedenis hebben verdiept, biedt dit boek wellicht een mooie opstap, om na dit boek gelezen te hebben, zich nog eens verder te verdiepen in de rijke historie van Fryslân en de Friezen.

Dit boek sluit af met een Beknopte literatuurlijst, een Woordenlijst, en een Register.

Tijdens het lezen heb ik aantekening gemaakt van opvallende zinsneden, die iets karakteriseren van de inhoud van dit boek. Die aantekeningen zijn geen samenvatting, maar geven een impressie van wat in dit boek wordt geschreven. Wellicht nodigen die impressies je uit - of dagen ze je uit - om dit boek ook te gaan lezen.

Inleiding

Reizen kan ook dicht bij huis.
Fryslân is een ongekend complexe en heterogene kluwen van identiteiten.
Met de namen die de Friezen hun kinderen geven, onderscheiden ze zich van anderen, en daarmee komt hun identiteit tot uitdrukking.
Haast leidt nergens toe.
Friezen zijn tegendraads en tegenstrijdig, creatief en conservatief, onzeker en zelfbewust, open en gesloten.

Woorden

Leeuwarden

Grootvader droeg Fryslân altijd en overal in zijn hart.
Hoewel de Friezen het op prijs stellen dat je hun taal leert spreken, corrigeren ze elke kleine uitglijder.
Friezen slapen in een tweepersoons bed - zodat ze ook 's nachts dwars kunnen liggen.
De minsken wolle ornaris wêze hwêr't se net binne.
Zelfs een eindstation is een doorgangsplek.
In Fryslân worden ideeën en initiatieven niet van bovenaf opgelegd, maar ontstaan ze in onderlinge samenhang in dorpen, wijken, steden.
Wie het Fries niet met de brijleppel ingegeven krijgt, staat meteen op een schier onoverbrugbare achterstand.
Elk van de elf Friese steden is ontstaan aan het water, en dankt bloei, welvaart en ook status van de stad aan die gunstige ligging.
De geschiedenis blijft in beweging.
Vrijheid, opstand en repressie lopen als een rode draad door de geschiedenis van Leeuwarden.
Het bonte samenraapsel van verhalen, mythen, legenden, feiten en nationalistische opsmuk dat met elkaar de Friese geschiedenis vormt, verhult meer dan het prijsgeeft.

Sporen

Leeuwarden - Dokkum

Wat voor grootvader een breuk met zijn geboortegrond was, bleek voor zijn nazaten een stap van essentieel belang.
Als Friese schippers geen geld hadden voor een paard, trokken ze zelf de schuit, of lieten dat hun kinderen doen.
De eerste huisterp van Finkum/Feinsum moet al vóór het begin van onze jaartelling op een kwelderwal zijn opgeworpen, en is later uitgegroeid tot een flinke dorpsterp.
Alde Friezen (kloostermoppen) bestaan in allerlei schakeringen.
Ook de Friezen bouwden hun kerken voor de eeuwigheid.
1555: Friezen knielen alleen voor God.
De Stânfries, de standvastige Fries buigt voor niemand, en gaat voor niemand door de knieën.
De herinnering aan de zee is in Fryslân nooit ver weg.

Terpen

Hallig Langeness - Harlingen

In de wind en de golven schuilt het gevaar.
We wanen ons veilig, maar niets is zeker.
De vrijbuiters die wonen aan de Oudebildtdijk lijken echte Friezen.
In 1574 leek bij de Friezen het belang van de eigen terp nog altijd zwaarder te wegen dan dat van het hele gebied.
We hebben overstromingen nodig.

Heilige plekken

Dokkum - Rinsumageest

De van oorsprong Angelsaksiche bisschop Bonifatius heeft het christendom op bepaald agressieve wijze opgelegd aan de Friezen, waarmee hij de Friezen provoceerde.
De Friezen zaten niet op een nieuwe religie te wachten.
Het Friesche volk is een eigen weg gegaan.
Wie een volk wil leren kennen, doet er goed aan de heilige plekken van dat volk te bezoeken.
De schiere monniken van klooster Klaarkamp legden het fundament voor het moderne Fryslân.
Genius loci: de locatie is bezield, spiritueel geladen.
Vrijheid gaat in de kern op geven, en staat haaks op wat we leren: dat we vrijheid moeten nemen.
Je kunt niet vrij zijn zonder de liefde van een ander.
'Fries' en 'vrij' zijn hetzelfde.
Het aannemen van het christelijke geloof viel voor de Friezen samen met het verlies van de vrijheid. Dogma's en geboden van de nieuwe religie boden een veel strikter raamwerk dan de Friezen gewend waren.
De meeste kerken op terpen zijn gefundeerd op overblijfselen van Germaanse heiligdommen.

Pelgrimage

Irnsum - Rome

De komende dagen ben ik een pelgrim.
Veel middeleeuwse pelgrims maakten hun reis aan het einde van hun leven.
Neem de tijd.
Het kostbaarste wat je bezat, offerde je aan de goden.
Karel de Grote klonk de wereldse en kerkelijk macht samen.
Romeinse soldaten beschermen de christenen. Het is ooit wel anders geweest.
Het waren de Romeinen die het gebruik van bakstenen in Nederland introduceerden.

Handelsreis

Rome - Leeuwarden

Vrije Friezen hoefden niemand boven zich te dulden. Alleen de keizer zelf - en God, natuurlijk. Bestuur en rechtspraak regelden de Friezen zelf.
De grenzen waren (1272) diffuus en open. In feite was Europa Europeser dan het in onze dagen is, en waren de Friese handelsreizigers echte Europeanen.
De Friezen bleven vrije handelaren; reisden waarheen ze maar wilden gaan.
In 1147 verdreven de Friezen met de hulp van de heilige Mauritius de Moren uit Lissabon.
De Friezen dopten hun eigen boontjes.
De vrije Friezen gingen waar het hun beliefde.
Wie het kwade probeert te beteugelen, perkt ook het goede in.
Vrijheid en onafhankelijkheid kunnen niet zonder verhalen, legenden, sagen, mythen desnoods. Maar ze kunnen ook niet zonder de legitimatie van documenten.
Vrede tussen naburige gebieden vormt een voorwaarde voor bloei van handel en welvaart.
Sagen en mythen dienden vaak om situaties te verklaren of te rechtvaardigen.
Het overgrote deel van de Friese klei is afkomstig uit Zwitserse oerkantons.
De fundamentele vrijheid verenigt Zwitsers en Friezen.
Friezen en hun taal zijn innig verweven met de inwoners van Europa en met hun talen. En dat geldt zelfs voor de Friese klei.

Waterscheiding

Kreileroord - Warns

Oude volksverhalen belemmeren het zicht op de feiten.
Gezien vanuit het Friese perspectief waren de West-Friezen doodgewone Hollanders geworden.
Het Fries beklijft vrijwel alleen bij degenen die het meekregen aan de memmeboarst.
Alleen als vanwege de tweeklanken en zelfs drieklanken verdient de rijke Friese taal bescherming en meer.
Verschraling van de taal is net zo ondermijnend als verschraling van het landschap. Wetenschappers hebben zelfs aangetoond dat afname van de diversiteit aan talen, in regio's overal in de wereld, hand in hand gaat met verlies aan biodiversiteit.
Het Reaklif is best groot en indrukwekkend wanneer je erbovenop staat, maar van een afstandje bezien is het inderdaad weinig meer dan die flinke mierenhoop.

Macht

Burhave - Brongerga

Met het verlies van de Friese Vrijheid kwam ook een einde aan de relatieve gelijkwaardigheid die de Friese samenleving lange tijd kenmerkt.
De Zeven Friese Zeelanden zien we terug in de vorm van de zeven pompeblêden in de Friese vlag.
Alle vrije Friezen waren voor de wet gelijk.
Appingedam was destijds een Friese stad.
De steeds exuberantere hofcultuur van de stadhouders en hun entourage, maakte dat de kloof tussen de bestuurlijke elite en het volk steeds groter werd.
De volkswoede die in Leeuwarden tot uitdrukking kwam, getuigde van drie eeuwen opgekropte frustratie over het feodalisme en de daaruit voortvloeiende elitevorming, vriendjespolitiek en uitbuiting.
De licht anarchistische volksaard in de Friese laagveengebieden bleek een uitstekende voedingsbodem voor de socialistische beweging.

Waterwegen

Amsterdam - Oosterlittens

Geen stad ter wereld heeft zo'n omvangrijk archief als Amsterdam.
Het Lemster Ir. Dr. D.F. Woudagemaal is het grootste nog werkende stoomgemaal ter wereld.
Friesland bleef achter als een agrarisch gebied.
De Friese adel had zijn machtsbasis op het platteland.
Als het streng vriest, neemt een diepgeworteld oergevoel van vrijheid bezit van de Friezen.
De Friese paradox: in Fryslân gaat een naar Nederlandse begrippen relatief lage welvaart hand in hand met een relatief hoog welzijn. Friezen zijn veruit het gelukkigst van alle Nederlanders.
Behalve de sterke Friese identiteit en de gemeenschapszin van de mienskip is volgens onderzoekers ook het landschap een factor die in het geluksgevoel van de Friezen een grote rol speelt.
De boeren in de omgeving die hun weilanden openstellen voor wandelaars, ben ik eeuwig dankbaar.
In Fryslân ervaar ik een vrijheid, die zich niet in economische modellen laat vangen.
De oude Hanzestad Bolsward dankt zijn weelde aan de handel.
Het kan voor Friezen geen kwaad af en toe eens andere kusten te verkennen, als is het maar om doordrongen te rake van de weelde die thuis wacht.

Vormgegeven landschap

Oranjewoud - Ameland

Uit het werk van Friese kunstenaars blijkt steeds weer een innige en diep doorvoelde band met het landschap. Door de schoonheid vast te leggen, willen ze haar behouden.
Landschapskunst: wanneer we toch ons land zelf vormgeven, dan kunnen we er net zo goed voor zorgen dat het mooi wordt.
Louis de Roy had met zijn Ecokathedraal geen einddoel. Het ecokathedrale proces vormt een doel op zich. Samen bouwen natuur, tijd en ruimte de komende eeuwen verder. Le Roy stelde dat de mens met de natuur moet samenwerken om zo de hoogste graad van complexiteit te bereiken.
De praktijk leerde dat een complex systeem grotere overlevingskansen opleverde.
Een hooggelegen zandrug maakte een passage door uitgestrekte veengebieden mogelijk.
De tijd wreekt zich op alles wat zonder moeite tot stand komt.
De natuur is van zichzelf zelden rechtlijnig.
Een tevreden koe geeft meer melk, en een koe is tevreden wanneer ze een regelmatig leven leidt.
De teelt van snijmaïs vraagt veel mest, en snijmaïs is derhalve een prima gewas om zowel de mest op te nemen, als de koeien mee bij te voeren.
De zee en de kwelders dicteerden waar de terpen kwamen te liggen.
Volgens Claudia Buisson is kleinschalig en zelfvoorzienend werken - en zo kennis opbouwen - de toekomst.
Door efficiëntie en grootschaligheid gaan de onderlinge verbanden tussen boer en burger en de complexiteit op lokaal niveau verloren.
De juiste aanpak van de problemen van deze tijd ligt in veel gevallen niet voor, maar achter ons, omdat we massaal een doodlopende weg in zijn gerend. De pas vertragen - of zelfs even stilstaan - en over de schouder kijken, levert vaak meer op dan voortsnellen.
Met eerbied nemen de Friezen de pet af voor het verleden, ondertussen steken ze de handen uit de mouwen voor de toekomst.
Minder dan de helft van het aantal inwoners in Fryslân is het Fries machtig.
Overal slaat het economisch rendement de maat, en drukt een immer krachtiger stempel op het landschap.
De zee heeft dit land gevormd.
In de loop der eeuwen hebben de Waddeneilanden altijd gewandeld.
Waar ik ook maar ga, hebben mensen Fryslân vormgegeven.

Hart

Leeuwarden - Leeuwarden

Het bestuurlijk hart van Fryslân is tot stand gekomen dankzij eeuwen volharding, moedige strijd en rotsvast vertrouwen in God. Allereerst is er de autonomie.
Wars van knellende regels, klinkt de taal van de Friezen in een eindeloos aantal varianten. Het is een taal die zich aanpast aan plekken.
De meest alledaagse dingen leveren in het Fries een waaier aan bjusterbaarlik mooie woorden op.
Elke Fries of Friezin lijkt zijn of haar eigen Fries te spreken.
De onderlinge diversiteit onder de Friezen is groot.
Het oude dorpshart van Grou bezwijkt onder de terrassen, aanlegsteigers en watersportwinkels.
Friezen zijn hun omgeving meer en meer naar hun hand gaan zetten.
Wie zich in Fryslân vestigde, had zich te voegen naar de aard van het landschap en de taal die eruit ontsprong.
Een uitsluiting staat lijnrecht tegenover vrijheid.
Friezen die hun vrijheid koesteren, verklaren daarmee hun liefde aan hun land, hun geboortegrond en hun verwanten.
In essentie betekent 'Ik bin Fries' hetzelfde als 'Ik bin frij'.
Het waren vooral de leefomstandigheden die de Friezen onderscheidden van de anderen.
Allemaal maken we deel uit van een geïndustrialiseerde en mondiaal georganiseerde samenleving.
Fryslân is een overzichtelijke samenleving, opgebouwd uit kleinere samenlevingsverbanden. Een eenheid, maar wel een eenheid, waarin elke component een eigen karakter heeft.
Hoe nadrukkelijker de Friezen proberen controle over de natuur te krijgen, hoe meer ze hun eigen plek in die natuur ondergraven.
Overal gaan de feiten uit de geschiedenis in de sluiers en fijngeweven gewaden van vertelsels.
History is a continuing dialogue between the present and the past.
Alles wat Friezen bouwen en doen, heeft uiteindelijk alleen kans van slagen als het in balans is met de bodem waarop ze leven.
Achter het stugge voorkomen van de Friezen gaat een wereld aan openheid en gastvrijheid schuil.
Het behouden en beschermen van iets wat dierbaar is, verhoudt zich nu eenmaal moeilijk tot het delen ervan.