De Engelen van Jacobus

Zondag 26 januari 2020

Cover van 'De Engelen van Jacobus'

Pelgrimeren door Europa
Een pelgrimage te voet naar het Spaanse bedevaartsoord Santiago de Compostella vanuit het Nederlandse Enschede is niet alleen een fysieke reis, maar ook een diepe innerlijke beleving. In zijn boek 'De Engelen van Jacobus' (2005) schetst pastor Ben Engelbertink die (zijn) reis als een wandeling door de geestelijke, sociale en politieke stromingen van Europa door de eeuwen heen.
Engelbertink weet op verrassende wijze de alledaagse reiselementen te verbinden aan wetenswaardigheden over streek, stad, mens, religie en geschiedenis. Hierdoor kan het dat naast zaken als wonderen en devotie, evangelische stromingen, het celibaat en de feesten der heiligen, ook thema's als de Baskische beweging in dit boek een plaats krijgen. 
Tot slot geeft Engelbertink ook nog een overzicht van de (gebruikte) literatuur over dit thema. 
Het boek is dan ook een boeiende pelgrimage geworden, waarbij de lezer stap voor stap de reis naar Santiago de Compostella met deze pelgrim mee beleeft.

Wandelen en verdiepen
Van eind april tot eind juli 2002 heeft de rooms-katholieke priester-auteur Ben Engelbertink vanuit Enschede de voettocht gemaakt naar Santiago de Compostela. Als metgezel ging zijn broer Henk mee. Daarnaast waren er talloze mensen die hen vanuit thuis en onderweg hielpen en bijstonden, die daardoor deze pelgrimstocht mede mogelijk maakten. Dat waren volgens Engelbertink 'de engelen', waarnaar de titel van het boek verwijst.
In deze uitgave biedt de schrijver van dag tot dag een beknopt verslag van de feitelijke tocht. Daarna biedt de pelgrim-auteur omtrent elke dag een verdiepende beschouwing, waarbij allerlei onderwerpen ter sprake worden gesteld, die meestal kerkelijk of religieus van aard zijn. Het gaat daarin bijvoorbeeld over Germaanse culturen en Romaanse invloeden in Europa, de dom van Keulen, over pelgrims, vergeving en bezinning, over Cluny en Santiago de Compostela, over de Katharen, het Edict van Nantes, over Protestantisme en de Franciscaanse Beweging, over vredesbewegingen, mystiek en spiritualiteit; kortom heel veel aspecten die de West-Europese cultuur mede hebben bepaald.
Daardoor is dit boek veel meer dan de beschrijving van Engelbertinks pelgrims-voettocht naar Santiago de Compostela geworden. Het is naast het pelgrimsverslag ook een buitengewoon informatief boek over een denkbeeldige tocht door de geestelijke, sociale en politieke stromingen van acht eeuwen Europese geschiedenis geworden.
Engelbertink gaf zijn boek een tweetal subtitels mee, te weten:

• Verslag van een voettocht van Enschede naar Santiago de Compostela;
• Een wandeling door geestelijke, sociale en politieke stromingen in West-Europa sinds 1225.

Acht dagreizen in Nederland
Hieronder volgt een selectie uit de dagbeschrijvingen van Ben Engelbertink, die in dit boek altijd beginnen met een korte inleiding op een bijzondere gebeurtenis van die dag, gevolgd door een haiku naar aanleiding van die gebeurtenis. Daarna volgt een korte beschrijving van de betreffende dagetappe en dan sluit hij het dagverslag af met de beschrijving van een of ander onderwerp of over een spirituele stroming.

• 1. Het geheim van overleving: een pelgrim moet zich kunnen aanpassen en moet elke situatie positief gebruiken. De eerste les: aanpassen en open staan voor nieuwe situaties. Tweede les: sla geen uitnodigingen af. Derde les: luister naar de verhalen van mensen, maar geloof ze niet altijd. Trekkend door deze landen zien we het resultaat van eeuwen mensheid. We zullen zien dat de verering van Moeder Gods een belangrijke plaats inneemt in het religieuze leven van de mens van de Middeleeuwen.
• 2. Daar gaat het toch om: volhouden in hoop, bijna tegen beter weten in, ondanks alles. Gekruisigd zijn ten einde toe en toch zeggen dat er nog leven in zit en dat noemen we Pasen. Geef ons heden ons dagelijks brood: het gebed van de pelgrim. Pelgrims kwamen naar Keulen om de schrijn van de Drie Koningen te bezoeken. De oude kathedraal was niet groot genoeg om al deze pelgrims te ontvangen.
• 3. De weg verraadt de reiziger niet wat hem aan het eind te wachten staat. We hebben de tijd aan ons, maar misschien is het toch beter om gewoon te kijken hoe het gaat. De weg van de pelgrim kan niet van tevoren vastgelegd worden. Het kunnen leven met onzekerheden is een essentiële gesteldheid van de pelgrim. Het gezonde verstand brengt ons wel naar de goede beslissing. Gastvrijheid boven alles. Als je niet veel hebt, hoef je ook niet met veel rekening te houden. Als je op pelgrimstocht gaat, dan ga je ervan uit dat er ruimte genoeg is. Je moet jezelf ontledigen van je eigen agenda, van je eigen ruimte. Je gaat meer oog krijgen voor de mens om je heen. Het is de moeite waard om dat te proberen. Mijn vrienden en vriendinnen draag ik met me mee, en ook al die anderen, die van mij eigenlijk wel thuis hadden mogen blijven, ook die gaan mee. Ze zijn een deel van mijn leven. De thuisblijvers lopen mee en worden onderweg licht bij het opsteken van de vele kaarsjes in kerken en kathedralen. Het is heel gemakkelijk om te praten over solidariteit met de armen, maar het is een uitdaging om te leven  in onzekerheid over alles wat er dagelijks kan gebeuren. Familie overbrugt tijd en afstand en zelfs misdaad. 
• 4. Keulen was de vierde 'heilige' stad geworden na Rome, Jeruzalem en Constantinopel.
• 5. Er bestaan historische verbindingslijnen tussen Cluny en Santiago de Compostela. Kloosters gingen kloosterboerderijen bouwen en hielpen de bevolking bij het ontginnen van de woeste veengronden. Engelen staan niet hoog boven ons, maar reizen met ons mee in het hier en nu. De mensen die nu naar kloosters gaan, zijn op zoek naar hun eigen ik, naar de invulling van hun leven, naar rust in de jachtige wereld van vandaag de dag.
• 6. De schelp, het symbool van Santiago de Compostela, maakt het gemakkelijk voor mensen om ons, pelgrims aan te spreken. Het is dus goed voor pelgrims om deze schelp mee te dragen. Bij vele mensen die de zelfstandige, c.q. individuele manier van zijn, aanhangen, leeft de zucht naar gemeenschap, en waarschijnlijk ook omgekeerd als de gemeenschap te benauwend wordt en vrijheid ontneemt. Het geven van gastvrijheid aan zovele mensen bij mij in huis heeft me ook veel zegen gegeven. Individualisme betekent ook afzondering, afscheiding, muurtjes bouwen. Op tijd eten kopen, betekent ook natuurlijk dat we de spullen een eind mee moeten dragen. In de loop van de eeuwen is het vaker voorgekomen dat de stem van God niet werd gehoord. Wanneer en woord mijn mond verlaat, gaat het zijn eigen leven leiden en komt terug bij mij, verbogen en verbasterd.
• 7. Tijdens het lopen is het belangrijk om samen verantwoordelijk te zijn voor het kiezen van de weg. Je ontmoet ook mensen die jou willen ontmoeten; eventjes kruisen de paden zich en engelen bemoeien zich met de ontmoeting. Het is voor ons dan ook wel heel bijzonder om te beseffen dat hier een millennium geleden ook al mensen liepen met dit doel voor ogen. Je moet ook wel weten waar je vandaag de dag loopt. De weg naar Santiago de Compostela is voor mij een stuk van mijn levensweg, die hierdoor omgebogen kan worden naar iets waarnaar ik al lang op zoek ben. Zo'n weg van zoekend voortgaan kan dus een bevestiging worden van het gezochte, maar tevens kan het een bevestiging zijn dat een andere weg ingeslagen moet worden.
• 8. In de Middeleeuwen was het nogal duidelijk; men ging op pelgrimstocht om boete te doen, om zich van een plaats in de hemel te verzekeren. De pelgrimstocht heeft te maken met het leven. Je staat in het leven en je wilt de weg vinden. De weg is een religieuze ervaring. De pelgrim wandelt over Gods wegen vrijwillig en bevindt zich buiten zijn eigen kerkgemeenschap. Pelgrims zijn herkenbaar, afhankelijk van de pelgrimstocht die ze maken. De pelgrims naar Rome droegen het kruis als symbool van overgave en lijden. De pelgrim naar Jeruzalem droeg een palm en was de zoeker naar zegen en eeuwige beloning. De uitrusting van pelgrims naar Santiago de Compostela bestond uit een staf met kalebas en schelp. Open jouw hand tijdens de wandeling, en kijk naar wat de vrijheid je geeft. De weg kun je wel kiezen, maar niet de mensen die je ontmoet. Alleen gedachten die ons tijdens het wandelen invallen, zijn waardevol.

De zesdaagse van België

• 9. Het is fijn dat we zoveel kunnen leren van andere culturen, maar ook zo moeilijk om af te stappen van onze eigen culturele achtergrond. De camino is tot cultureel erfgoed van Europa verklaard. Jacobus was de eerste van de apostelen die martelaar werd. De eerste werkzaamheden aan de route naar Santiago de  Compostela werden ondernomen door het klooster van Cluny. 
• 10. Het ongewisse en onzekere is zeker ons ten deel gevallen. Klagen doen we niet; we nemen het zoals het komt. We moeten niet alle verhalen serieus nemen en begrijpen dat de mythe ook belangrijk is voor deze tocht. Het lijkt er op dat mensen hun sporen willen achterlaten. Ze willen deel uitmaken van de weg. Pelgrims zijn de weg.
• 11. Het meeste komen we in gesprek met mensen, wanneer we ze de weg vragen. We hebben dan ook vaker naar de weg gevraagd dan nodig was. Jacobus heeft al lang een bijzondere plaats ingenomen in de harten van de mensen. Monniken mochten niet pelgrimstocht gaan volgens de strenge regels van Anselmus van Canterbury. Een monnik uit Corbie, Elving, zei dat een geestelijke oefening de pelgrimstocht geheel kan vervangen. 
• 12. Ultreia: voorwaarts, moed houden, je redt het wel. Hulp aan de pelgrims, die met hun traditionele pelgrimskledij een soort heilig gezag afdwongen, werden ook goed beloond. Je ziet wel dat vele pelgrims elkaar helpen.
• 13. Onthaasten is misschien een beter antidotum tegen stress en het niet kunnen klaarkrijgen van allerlei werkzaamheden dan de vele vakantiedagen. De Zenlevenshouding is helemaal gericht op het eenvoudige, schoonheid in soberheid, geen rommel, geen hebbedingetjes overal om je heen. Het vereist een stukje nederigheid om toe te geven dat je verkeerd bent gegaan, om weer een stukje terug te lopen en een nieuwe weg in te slaan. 
• 14. Ook in deze tijd sturen de armsten der armen liever hun gebeden op tot God en al zijn hemelscharen, dan er openlijk voor uit te komen dat men arm is.

Van de Franse grens naar Vézelay

• 15. Een terugkeer naar en een bezinning op de beleving van het evangelie is waarschijnlijk de voornaamste drijfveer van een totale vernieuwing van het kerkelijke leven. Het kloosterleven was net zoals de pelgrimstocht een levensverzekering voor het hiernamaals. Zo'n route is dikwijls onbevredigend, wanneer het spirituele afwezig blijft. 
• 16. Trappisten staan voor 'bid en werk', en de Benedictijnen voor 'bid en studie'. Het nadeel van de individuele armoede in kloosters leidde tot collectieve rijkdom, waardoor dikwijls het spirituele naar de achtergrond werd verdrongen.
• 18. Kloosters in de Lage Landen richtten zich vooral op de ontwikkeling van het land. Afhankelijkheid hoort ook bij het religieuze leven. 
• 19. De monniken hadden in Cluny geen gemakkelijk leven en legden zichzelf een strenge regel op. De autoriteit van de Paus staat boven die van wereldlijke leiders, omdat zijn autoriteit door God gegeven is. De Paus is de stem van God op aarde en kent de weg naar de hemel. In die tijd zorgde men er wel voor dat Santiago de Compostela de enige plaats bleef waar Jacobus vereerd kon worden. Het veld van San Tiago was dan wel het einddoel van menig pelgrim, maar de weg er naar toe was belangrijker. Dit pelgrimspad moet gewoon te voet worden gelopen. 
• 20. Je moet goed voorbereid zijn op zo'n tocht en een goede conditie hebben. Tijdens de tocht is het ook bijzonder belangrijk om op de lichamelijke veranderingen te letten en zodoende in goede conditie te blijven. Kijken we naar de islam, dan zien we dat de staat onderworpen is aan de religie. Het is niet juist om te zeggen dat scheiding van Kerk en staat betekent dat religie uit de samenleving wordt teruggedrongen. Frankrijk is een land dat geteisterd is door godsdienstoorlogen en onlusten.
• 21. Een pelgrimstocht is natuurlijk uitermate geschikt en bedoeld voor reflectie. Het gewicht van de rugzak wil je wel graag verminderen en je merkt dan dat je met veel minder kunt leven en rondkomen. Haast wordt gestraft. In je hoogmoed kun je denken dat je niemand nodig hebt, maar we hebben al gauw ondervonden dat je juist op een pelgrimstocht sterk afhankelijk bent van de mensen die je tegenkomt, meer nog, je moet zelfs mensen gaan zoeken die je verder op weg helpen. Ook wij hebben ervaren dat je moet lopen in verbondenheid, in goede verwachting dat je wel verder komt en natuurlijk in het vertrouwen dat je bereikt wat je jezelf hebt voorgenomen. Wanneer de wereldlijke macht een godsdienst vervolgt, verzetten de aanhangers van deze godsdienst zich tegen deze macht.
• 22. We zien het machtige en sterke langs de weg, maar ook het kleine en zwakke. Vertrekkend van het bekende en lopend op onzekerheid, waarna we aankomen om iets nieuws te beginnen. De vraag is ook: hoe zal ik zijn bij terugkomst? Nog steeds worden er kruistochten gehouden tegen allerlei groepen van de bevolking. Ook tegenwoordig gebruiken sommige bisschoppen het woord van de Paus als een oproep en als bevel en hebben ze niet de kracht en moed om zijn woord te weerstaan. Vele mensen zouden gebaat zijn als een bisschop krachtiger zou optreden en meer initiatieven zou nemen. Eenheid schijnt belangrijker te zijn dan pluriformiteit. De waarheid is pluriform. De kruistochten van deze dagen zijn ook heftig en leiden de aandacht af van waar het eigenlijk om zou moeten gaan, net zoals vroeger. 
• 23. Er zijn verschillende motivaties en redenen en mensen hebben meestal een eigen agenda. 
• 24. Leven in de Geest is wel goed, maar een beetje eten mag er best tegenover staan. De goddelijke dimensie van het wild in het veld behoorde bij de theologie van de arbeider. Trekkend door Frankrijk zie je het eeuwenoude spel van macht en onmacht, van rijk en arm, en voel je dat je niet wilt horen tot de machtigen en rijken. In het kort zegt de leer van de Katharen dat de wereld geschapen is door de slechte geest en dat de ziel is geschapen door de goede geest.
• 25. De mysterieuze ondertoon, de dingen die wij mogen vermoeden en soms niet mogen uitspreken: ook dat is leven.
• 26. In Frankrijk was het platteland al eerder zonder priesters komen te zitten en kwamen de gelovigen voor de dichte deur te staan, net zoals de pelgrim. Theologisch gezien heeft elke gemeenschap van gelovigen recht op een viering van de eucharistie. De oplossing moet dan niet in een andere structuur gezocht worden, maar in een nieuw soort priesterschap. 
• 27. Cluny en Taizé zijn beide gekenmerkt door een diep verlangen om terug te keren naar de oorspronkelijke Christelijke beleving van het evangelie.
• 28. De weg, de camino, moet worden gelopen om terug te keren tot jouw oorsprong; 'jezelf leren kennen'. Het bezoek van de Paus was een poging om de katholieken weer achter de bisschoppen te krijgen, maar werd ook een van de oorzaken van een snelle ontkerkelijking. Liefde voor de kerk kan gepaard gaan met een grote droefheid.  
• 29. De aankomst in Vézelay was iets bijzonders. Het blijft een strijd in de Kerk, zeker in de gevestigde kerken. 
• 30. In de geschiedenis van Santiago de Compostela neemt Vézelay een belangrijke plaats in. Altijd weer is het een uitdaging om goed om te gaan met veranderingen. Elke eeuw kent zijn eigen sociale leven; de veranderingen worden telkens weer bevochten tussen oud en jong.

Van Vézelay naar de Spaanse grens

• 31. Het industriegebied van Burgos (Spanje) is misschien een symbool voor de verwording van de mens, de arbeider.
• 32. Het gebeurt zeer vaak dat gedachten terug zwerven naar huis, naar bekenden in familie en werk. Het lijden van de wereld weegt niet op tegen de liefde die mensen elkaar kunnen geven. Telkens weer blijkt dat we niet genoeg tijd voor elkaar hebben, hetgeen een grote frustratie met zich meebrengt.
• 33. Sommige mensen zijn nu eenmaal niet wakker te krijgen (wakker te schudden).
• 34. Niet alle kathedralen zijn gebouwd voor de eeuwigheid. Een kloosterroeping is ook een bekering; het is iets waar je naar toe groeit.
• 35. Een pelgrimstocht mag niet alleen een tocht zijn van boete en verzoening, maar eerder een tocht om te zoeken naar de liefde van je leven.
• 36. Je gaat de weg toch met anderen: een eindje meelopen.
• 37. Je loopt met de tijd van het jaar mee. Universiteiten zijn meestal de eerste plaatsen waar een opstand uitbreekt of die meteen gesloten worden wanneer een land onrustig wordt. Het religieus conservatisme is inderdaad ook zeer zichtbaar geworden in de oprichting van de vele kleine kerkgemeenschappen, onafhankelijk van de grote kerken.
• 38. Wanneer we ontdekken dat we bemind worden door anderen, dan zijn we ook in staat om anderen te aanvaarden en lief te hebben. De doeleinden van een nieuw te vormen gemeenschap moeten duidelijk en gezamenlijk gesteld worden. In zo'n gemeenschap worden we voedsel voor elkaar. Dan zien we hoe we naar elkaar moeten luisteren, telkens weer, met het hart, altijd weer met het hart. Soms is het teruggeworpen worden op jezelf ook wel de oplossing.
• 39. Het bevorderen van de oecumene en de interreligieuze dialoog staat al jaren zeer hoog in het vaandel van het internationale studentenpastoraat. Uitspraken van geestelijke leiders kunnen een goede spirituele begeleiding geven aan gelovigen. In dialoog gaat het om samen zoeken naar de weg van God.
• 40. De spiritualiteit van de Middeleeuwen richtte zich vooral op Christus en vandaar ook op zijn moeder Maria. Hoe mannelijker de kerk, hoe vrouwelijker de devotie.
• 41. Het is een gewoonte in veel landen om de naam van Maria toe te voegen aan de doopnamen van een dopeling, ook van de mannelijke kinderen.
• 42. De vrouwen hebben veelal een betere liefdesband met God dan de mannen, die zich eigenlijk in een positie van rivaliteit bevinden: de macht willen delen met of zelfs overnemen van God.
• 43. Geloof en spiritualiteit gaan hand in hand en zijn onderhavig aan veranderingen in tijd en cultuur.
• 44. Het bestaan van de pelgrim gaat soms ook door dalen van eenzaamheid. Het is niet gemakkelijk om te leven met mensen die absoluut zeker zijn van hun zaak, die overal een antwoord op weten en geen vragen hoeven te stellen.
• 45. Er blijft een nieuwsgierigheid naar wat daarginds een eind verderop te zien en te beleven valt. Wat wil ik vinden in mijn leven? De Kerk is in de loop van de eeuwen meer klerikaal geworden door de autoriteit van de leken in te dammen.
• 46. Veel mensen zijn bezig met een religieuze zoektocht. Aan het eind van de 18e eeuw speelden de kloosters een grote rol.
• 47. Voor onze tijd zijn de begijnen van belang omdat ze gezocht hebben naar de 'empowerment' van vrouwen als gelijken van de mannen. Dikwijls zijn de begijnenhoven nu oases van rust in de grote stad.
• 48. Het is net alsof een stad gevoelsmatig niet thuis hoort op de route van de pelgrim. De Kerk is altijd toe aan reformatie. Wanneer profeten het zwijgen wordt opgelegd, dan lijdt de Kerk aan zichzelf. Het gefluister van de Geest moet altijd te horen zijn. Wat komt er terecht van een kerk als de profeten zwijgen?
• 49. De aflaten begonnen te bloeien in het begin van de 16de eeuw. Angst is nog steeds de grote vijand van de juiste religie en vele mensen bezwijken er nog dagelijks onder. 'Interreligious dialogue meeting' (in plaats van 'interfaith sharing') ruikt naar het institutionele, hetgeen dikwijls een belemmering is in een toenaderingspoging.
• 50. In vrijheid  moeten condities geschapen worden voor een goede samenleving. Geloof en verantwoordelijkheid sluiten elkaar niet uit. Geloof vraagt om verantwoordelijkheid en verantwoordelijkheid vraagt om vrede. In alles zien we dat God zich heeft geopenbaard als een God van recht en vrede.
• 51. Goed naar je eigen lichaam luisteren. Pelgrims spelen een grote rol in de maatschappij; dikwijls is het voor hen zelf een onbekende rol die ze spelen. Het begrip dat andere godsdiensten een verrijking kunnen betekenen voor de christelijke godsdienst is niet geboren in het Westen.
• 54. Sinds de 12e eeuw werden de vrouwen reeds verplicht om de naam van hun man te dragen. Later werd dit wettelijk vastgelegd in de Code van Napoleon. Jongeren hadden sinds de tweede helft van de 16de eeuw de toestemming van hun ouders nodig om te trouwen. Er is veel onzin uitgekraamd in de loop der tijden over de houding van de Kerk ten opzichte van de vrouwen.
• 55. Kloosters waren centra van studie, hadden een grote invloed op het intellectuele leven van een stad en konden vrijelijk hun werken van liefdadigheid uitoefenen. Kloosters verloren niet alleen hun rol in het onderwijs, maar werden tegelijkertijd ook minder en minder centra van gebed. Triest is het dat op het einde van de Middeleeuwen de vrouwen afgesneden werden van zowel het kerkelijk alsook het intellectuele leven. De algemene trend in de 19de eeuw dat vrouwen zich meer met religie bezig hielden dan mannen, heeft zich voortgezet in de 20ste eeuw.
• 56. Pelgrims zijn ook brengers van nieuws uit andere landen.
• 58. Je loopt en je weet niet wat er aan de andere kant van de heuvels is. De mensen op het platteland, degenen die werkelijk arm waren, zagen we niet eens. De steden werden plaatsen van misdaad vanwege de enorme armoede.
• 59. Telkens zijn er nieuwe impulsen die ons doen inzien dat een beweging goed is en dat dergelijke bewegingen ruimte gegeven moet worden. Zelfs een pelgrim moet nog steeds keuzes maken en rekening houden met de toekomst. De kerk is een heel Christelijk volk. Terugkeer tot de oude cultuur, terugkeer tot de eerste christelijke gemeenschappen lag binnen de doelstelling van de geschriften van Erasmus. We moeten leren om christelijke gemeenschap te zijn in deze tijd.
• 60. Het is wel opwindend om Saint-Jean-Pied-de-Port in het vooruitzicht te hebben. Frankrijk is voorbij - Spanje lijkt kort. Het zal druk op de camino zijn. Maar altijd kwam het weer goed; altijd waren er mensen die ons wel vooruit hielpen; altijd waren er engelen langs de weg. De universiteiten waren vooral in de Middeleeuwen voorbehouden aan de rijkere mensen. De Carmina Burana geven ons een mooi beeld van het leven van de student, dikwijls ook van de arme student of de aan lager wal geraakte student. Kloosters zorgden voor het onderwijs in het algemeen, en in het bijzonder van de adel en de toekomstige clerus. De kloosters waren de doorgeefluiken van de klassieke oudheid. De verspreiding van kennis werd vergemakkelijkt door het gebruik van Latijn als voertaal. International students have specific and urgent needs. 
• 61. De pelgrims van Saint-Jean-Pied-de-Port kijken uit naar de bergen. Door Frankrijk en Spanje zien we kunst en cultuur ten voeten uit. De jongere is de profeet voor de vermoeide samenleving. De oude en vermoeide samenleving van de dorpen heeft de jongeren nodig, anders wordt ze een kracht zonder ziel. De kunst van de Middeleeuwen is hoofdzakelijk één groot religieus gezang. Op het eind van de Middeleeuwen veranderde de hemelse Christus in de lijdende mens. Kunst kent geen tijd en is niet in tijd te bevatten.

Van de Spaanse grens naar Santiago de Compostela

• 62. Ook in de stad lijdt spiritualiteit een kwijnend bestaan.
• 63. Het grote Cluny hield op te bestaan met een grote publieke verkoop. Ongelofelijk triest.
• 65. Nieuw leven komt dikwijls onverwacht. In deze tijd is het een hoogste noodzaak om het bezit te delen, om iedereen te laten delen in de welvaart van deze aarde. Er zijn veel mensen die zich inzetten voor de goede zaak, maar het is niet goed georganiseerd.
• 66. Ik zie het als een taak voor mezelf om te studeren en te schrijven over religieuze stromingen, verhalen over al die engelen, die we op deze tocht ontmoetten en die ik ook in mijn dagelijkse werk ontmoet. Ik zie nu in dat het schrijven een langere tijd in beslag zal nemen, maar in feite is het ook een goede aanzet tot meer lezen. Het doel is het lezen, niet het schrijven! Het zoeken en onderzoeken is de positieve weg. 
• 67. Bij het bezoek aan een tempel wordt een van je zwakheden omgetoverd in een sterke karaktertrek. Elk mens heeft zijn eigen agenda en het is moeilijk om al die agenda's te synchroniseren. Het is opmerkelijk dat vele evangelische bewegingen sterk diaconaal zijn en veel meer gemeenschap vormen dan de grote Kerken, die dikwijls gefrequenteerd worden door individuele mensen voor hun eigen devotionele noden. Zo gauw men de arme uit het oog verloor, verloor men ook Christus. De nieuwe methoden van bijbelstudie brengen eerder een verrijking dan een verarming van ons geloof.
• 68. De camino wordt levend gemaakt door de pelgrims die overal tekens en symbolen aanbrengen. 
• 69. Het bezit van een relikwie kan een stad tot bloei brengen. 
• 70. Vroeger waren er gehuwde en ongehuwde priesters. Vanaf 1136, de synode van Pisa, is een huwelijk van een priester ongeoorloofd. In deze tijd worden er grote vragen gesteld bij de seksuele spanningen en remmingen. Het celibaat moet samen gaan met een geest van armoede en is daarmee dan ook onverbrekelijk verbonden. Eveneens gaat het samen met een geest van gehoorzaamheid aan elkaar en aan de bisschop. Het celibaat is een roeping binnen het religieuze leven. 
• 71. Vrouwen zijn altijd de overwinnaressen en de mannen de verliezers bij elke culturele verandering. In veel culturen moest de vrouw zich verlossen van de overheersing door de man. Veranderingen beginnen allereerst op te treden bij de studenten. 
• 72. De grote moeilijkheid van fundamentalisme is dat het meestal onverdraagzaam is en niet bereid tot dialoog, een luisteren met het hart. Onze huidige maatschappij is voortgekomen uit grote bloedbaden, veroorzaakt door deze starre houdingen en door overheersingsdrift vanuit politiek en religie. De Benedictijnse leefregel zegt: luister en spreek met het hart.
• 73. Bij de pelgrimstocht gaat het om het vinden van een betere weg voor je leven. Bij een pelgrimstocht gaat het om zelf beter te kunnen leven, om heilig te worden. De aankomst in Santiago de Compostela is het begin van iets dat nieuw is. Het gaat om de vernieuwing van de eigen spiritualiteit. Blijven we op pelgrimstocht, het leven door? We moeten komen tot volheid van leven. 
• 74. Als pelgrim ben je ook overgeleverd aan wat er in de natuur gebeurt. Je voelt je klein en kwetsbaar in het natuurgebeuren, wanneer je overgeleverd bent aan de elementen. Een nieuwe beweging in de Kerk is de bereidheid om te luisteren naar elkaar. Het is een grote verandering met de tijd van het uitoefenen van macht. Men kan niet het evangelie verkondigen als men zelf geen interculturatie heeft ondergaan. De eerste verkondiging, waarvan Paulus een icoon is, stond in het teken van de dialoog. Verkondiging werd overmeestering, onderwerping. Er is zoveel religieus geweld. Aan de religieuze dialoog zitten ongetwijfeld en onlosmakelijk respect en rechtvaardigheid verbonden. 
• 75. Pelgrims zijn lief. De tempeliers komen oorspronkelijk van de tempel van Salomon in Jeruzalem. Net zoals de Maltezer ridders en de Johannieters zijn deze orden gesticht ter verdediging van het Heilig Land en kwamen ze naar Spanje om ook hier de Saracenen te verdrijven. Ze hielpen ook bij het in cultuur brengen van het land. Meer en meer wordt de nadruk gelegd op de werking van Gods liefde buiten de biecht om. Men kon de hemel verdienen met allerlei devoties, waaraan aflaten verbonden zaten. Er was geen verschil tussen het geloofsleven en het sociale leven. Alles was een.
• 76. Dienaren, mensen van de diaconie van de kerk, waren nauwelijks te vinden onder de geestelijkheid. Diaconie: jezelf geven in liefde voor de andere mens. In de missie van de Kerk zit het woord rechtvaardigheid. Ook in het woord 'diaconie' zit respect en rechtvaardigheid. Diaconie komt ook voort uit liefde maar heeft ook solidariteit in zich. De Latijns-Amerikaanse bevrijdingstheologie vraagt om een fundamentele keuze, om samen op te trekken met welke mens dan ook maar. 
• 77. Waar we ook maar komen, in alle kerken en kapellen, overal kunnen we zien dat het leven van de mens geleid werd door devoties en gesteund door wonderen. De devoties moeten onderhouden worden. 
• 79. In Frankrijk en Spanje is geen kerk hetzelfde. Kerken hebben karakter: eenvoudig, veel allures, ten hemel opgericht. De zeer laag opgetrokken kerken van West-Spanje met een zwaar rieten dak en donker van binnen, zijn van de dorpelingen. 
• 80. Het IJzeren Kruis (Cruz de Ferro) is even een rustplek voor je eigen gedachten. Het is nooit een gemakkelijk bestaan geweest wanneer je zonder vast werk zat. De hoop blijft spreken dat het anders zal worden. De pelgrim kent de taal van de hoop, van redding in de nood. De migrant beleeft de hoop van dag tot dag. 
• 81. Niet elke dag begint met een mooie morgen en eindigt met maneschijn. Een sterke beweging is uitgegaan van Cluny. Het blijkt part en deel te zijn van deze pelgrimstocht om gezuiverd en hervormd terug te kunnen gaan. De politieke bewegingen om tot een hechte Europese Unie te komen, staan haaks op de wensen van vele groepen binnen de Europese bevolking, die een mate van zelfstandigheid willen verkrijgen, of gewoon niet akkoord gaan om te horen bij de 'kleintjes', afhankelijk van de 'groten'. Beter is het nu om de gezamenlijke bron te waarderen, zodat een betere eenheid gevestigd kan worden. 
• 82. De Jezuïeten zijn vooral bekend vanwege hun retraitewerk. 
• 83. Zowel in Frankrijk alsook hier in Spanje zijn veel dorpen uitgestorven. Jonge mensen zijn er bijna niet, geen kinderen. De steden daarentegen raken vol. De afstand tussen stad en platteland is zeer groot. In het boek van Kuitert heeft de God van de Bijbel heel veel veld moeten ruimen. Voor velen blijft de Bijbel een gesloten boek, waar een punt achter gezet is en dat niet vatbaar is voor verdere of nieuwe uitleg. 
• 84. Gebondenheid of gehoorzaamheid is de grootste vrijheid, want dan hoef je niet te kiezen. Het begrip 'vrijheid' - de idee dat we kunnen kiezen om te denken wat we denken - is een illusie. Er is vergeving op deze weg naar Santiago, een loutering, een nieuw leven. In de 13de eeuw werd reeds gezegd dat het generaties lang zou duren om de islam te begrijpen. De Kerk heeft te allen tijde de opdracht de tekenen van de tijd te onderzoeken en ze in het licht van het evangelie te interpreteren.
• 87. We gaan voort in de voetstappen van het verleden. Missie is veel meer luisteren dan verkondigen. 
• 88. Het verblijf in Santiago de Compostela is in grote tegenstelling tot de pelgrimstocht een toeristisch evenement. Het lot van de armen heeft veel mensen bewogen. Moed wordt soms voor andere mensen tot een last. 
• 90. Sint Franciscus: verkondig altijd, en als het nodig is met woorden. De ontmoetingen met buitenlandse studenten zijn de bouwstenen voor een wereldwijde gemeenschap van hoop, van vrede en gerechtigheid. Het hele leven kan een strijd zijn; je moet vechten tegen jezelf.
• Het behoort tot de natuur van de mensen om boven alles hun eigen land en alles wat er toe behoort lief te hebben en te koesteren. Als gevolg daarvan is er geen sterkere reden voor vervreemding en haat dan een aanval op plaatselijke gewoonten, vooral wanneer ze teruggaan naar het eerbiedige verleden ... doe daarom je best om jezelf aan te passen.