Het Kerken Boek

Maandag 23 maart 2015

De cover van het Kerken boek

Kerkenboekkado

Eén van mijn verjaardagskado's in het jaar 2013 was 'Het Kerken Boek'. In dit boek komen kerkgebouwen als het ware tot leven. Niet alleen de gebouwen, maar ook de mensen die door de eeuwen heen de kerken gebruikten, krijgen in dit rijk geïllustreerde boek volop aandacht. In zo'n 350 afbeeldingen met bijbehorende beschrijvingen worden veel aspecten van het kerkelijk leven in en om het kerkgebouw belicht. Van de Middeleeuwen tot het nabije verleden en heden komen allerlei aspecten zoals architectuur, eredienst, adellijke pronkzucht en de rol van de kerk in de Nederlandse samenleving aan bod.

Dit kerkenboek is geschreven door Saskia van Lier.

Deze uitgave is mooi geillustreerd met kleuren- en historische zwart-witfoto's en religieuze prenten.

 

Kerk en Samenleving

In het eerste hoofdstuk wordt van 'de kerk als het middelpunt in de samenleving' aangegeven dat dat vaak nog wel geldt in geografisch opzicht, maar dat de kerk op maatschappelijke gebied minder een noodzaak is geworden. Daar waar de kerk vroeger nog de zorg op zich nam voor bijvoorbeeld armen, wezen, ouderen en zieken, zien we dat die functie steeds meer door de overheid is overgenomen, waarbij ik wil aantekenen dat we Anno 2015 zien dat de overheid zich op dat gebied steeds verder terugtrekt, wellicht met als gevolg dat het misschien wel de kerken zullen zijn die op afzienbare termijn deze zorg weer (meer) als missionaire taak gaan beschouwen. Nog steeds wordt in de kerken elke zondag gecollecteerd voor kerk & samenleving, voor doelen veraf, en zeker ook voor (heel) dichtbij.

Dit hoofdstuk laat de volgende aspecten zien:

• De kerk in het midden: bijvoorbeeld op het marktplein van de stad, of bovenop een hoge terp.
• Het gebruik van de kerkruimte: bijvoorbeeld voor de eredienst, en voor dopen, trouwen en met diverse symbolen en rituelen.
• De zorg voor de naasten: over collecteren voor bijvoorbeeld huizen voor armen, krankzinnigen, pestlijders, pelgrims en vluchtelingen.
• De dood: onder andere over soorten graven en begraven, over grafstenen en grafopschriften.

Kerkarchitectuur

Dit hoofdstuk wordt ingeleid met een historisch overzicht van het ontwerpen en bouwen van kerken; van hout en riet, en in tufsteen en baksteen. Ook wordt gewezen op bouwstijlen zoals de romaanse, (neo)gotische stijl (skeletbouw), de renaissance, de neoclassisistische stijl, tot en met de moderne kerkarchitectuur. Ook wordt het verschil uitgelegd en getoond tussen katholieke en protestantse architectuur van kerkgebouwen.

Dit hoofdstuk laat de volgende aspecten zien:

• Torens: soorten torens passeren de revue, zoals torens met een zadeldak, of met een ui op de kerktoren.
• Romaanse stijl: over kerken met een westwerk, met een kloostergang, of met een crypte; over kerken die gebouwd zijn met tufsteen of in het statige rode zandsteen.
• Romanogotiek: over de overgangsstijl van romaans naar gotiek, met bijvoorbeeld uitbundige muren met allerlei sierpatronen en dieprood metselwerk; over kerken met meer licht dan voorheen, waarin bijvoorbeeld ook baksteenbeschildering werd toegepast.
• Gotiek: grote en inzichtelijke constructies met bijvoorbeeld luchtbogen worden dan toegepast; vertikale lijnen worden benadrukt. Deze paragraaf toont ook diverse soorten gewelven.
• Zeventiende en achttiende eeuw: de achthoekige kerken doen hun entree, om in het midden van de kerkzaal voor alle kerkgangers genoeg ruimte te creëren rond de preekstoel, uitermate geschikt voor de protestantse eredienst, waarin toen de verkondiging centraal stond. Het is ook de tijd van de zogenoemde schuilkerken, zoals de 'Vermaning' (Fries: Fermanje).
• Negentiende eeuw: de periode van de waterstaatskerken en van de terugkeer van de tempelvormen, zoals we die kennen van de prachtig gerestaureerde neoclassisistische 'Groate Kerk' van architect Thomas Romein, in het Friese Sint-Jacobiparochie.
• Twintigste eeuw: betonconstructies maken grote overspanningen mogelijk en de meer traditionele kerkvormgeving verandert langzamerhand in nieuwe vormen, en met nieuwe materialen. 

Het middeleeuwse geloofsleven

Het middeleeuwse geloofsleven draaide grotendeels rond de verering van heiligen. Ook herkennen we hier duidelijke elementen zoals koor, (hoofd)altaar, ruimte voor geestelijken, kansel, doopvont en scheidingswanden.

Dit hoofdstuk laat de volgende aspecten zien:

• De mis: dit is de centrale handeling in de Middeleeuwen, met de bijpassende voorwerpen zoals de piscina, de miskelk en de monstrans.
• Vereringen en voorstellingen: allerlei beschermheiligen passeren de revue, in allerlei (soorten) afbeeldingen en beelden, met ook aandacht voor de relieken.
• Koor en koorafscheiding: over het doksaal, de monumentale scheidingswanden tussen het koor en het schip van de kerk. Ook de koorbanken worden getoond en beschreven.
• Preek: klankborden boven de preekstoelen moesten de preek vanaf de preekstoel beter verstaanbaar maken.
• Doop: diverse doopvonten en doopwijzen worden in deze paragraaf beschreven.

Protestants kerkinterieur

Het protestantisme veranderde het kerkinterieur: het koor verloor haar mis-functie, de doop kreeg een plaats bij de kansel, en de gemeentezang met instrumentale (orgel)begeleiding werd ingevoerd. 

Dit hoofdstuk laat de volgende aspecten zien:

• Totaalbeeld: het katholieke beeld moest plaats maken voor de verkondiging van het Woord. Het altaar verdween en er kwamen kansels, herenbanken en avondmaalstafels.
• Preekstoel en dooptuin: preekstoelen (kansels) - met hier en daar een doopvont achter het doophek - kwamen er in allerlei soorten, maten en uitvoeringen, al dan niet met bijzondere decoraties. 
• Sacramenten: Over de fysieke plek van de avondmaalsviering en van de doop werd nagedacht, en die kregen een eigen ceremonieel.
• Teksten: Teksten kom je in kerken in diverse vormen tegen, zoals op liederen(psalm)borden, rouwborden en als muurschilderingen.
• Orgels: Kerkorgels zijn gebouwd voor de eredienst, maar ook voor concerten. Ze onderscheiden zich alle in bijvoorbeeld omvang, vorm, decoratie, pijpwerk en rugwerk.

De Kerk en de Elite

Aan de indrukwekkende wapenborden kun je aflezen wie in deze kerk de meeste invloed had. Ze getuigen onder andere van schenkingen, en zijn veelal verbonden aan het zielenheil.

Dit hoofdstuk laat de volgende aspecten zien:

• Banken: Ook bijzondere kerkbanken maken indruk, zoals magistraatsbanken, vroedschapsbanken, herenbanken en koninklijke banken.
• Herdenking van de dode: sommige kerken worden gedomineerd door rouwkassen, de grote rouwborden om overledenen te eren en te herdenken, zoals bijvoorbeeld het rouwbord van de familie Van Coehoorn in de unieke terpkerk van het Friese Hegebeintum. Ook allerlei soorten grafmonumenten, grafstenen, graftombes en grafkapellen helpen om onze doden te gedenken. 
• Schenkingen: veel kerken tonen de herkomst van schenkingen, met bijvoorbeeld wapenborden, herenbanken, altaren, kerkramen, orgels, kroonluchters, scheepsmodellen en doopbogen.   

Epiloog

In de epiloog van dit kerkenboek word het lot van de kerken beschreven. Aan de orde komen zaken zoals: verwoestingen, afbraak, hergebruik (ook met nieuwe functies), verbouwingen, monumentenzorg en restauraties. 

Het boek sluit af met een Verklarende woordenlijst, een Literatuurlijst en een lijst met Bronvermeldingen van foto's en teksten.

Dit bijna vierhonderd bladzijden tellende kerkenboek biedt een beknopt, en zeker ook aantrekkelijk overzicht en inzicht met betrekking tot allerlei zaken die met kerken in Nederland te maken hebben. In die zin helpt dit boek de lezer om gericht - en toch ook weer anders - naar exterieurs en interieurs van kerken te kijken.

Kortom, een boek om beter te leren kijken, en meer te begrijpen.