De omweg naar Santiago

Woensdag 6 juli 2011

Van het boek ‘De omweg naar Santiago’ van Cees Nooteboom wordt beweerd dat het één van de mooiste reisboeken uit de Nederlandse literatuur is. Het is een documentair reisverslag van de vele omzwervingen van Cees Nooteboom in Spanje. In zijn beeldende verhalen neemt Nooteboom zijn lezer mee op zijn eigen ontdekkingstocht door de geschiedenis, de kunst en de literatuur van Spanje, het land dat hem in de loop der jaren veroverde. Ik las de geïllustreerde editie, de 26e druk uit 2009, met foto’s van Simone Sassen, in zwart-wit en in kleur.

Cees Nooteboom (geboren in 1933) geniet grote bekendheid om zijn literaire reisverhalen. Zijn voorliefde voor Spanje heeft geleid tot deze reisbundel met 25 uitgebreide artikelen over zijn omzwervingen door dit historierijke land. Nooteboom leidt je bijvoorbeeld door de stille Spaanse hoogvlakte, door het grijze noorden en door het Moorse zuiden. Hij beschrijft naast de imposante, Romaanse bouwwerken, de enerverende geschiedenis en de kunstschatten van Spanje ook zijn persoonlijke ervaringen tijdens zijn reisdagen. Het zijn vooral de literaire kwaliteiten van Cees, die leiden tot de zo herkenbare Nooteboom-beschrijvingen.

Dit boek gaat niet zozeer – zoals de titel veronderstelt - over zijn reis naar Santiago de Compostela, maar het beschrijft de omzwervingen van Nooteboom door Spanje in de jaren 1979 tot en met 1992 (met uitzondering van 1980/1984/1989). Reizend, lezend, luisterend en kijkend verdiept Nooteboom zich uitvoerig in de literatuur, de geschiedenis, de cultuur, de architectuur, kortom in de achtergronden van alles wat hij onderweg ziet en beleeft. Geheel passend in de stijl van dit boek voegde Nooteboom achter in dit boek twee uitgebreide registers toe met daarin alle plaatsnamen en alle vermelde personen. Dat maakt het mogelijk dit boek na het gelezen te hebben ook nog gemakkelijk als naslagwerk te gebruiken.

Deze literaire reisreportages heeft weinig te maken met Santiago de Compostela en nog veel minder met de Spaanse pelgrimsroute naar dit bedevaartsoord. Hier en daar komt de pelgrimage en de pelgrim even in beeld, bijvoorbeeld in een definitie van de historicus Labande, over wat een middeleeuwse pelgrim is: ‘een christen die op een gegeven ogenblik besloten heeft zich naar een bepaalde plaats te begeven en die de hele organisatie van zijn bestaan onderwierp aan die eenmaal besloten reis’.

Cees Nooteboom reist voor zijn artikelenserie door Spanje op een geografisch en chronologisch willekeurige wijze. Hij neemt je mee naar onbekende plaatsen, hij verlaat geplande wegen en rapporteert: ‘Naar Santiago wilde ik gaan, maar de wegen splitsten zich als touw, de jaren stapelden zich op, ik raakte steeds verder van mijn doel af, steeds verder verwikkeld in een Spanje dat veranderde en een landschap dat niet veranderde'.

Het is een bijzonder boek geworden; een boek voor doorzetters, een boek voor liefhebbers van Spanje, een boek voor wie houdt van mooie taal, zo vol gevoel, met liefde voor kennis en weten, met liefde voor dat Spanje van toen en nu.

Lees en ervaar ook eens wat Cees Nooteboom in dit boek schrijft:
- op sommige plaatsen in de wereld wordt je aankomst of vertrek op geheimzinnige wijze vermeerderd door de emoties van al diegenen die daar eerder zijn vertrokken of aangekomen;
- nooit ben je ergens niet een naam;
- Elk dorp, elke stad is het middelpunt van een intens sociaal en politiek leven;
- in de regel is het nog steeds zo dat de slachtoffers achter de grote gebeurtenissen verdwijnen;
- De twintigste-eeuwse kijker ziet een verhaal dat hij niet meer kan lezen, waar hij blind voor is;
- Wij zijn voor ieder leven rondom ons verantwoordelijk;
- Zo moet het geheugen van God eruitzien, elke centimeter en elke minuut van iedere plek en ieder mens beschreven en bewaard;
- Al dertig jaar reis ik hier rond, en nooit komt er een einde aan. Het is een werelddeel dat daar achter de Pyreneeën ligt ….. jaren zijn er voor nodig om het voor jezelf op te graven, te ontdekken, met jezelf te bespreken;
- Dan ben ik weg, ik en aan iets anders onderhorig geworden, aan het reizen, aan het ijle element van nergens bij horen, aan het verzamelen van het andere;
- De nieuwe godsdienst bracht een geur van eigenaardige woorden mee, zoals liefde en gerechtigheid, en die werden door de onderdrukten en de slaven goed begrepen;
- Ik heb met hem wat je met geliefde doden hebt. Je kunt je hun dood niet voorstellen;
- Wie bedoelingen heeft met de geschiedenis komt altijd bedrogen uit;
- Als ouders zich nu al van de religie afwenden, hoe zullen hun achterachterkleinkinderen die dan hooghouden?;
- Bewaarde taal die uit levende monden komt, een van de mooiste dingen die er zijn;
- Soms is het alsof Spanje voor Europa nog iets wil bewaren, geluiden, geuren, bezigheden die ergens anders al verdwenen zijn en die ooit zo bij het dagelijkse leven hoorden dat het leek of ze een deel van de natuur waren;
- De krant is lang niet altijd meer het nieuws, maar het is wel de enige werkelijke bevestiging van het nieuws – nu staat het er zwart op wit;
- De schrijver verdwijnt in zijn lezers;
- Reizen is vluchtigheid en daar houd ik van, alle afscheid is een natuurlijke voorbereiding, men hoort zich niet te hechten, dat klopt niet met het lot;
- Maar Nederland is zijn ruimte kwijtgeraakt, en daarmee, vreemd genoeg, zijn tijd, als ik er nu kom proef ik een vluchtigheid, een neurotische onbestendigheid, alsof alles en iedereen haast heeft zich van zijn eigen geschiedenis te bevrijden en zo iets anders te zijn of te worden;
- Maar wat is iets, als het uit zijn betekenis gevallen is, als het niet meer betekent wat het betekende?;
- ‘Eens zal ik het doen,’ zeg je tegen jezelf, en je hoopt dat het waar is;
- Sommige plaatsen hebben dat, een toverkunst, waardoor je deelhebt aan de gedachten van anderen, onbekenden, mensen die in een wereld bestonden die nooit meer de jouwe wordt;
- Misschien is dat wel de diepste melancholie van de reiziger, dat de vreugde van de terugkeer altijd gemengd is met iets wat moeilijker te omschrijven is, dat datgene wat je zo gemist hebt ook zonder jou heeft doorbestaan;
- De echte reiziger leeft van zijn verscheurdheid, van de spanning van het terugvinden en het weer loslaten, en tegelijkertijd is die verscheurdheid de essentie van zijn leven, hij hoort nergens;

en tenslotte:
- Er is een eind aan zijn (lees: de reiziger, Cees Nooteboom) omweg gekomen. Zijn Spaanse reis is voorbij.