Fedde Schurerlezing 2023: Vrede met alle geweld? Of is pacifisme ook een optie?

Zaterdag 25 november 2023

 

Nanne Kalma & Ankie van der Meer zingen van Fedde Schurer

Vrede of Pacifisme

Aan de rand van Europa is het oorlog, al bijna twee jaar in Oekraïne, en sinds kort ook in Israël/Palestina. Daarom staat de jaarlijkse Fedde Schurer-lezing dit jaar in het teken van de vraag of pacifisme nog een optie kan zijn om de vrede in de wereld te bewaren, òf te krijgen. Is dreiging en desnoods gebruik van militair geweld noodzakelijk, òf kan het ook zonder? 

Sinds het jaar 2010 organiseert de Ried fan de Fryske Beweging samen met Tresoar, de Fryske Akademy en met de Leeuwarder Courant een lezing over een thema, dat verbonden is met wat Fedde Schurer bezig hield. Fedde Schurer (1898-1968 ), dichter / journalist / politicus, was pacifist op christelijke grondslag. Als zodanig is hij lid geweest van 'Kerk en Vrede', dat nog steeds bestaat. Schurer werd als onderwijzer in Lemmer ontslagen vanwege zijn vredesstandpunt.

Vanmiddag ben ik in Tresoar te Leeuwarden aanwezig bij de Fedde Schurerlezing 2023, die als titel draagt: 'Vrede met alle geweld? Of is pacifisme ook een optie?'

Lezing met zang

Voor deze middaglezing zijn de volgende twee sprekers uitgenodigd:

• Harry Pals, theoloog en lid van 'Kerk en Vrede'. Hij is de spreker uit de pacifistische hoek, en wil graag "een beetje gaan schudden aan de gewetens van mensen, zeker in deze tijd van militarisering en toenemend geweld"
• Hans van den Brink, luitenant-kolonel b.d. (voormalig hoofd 'Nationale Operaties van de Luchtmobiele Brigade'); Hij is de 'tegen'spreker, die als militair naar deze problematiek kijkt, om "uit te leggen wanneer en waarom er soms wèl sprake moet zijn van geweld; weliswaar als laatste redmiddel".

Nanne Kalma & Ankie van der Meer zingen tussen de bedrijven door liedjes van Fedde Schurer.

Middagvoorzitter - namens de deelnemende organisaties - is Reinder Reitsma, van de Ried fan de Fryske Beweging.

Lezing van Harry Pals 

De eerste ‘profeet’ die aan het woord komt, is Harry Pals. Hij is opgegroeid in het Friese Wommels, was voorheen predikant op Vlieland, en is inmiddels met emeritaat.

Pals vertelt dat Fedde Schurer vond dat wij de oorlog af moeten wijzen, omdat die zondig is; en daarom mag een christen daar niet aan mee doen. 

Pacifist ben je vanuit je persoonlijke levensstijl, dat gebruik je als politiek instrument, mede omdat je schatplichtig bent aan het profetisch getuigschrift van Jezus en Paulus. 

We komen dan bij de vraag wat geweld ons door de eeuwen heen nu heeft opgeleverd aan goeds. 

In conflicten komen wij - wijzend op de ander - qua schuldvraag altijd uit bij die ander, en nooit bij mijzelf; maar – let wel – 'Ken uzelf'.

Bij het dreigen met kernwapens spreek je in principe tegelijk uit dat je ook bereid bent om die kernwapens in te zetten.

Persoonlijk verhaal

Harry Pals beschouwt zijn antimilitarisme en zijn geloof in wereldvrede als onderdeel van zijn persoonlijke levensweg. Als 17-jarige begon voor hem het proces van pacifisme. 

De Vietnam-oorlog met de Amerikanen leek in zijn ogen aanvankelijk nog wel acceptabel, maar toen hij dieper na begon te denken over de vraag of het ook zo zou kunnen zijn dat de Amerikanen daar eigenlijk alleen maar voor hun eigen belangen vochten, veranderde dat zijn beeld. Pas later werd hem duidelijk dat de Verenigde Staten door haar geschiedenis heen eigenlijk uit het gebruiken van geweld is ontstaan en gegroeid. Denk daarbij bijvoorbeeld maar aan hun gewelddadige gedrag jegens de indianen en de slaven. 

Huidige vormen van geweld zijn vaak ook gebaseerd op dezelfde gronden, zoals macht en geld.

Politiek anti-militarisme

• Pacifisme is ook politiek georiënteerd. 
• In heel veel landen is politiek vaak gericht op strijd en oorlog, kijk maar naar Amerika en Rusland.
• Geweld ontmenselijkt slachtoffers èn daders. Daders worden altijd schuldig aan hun geweld. 
• Wie heeft er tegenwoordig nog oog voor al die doden, zoals bijvoorbeeld wereldwijd de slachtoffers van al die conflictgebieden. 
• Ieder mens heeft primaire gevoelens van woede of wraak. 
• Geweld past in een cultuur waarin in geweldsoplossingen wordt gedacht, en trekt mensen aan die uit zijn op geweld. Dat verdwijnt vaak in doofpotten. Dat stemt ons somber. 
• Toch zijn er ook militairen die juist uit zijn op de toepassing van zo weinig mogelijk geweld. 
• Hoe vrijer de wapenhandel wordt, hoe meer dood en doodslag dat brengt.

De profetische traditie van de Bijbel

• De Kerk staat niet los van de maatschappij, want die wordt erbij bepaald.
• Het gaat uiteindelijk als het ware om een door ons te bewandelen weg, als we de bijbelse woorden en Jezus’ daden bij ons te binnen brengen. Bij Jezus gaat het om ‘heel zijn’. Jezus aanvaardde liever Zijn eigen dood, dan dat Hij geweld zou gaan gebruiken, want zó mag het niet gaan. Daarin herkennen de mensen Jezus zijn God-gelijkheid. Zó ver is dus geweldloosheid geworteld in het geloof in Jezus en in God.
• Heb je vijanden lief. Maar wat moet je daar nu nog mee? Kijk maar naar Oekraïne. Daar kun je toch in de huidige samenleving niets mee?
• Wij moeten meer dan het gewone doen, méér dan de wet, méér dan het volkenrecht. Ga daar bovenuit, wees barmhartig! Wees geraakt van binnen over wat er met mensen gebeurt. 
• Desalniettemin worden vijanden niet verontschuldigd. Daar moet en zal het slecht mee aflopen, zegt ook de Bijbel. Maar volgelingen van Jezus mogen hun vijanden niet demoniseren, want ook zij zijn schepselen van God. Ook je vijanden vallen allemaal onder ‘Heb je naast lief als jezelf’. Heb dus je naaste – ook je vijand - lief, want die is als jij. 
• Wat heb ik in mij waardoor ik een vijand van een ander zou kunnen worden? Die vraag zou je je dagelijks moeten stellen. Dat zou je basis voor christelijke politiek kunnen zijn.
• De apostel Paulus zegt in de Bijbel ook dat je je niet moet wreken op de ander. Laat dat maar aan God over. Overwin het kwade derhalve door/in het goede, ofwel: op een zacht-moedige weg.
• De Kerk roept wel op tot vrede, en bidt wel voor vrede, maar gaat (helaas) niet veel verder. 
• Ook binnen de Kerk zou je nooit met geweld moeten leven, maar daar - en ook elders - altijd zoeken naar een andere weg, naar een weg van vrede; in plaats van die gebruikelijke, automatische weg van overheden (namelijk die van geweld tegen geweld).
• Christenen zijn allereerst burgers van Gods Koninkrijk, en dat gaat veel verder dan alleen van ons Nederlandse koninkrijk.
• De geweldloosheid van Jezus vraagt van ons om een ander manier van leven. Dat vraagt om een andere economie, waarin de behoeften van velen centraal staan, in plaats van de belangen van enkelen.
• Ook in onze tijd zouden wij moeten zoeken naar - en kiezen voor - andere wegen dan geweld.

De huidige tijd

• In 2024 verhoogt Nederland haar defensiebudget met 40%, en daarmee komen we nog niet aan de minimale lidstaat-bijdrage aan de NAVO. Met hoeveel procent zouden we dan het defensiebudget eigenlijk nog verder moeten verhogen? Is dat acceptabel?
• Juist in de oorlog moet je pacifist zijn. Ook in Oekraïne zijn er wel degelijk pacifisten, maar daar hoor je niet veel over.
• Het geweld vanuit Gaza is eenvoudiger te verklaren dan de oorlog in Oekraïne. De vroegere Sovjet Unie-president Michail Gorbatsjov (1931-2022) wilde een Vredeshuis, waarin ook de NAVO had kunnen opgaan. Maar de NAVO koos er daarentegen voor zich te versterken, zelfs tot aan de Russische grens. Rusland kon die weerstand niet tegengaan. En Poetin wil dat niet accepteren. Het Westen heeft hier in de tijd van Gorbatsjov haar kansen laten liggen. Maar, let wel, dat doet niets af aan de brute inval van Rusland in Oekraïne. 
• Veiligheid voor allen kan er alleen maar zijn als die gedeeld wordt. Dat zien we in Oekraïne en in Gaza. 
• Elke dode op het slagveld/slachtveld is één teveel. Wat is daar nog het doel van? Is het dat allemaal waard? 
• Duidelijk in onze ogen is dat Rusland deze oorlog met Oekraïne zou moeten stoppen. Wij als Westen zouden ervoor kunnen kiezen om te stoppen met het blijven steunen van de Oekraïens-Russische strijd. Dat zou dan echter wel de weg moeten openen voor overleg tussen de strijdende partijen. 
• We moeten er naar toe dat van elkaar verwijderde buurvolken, weer met elkaar gaan samenwerken.
• Oorlog staat gelijk aan: steden en dorpen worden verwoest, en het land wordt voor decennia verpest.
• Er zijn geen rechtvaardige oorlogen. 
• Geweld heeft een eigen dynamiek, die altijd tot nog meer geweld leidt.
• Ken jezelf, en ken je vijand, want dat is de kern van de bijbelse boodschap.

Aansluitend zingt het duo Ankie van der Meer & Nanne Kalma de volgende twee liedjes van Fedde Schurer:

1. De Fisker, over 'op 'e fang nei alle leave dingen'

2. Kamperfoelje, over 'weromsjen op een âlde leafde'.

Tegenlezing van Hans van den Brink 

Ook van Van den Brink krijgen we een persoonlijk verhaal te horen. Toen hij in 1980 opging voor de dienstplicht, wist hij al dat hij (later via de KMA) beroepsmilitair wilde worden.

Hij komt met een relaas om daarmee alle militaire inzet van de afgelopen decennia te verantwoorden. Hij gaat daarbij ook in op de juridische context van oorlogen.

Hij begint met de ervaringen van zijn vader in de Tweede Wereldoorlog. Hans zijn vader ging bijvoorbeeld met diens moeder in de Tweede Wereldoorlog op voedseltocht. 

• Wie is goed, en wie is kwaad? en Wat is goed, en wat is kwaad?
• Menselijke waardigheid kan zelfs in de donkerste dagen (in de hel voor mensen, bijvoorbeeld in de concentratiekampen in de oorlog) blijven bestaan. 
• We hebben geen dienstplicht, en ook geen tanks meer in Nederland. Wij redden het met onze militaire middelen niet meer. Nederland voldoet al niet meer aan de vereisten die de NAVO aan haar lidstaten stelt. 
• Het verdedigen van ons grondgebied en van onze medelandgenoten is een plicht van en voor ons allen. Daarom is ook de krijgsmacht verankerd in de Grondwet. 
• Een militair wordt geleerd om verantwoording af te leggen, want hij handelt - als het goed is - conform verdragen en oorlogsrecht. 
• Militair zijn is een vak. In vredestijd bereid je je voor op een eventuele oorlog. De Finnen en de inwoners van de Baltische staten realiseren zich dat bijvoorbeeld maar al te goed. 
• We spreken tegenwoordig al lang niet meer over alleen fysieke en hybride oorlogen, want ook mogelijkheden van oorlogsvoering in de ruimte zijn al aan de orde.
• De tijd heeft ons inmiddels ingehaald. Daarom worden de defensie-uitgaven NAVO-breed al opgeschroefd. 
• Oorlog is vernietigend.
• Rusland kan de oorlog met Oekraïne lang volhouden. Al die doden - ook de eigen Russische oorlogsslachtoffers - tellen niet in de ogen van Poetin; dat zie je overigens al heel lang in de hele oorlogsgeschiedenis van Rusland.
• Er is ook in de deze week net afgeronde verkiezingstijd weinig aandacht geweest voor 'veiligheid aan onze buitengrenzen'. 
• Het leger wordt overigens al regelmatig ingezet in Nederland, omdat er bij de politie te grote tekorten zijn.
• Nederland droeg indertijd bij aan de internationale Vredesmacht in Korea. Daar sneuvelden 123 Nederlanders. De Zuid-Koreanen zijn daarvoor Nederland nog steeds heel dankbaar. Dit was de enige Hete Oorlog in de tijd van de Koude Oorlog.
• Als de wereld op springen staat, is het van belang wie dan de leiders zijn, denk maar aan de tijd van Reagan en Gorbatsjov.  
• Hoe moeten we ons eigen land beschermen tegen aanvallen van buitenaf? Weten we dat nog wel?
• Overal op aarde is er wel een vorm van kwaad.
• Hans van den Brink vraagt zich elke keer af wat er zou zijn gebeurd als er in die gebieden waar dat - achteraf gezien - ontbrak wèl militaire inzet was geweest in, bijvoorbeeld, Irak en Joegoslavië, 
• Oorlogsvoering mag alleen met een rechtvaardige reden, en als laatste redmiddel. 
• Over de conflicten in het Midden Oosten, met haar duizenden jaren voorgeschiedenis, kun je niet zomaar 1-2-3 iets zeggen. 
• De dreigingen vliegen ons tegenwoordig om de oren. Zie bijvoorbeeld alle oorlogen, de slavernij, resultaten van verkiezingen, klimaatproblemen, de Sahel, en ook ons eigen ego. 
• Verder zijn er heel veel humanitaire rampen, zoals bijvoorbeeld met betrekking tot de Rohingia-genocide in Myanmar en bij de onderdrukte en gediscrimineerde Oeigoeren in China. Zo zijn er heel veel reële conflicten in de wereld. Genoeg om ons zorgen over te maken, en om ons voor te bereiden op mogelijk toekomstige conflicten. 
• Wie de vrede wil, bereidt zich voor op oorlog; als natie, en als mens.
• Behandel anderen, zoals jij door anderen zou willen worden behandeld.

Aansluitend zingt het duo Ankie van der Meer & Nanne Kalma het volgende lied van Fedde Schurer:

3. Hospes Tryn  

Erik Hoekstra in gesprek met sprekers en deelnemers

Na deze beide lezingen treedt Erik Hoekstra van de Fryske Akademy op als plenair gespreksleider.

Wellicht kunnen we door aan elkaar door te vragen naar wat er achter onze denkbeelden schuil gaat, proberen elkaars visie en missie te begrijpen, en gaan we daarmee op zoek naar verbinding tussen al onze persoonlijke visies en missies. Want ja, eigenlijk is het juist in deze tijd van oorlogen, vergelding, wraak, van oppervlakkige gedachtegangen - aangewakkerd door schreeuwenden op bijvoorbeeld social media - nodig om over vrede te praten.

Hieronder kort enkele van de besproken items:

• Harry Pals heeft een vraag aan Hans van den Brink. Pals miste in het verhaal van Van den Brink – bij 'wat als' – dat het zo weinig ging over ons zelf. Hoe kunnen wij zelf ervoor zorgen dat oorlog niet nodig is? Wat kunnen wij daar wel aan doen?
• Hans van den Brink reageert: Toch zijn wij in alle conflicten altijd wèl heel erg op onszelf gefixeerd. Ik vind trouwens wel dat wij ons in het verleden bijvoorbeeld veel te weinig op de belangen van Rusland hebben georiënteerd. 
• Harry: We hadden desalniettemin meer en beter kunnen onderzoeken of er wellicht toch nog andere manieren waren geweest om dergelijke conflicten te voorkomen.
• Hans: We hebben Poetin onderschat, en toen zagen we ineens dat ‘het beest’ loskwam. 
• Beiden - Harry en Hans - zijn het er wel over eens dat Poetin wel een hele nare man is.  
• Oorlog lost niets op, volgens Harry.
• Als de overheid het zwaard mag voeren – bijbels gezegd – dan heeft dat niets te maken met het leger, maar wel met de politietaak, aldus Harry.
• Welke oorlogen mogen worden beschouwd als rechtvaardige oorlog? Oorlog kan volgens Pals nooit worden gerechtvaardigd. Van den Brink noemt daarentegen het verweer tegen de bezetter in de Tweede Wereldoorlog, en ook tijdens de oorlog in Korea wel als gerechtvaardigd.
• Geweld is een afspiegeling van onze maatschappij, aldus een deelnemer in de zaal. 
• Zouden we alle burgers – jong en oud – wellicht technieken van ‘geweldloos verzet’ moeten aanleren? Dat zou in de ogen van beide sprekers goed zijn, en ze geven voorbeelden van waar dat ook al in enige mate - zij het op te kleine schaal - gebeurt.  
• Een andere deelnemer in de zaal vindt dat we hier vanmiddag in de reacties op beide sprekers minder verwijtend, maar wel meer verbindend zouden kunnen zijn.
• Een volgende vragensteller in de zaal vraagt wat je zou moeten doen als anderen je kwaad doen, want er zijn immers ook kwade mensen. Wat had bijvoorbeeld Oekraïne (dan) moeten doen toen Rusland haar land binnenviel?

De metafoor van het Spakenburger Hart 

Bij aanvang van deze lezing van Hans van den Brink gebeurde nog iets opmerkelijks.

Hans had vanuit Spakenburg namelijk een hele grote koek meegenomen, een zogenaamd 'Spakenburgs Hart', waarop hij een aantal steekwoorden van zijn lezing had laten spuiten door de bakker.

Vlak nadat die grote koek was geplaatst op een flipover-statief, schoof het in de verpakking onderuit, en viel het op de grond. Je raadt het al: helemaal aan gruzelementen. Op zich niet erg, want de koek was bedoeld om na de lezingmiddag met elkaar te consumeren in de nazit in de zaal hiernaast, dus er werd gelukkig luchtig op gereageerd.

Maar ...., 

wat zegt dit voorval van deze gebroken koek over de gebrokenheid van onze wereld?

Zo onverwacht, en zo dichtbij.