Jacobus en Mohammed: de camino vanuit een multicultureel perspectief

Woensdag 21 februari 2018 

Kati Ihnat

Wat beweegt de pelgrim?
Ook in 2018 organiseert de Werkgroep Geschiedenis & Cultuur van ons Nederlands Genootschap van Sint Jacob weer een cyclus van vijf lezingen, met dit jaar als centraal thema ‘Wat beweegt de pelgrim?’

• Wat inspireert hem of haar? Het gaan naar een heilige plaats? Of naar een bijzonder persoon, een heremiet bijvoorbeeld, waarvan naam en faam van verre lokt? 
• Is ‘t het avontuur tegemoet te gaan, naar vreemde landen, naar verre streken? 
• Lokt de wildernis? 
• Of is het de faam van kunst en cultuur: het zien van mooie steden; oude, roemrijke kloosters, grootse kathedralen? 
• Misschien is het slechts de uitdaging, het sportieve gebeuren? 
• Of het innen van persoonlijk belang: boetedoening, het verkrijgen van een aflaat, het oplossen van een conflict, of eenvoudigweg een zakelijk belang? 
• Wellicht ook spelen meerdere motieven tegelijkertijd?

In een vijftal lezingen zullen gerenommeerde sprekers, ieder vanuit de eigen deskundigheid en met casuïstiek, de beweegredenen van de pelgrim nader belichten.

Kati Ihnat
Vanavond is de derde lezing in het Institutio Cervantes te Utrecht.
Titel van deze avondlezing is: ‘Jacobus en Mohammed: de camino vanuit een multicultureel perspectief’. 
Deze lezing wordt verzorgd door Kati Ihnat.
Kati Ihnat is assistent professor aan de Radboud Universiteit Nijmegen en specialiste op het terrein van de middeleeuwse geschiedenis van het Iberisch schiereiland (Spanje), waarvan grote delen eeuwenlang onder Moorse (Moslim) invloed hebben gestaan.

Ervaringen van de middeleeuwse pelgrim
Tot de dertiende eeuw was meer dan de helft van het Iberisch schiereiland onder Moslim-heerschappij. In haar lezing gaat Kati Ihnat vanavond in op de invloed hiervan op de middeleeuwse pelgrimage naar Santiago de Compostela.

• Hoe dachten pelgrims en mensen die voor hen zorgden over de Moslims in het zuiden, en
• Welke invloed had dit op hun reis? 

We gaan vanavond in op:

• De oorsprong en ontwikkeling van de legende over ‘Santiago Matamoros’ (Jacobus de Morendoder), 
• De rol die de militaire ridderorden in de pelgrimage speelden, 
• De relatie tussen pelgrimage en kruistochten, 
• En in meer algemene zin op de historische context van de zogenoemde ‘Reconquista’, de herovering van de Spaanse landen op de Moren door de Christenen in Noord-Spanje.

Jacobus de apostel
De heilige Jacobus wordt al eeuwenlang beschouwd als de beschermer en verdediger van het Spaanse land.
We kennen ook het eeuwenoude beeld van Santiago Matamoros, het beeld van Jacobus als de Morendoder. Kati Ihnat toont ons daartoe het beeld van Santiago Matamoros in de kathedraal van Santiago de Compostela, zowel zonder als met de verhullende bloemen. Na een terroristische aanslag in 2004 wilde men dat beeld met de gedode Moorse soldaten onder de paardenhoeven weghalen, uit angst voor nog een terreuraanslag. Maar dat stuitte op veel verzet, dus toen verstopte men de beeltenissen van de gedode Moren onder bloemen, die tot op heden de al te confronterende beelden verhullen.

De rol van Jacobus in Spanje
Jacobus staat in de Bijbel bekend als discipel en later apostel van Jezus. Herodes vermoordde Jacobus. Er is in de Bijbel geen connectie tussen Jacobus en Spanje.
In de zevende eeuw kwam ineens een nieuw verhaal op, namelijk dat Jacobus naar Spanje was gereisd om de Spanjaarden te bekeren. In de achtste eeuw wordt dit verhaal groter.
De Moren vielen Spanje binnen en bezetten het grootste deel van Spanje. Maar Pelayo hield stand tegen de Moren; langs een strook van de Spaanse noordkust kwam geen Moorse overheersing, en daar ontstond Asturië.

Patroon en beschermer van Spanje
Jacobus werd toen al beschouwd als de bijzondere patroon en beschermer van de Spanjaarden.
Pas in de 9e eeuw werd het graf van Jacobus ontdekt. Dat feit kreeg vooral aandacht van de koning van Asturië. Koninklijke ondersteuning volgde voor de kerk die was gebouwd op de plaats van het graf van Jacobus. Die kerk werd in fasen steeds verder vergroot, en er kwamen steeds meer pelgrims naar de kerk, naar het graf van Jacobus.
Spanje wilde men weer kerstenen, vooral nadat Jacobus steeds meer het perfecte symbool werd voor de herovering van Spanje op de Moren.
Vanaf de 11e eeuw kreeg Jacobus veel meer een militair karakter, en vanaf dat moment komen ook de afbeeldingen op van Jacobus als strijder.
Kati Ihnat vertelt ons drie legendes (van Coïmbra, Karel de Grote en van Clavijo) over Jacobus als strijder en bevrijder van het Spaanse land. Dergelijke legendes gaven vooral bekendheid aan de verhalen over en de wonderen van Jacobus. Later werden deze legendes beschouwd als waar gebeurd.
Ook in de religieuze kunst koos men steeds meer voor de verbeelding van het Jacobus-verhaal.
De strijd tegen de Moren werd ook beschouwd als de verdediging van het Christendom. De paus ging zelfs zover dat hij de herovering van Spanje op de Moren ook als een soort Kruistocht (zoals naar het Heilige Land) proclameerde. Jacobus (de Morendoder) kreeg daarmee bij de Spanjaarden steeds meer status.

De ervaring van pelgrims
De pelgrims wisten vroeger wel van de Moorse invloed, maar welke invloed had dat nu eigenlijk op de ervaring van de pelgrims? Daarover gaat het tweede deel van vanavond, na de pauze.
Pelayo is één van de martelaren, als een herinnering aan het lange gevecht van de Christenen tegen de Moslims; en ook Pelayo werd - evenals Jacobus - symbool voor die vrijheidsstrijd.
Moorse invloeden vind je op de camino ook in de architectuur van kerken en kloosters van bijvoorbeeld de 12e en 13e eeuw; denk maar aan de hoefijzerbogen, de waaierbogen, en het Moorse snijwerk.
Ook in kerkelijke voorwerpen zie je Moorse invloeden, zoals op reliekschrijn, op textiel, en in ivoorsnijwerk. Het is een combi-stijl van Moslim en Christenen, ook wel 'mozarabisch' genoemd.
Pelgrims zagen deze stijlkenmerken – hier en daar met ook Arabische teksten - onderweg dus ook.

Spaanse pelgrimsroutes
Maar niet alleen de pelgrims, ook anderen zagen de tekenen, want de pelgrimroutes werden behalve door pelgrims ook door veel anderen gebruikt, denk maar aan diplomatiek verkeer of handelsroutes. Ook Moslims waren op pelgrimsroutes onderweg, óók op weg naar Santiago de Compostela. De route ging voor alle passanten eveneens langs Moslimwijken en Joodse wijken.
De pelgrimsroutes waren dus eigenlijk ook lijnen van verbinding tussen Christenen, Moslims en Joden.
Toch is het jaren zo gebleven dat Jacobus als symbool van de strijd tegen de Moslims werd gezien, zelfs tot op heden nog, zie bijvoorbeeld in de reactie van sommige Spanjaarden op de komst van Noord-Afrikaanse moslim-vluchtelingen die hedentendage de Middellandse zee oversteken.
Het is de verantwoordelijkheid van historici om niet alleen op het oude conflict en op het vroegere geweld te wijzen, maar om ook te wijzen op de andere kant van de door velen gedeelde geschiedenis over menselijke verbinding tussen culturen en religies. Niet overal wordt die gedeelde geschiedenis overigens ook zo ervaren.

Reflectie op de lezing
Er is indertijd wel zeker sprake van geweld en intolerantie geweest, maar van een continue ervaren  oorlog is eigenlijk geen sprake. De legendes vergroten de spanning tussen Moslims en Christenen, maar als je de betrekkelijk vrij kortlopende spanningen even buiten beschouwing laat, leefden Christenen en Moslims en Joden vroeger doorgaans wel rustig naast elkaar. Christenen uit het Moorse zuiden van Spanje konden bijvoorbeeld ook gewoon op pelgrimstocht naar het noorden naar Santiago de Compostela.
In de 9e en 10e eeuw kom je in historische bronnen het woord 'Reconquista' niet tegen, maar de idealen die er onder liggen, tref je daar wèl in aan. Die naam 'Reconquista' - als aanduiding van deze idealen - kom je pas in de 19e eeuw in de historische bronnen tegen.
We moeten ons realiseren dat ook de huidige moderne geschiedschrijving over onze Europese historie niet vrij is van de nu geldende ideologieën. De ene geschiedschrijver lukt het om er losser van te komen en te blijven dan de ander, maar we moeten ons realiseren dat ideologievrij historie onderzoeken en beschrijven moeilijk is.
Het mooie van deze avond is dat de aloud bekende legenden vanavond vanuit historisch perspectief werden onderbouwd en voor een beter en goed begrip in hun tijd werden geplaatst.