Pelgrimeren als zingeving

Woensdag 5 oktober 2016 

Herman Holtmaat spreekt over zijn cultuurhistorische analyse

Over Pelgrimeren gesproken
Pelgrimeren is van alle tijden, en van alle culturen. 
Pelgrimeren is eeuwenoud, en tegelijk ook weer heel eigentijds, modern.
Pelgrimeren is een vorm van zingeving, tegen de achtergrond van geloof, levensopvatting of van wereldbeschouwing.
In deze tijd, waarin de grote verhalen op losse schroeven zijn komen te staan, mag pelgrimeren zich weer verheugen in een grote belangstelling. 
Wat bezielt de hedendaagse pelgrim om op weg te gaan?
Is pelgrimeren een opgave, of een kunst? 
Of is pelgrimeren gewoon een bijzondere ervaring op ons levenspad?

Filosofisch-literair café De Witte Kerk
Dit zijn zomaar een aantal vragen, waarop we vanavond antwoorden kunnen krijgen.
Het filosofisch-literair café van De Witte Kerk van het Friese Hemrik organiseert daartoe vanavond een lezingavond, met Herman Holtmaat als spreker.
Zo'n 65 gasten zijn vanavond naar De Witte Kerk gekomen, waaronder een enkele pelgrim, enkele leden van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob, en voor de rest allen overige belangstellenden zonder pelgrimservaringen, maar wel nieuwsgierig naar de diepere lagen van het pelgrimeren.
Herman Holtmaat is socioloog en kunsthistoricus, en ook actief lid van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob, het pelgrimsgenootschap waarvan Durkje en ik lid zijn. Herman maakte in het jaar 2000 de voettocht, zijn pelgrimage naar Santiago de Compostela.

Van alle tijden en culturen
Herman Holtmaat begint in dit publiek eerst met het definiëren van een aantal begrippen die vanavond regelmatig zullen worden gebruikt.
Onder pelgrimeren bijvoorbeeld verstaat Herman onder andere dat men individueel of collectief om zingevingsredenen op weg gaat en onderweg is naar heilige plekken en/of heiligdommen, waarbij je kunt denken aan plekken in de natuur, of naar (graven van) heiligen.
Bij 'zingeving' als containerbegrip zou je bijvoorbeeld kunnen denken aan motieven die te maken hebben met spiritualiteit, boetedoening, devotie, herbezinning, maar ook sport en cultuur kan als zodanig worden beschouwd.
Bekende pelgrimsoorden zijn bijvoorbeeld: Santiago de Compostela, Jeruzalem, Rome, Mekka, Canterbury, en ook Maastricht.
Maar de term pelgrimeren werd en wordt ook wel als breder begrip gezien, bijvoorbeeld bij een diplomatieke missie, de Kruistochten, of bij de reis van de Groninger Abt Emo, die om steun van de paus te verkrijgen, afreisde naar Rome.
En pelgrimeren is dan ook nog cultureel gebonden, want een Nederlander heeft bijvoorbeeld andere opvattingen over pelgrimeren dan een Spanjaard.

Zingeving en motieven
Uitgaande van spirituele, religieuze en/of andere zingevende motieven, mag je stellen dat pelgrimeren een doel en (beweeg)reden heeft. Het is iets van zin en betekenis.
Een pelgrim zoekt bijvoorbeeld naar bevestiging en erkenning van zichzelf. De wens om ooit eens aan te komen op de heilige plek illustreert dat. Zo liep de middeleeuwse pelgrim bijvoorbeeld naar het graf van een heilige, om daar(na) een aflaat te verkrijgen, of om daar(door) genezing te vinden. Deze vorm is dus nogal resultaat- en/of doelgericht.
Maar je kunt ook pelgrimeren om jezelf te bevragen, om jezelf her te bezinnen. Je wilt je daarmee bijvoorbeeld losmaken van je dagelijkse routines, vrijgemaakt van je dagelijkse dingen thuis en/of op je werk. Daartoe treedt de pelgrim buiten zijn of haar bestaande kaders, en zoekt de pelgrim tijdens zijn 'pelgrimarge' de marge van de maatschappij. Vanuit dat perspectief gezien is dan ook de weg en het onderweg zijn belangrijker dan het doel, dan de bestemming.
Tegelijk moeten we ons ook realiseren dat pelgrimsmotieven in tijd en ruimte voortdurend aan verandering onderhevig zijn, ze zijn voortdurend in de beweging.
In onze huidige tijd zie je ook dat mensen als pelgrim op weg gaan met een eigen missie, bijvoorbeeld voor een goed doel, zoals 'bewegen voor overleven', om een morele en vaak ook een financiële bijdrage te leveren aan de strijd tegen bijvoorbeeld borstkanker, of ALS.
De Nederlandse hoogleraar Paul Post onderscheidt pelgrims op weg naar de zogenoemde 'sacrale velden', waaronder hij verstaat: religieus, healing, herdenking, kunst/cultuur, leisure (als vorm van vrijetijdsbesteding voor 'spelgrims').
Pelgrimeren gezien als 'levensweg' verwijst naar de keuzes die je in je leven maakt.
De paradox van zoiets bijzonders als 'pelgrimeren' is dat als je het veel doet, of als het door velen wordt gedaan, het dan zo gewoon wordt. Maar dat is natuurlijk bij heel veel andere bijzondere zaken ook het geval.

Sporen in het landschap
Pelgrimeren trekt sporen door het landschap, laat haar sporen achter in de natuur, gaat langs objecten van kunst en cultuur, alsmaar op weg naar een heiligdom zoals een graf (van bijvoorbeeld de heilige Jacobus (Spaans: Sant-iago)).
De pelgrim wordt gedreven door en aangetrokken door de mare, de mythe van beroemde cultplaatsen, bijvoorbeeld plaatsen waar relieken worden bewaard, zoals bijvoorbeeld in het Franse Conques, een belangrijke doorgangsplaats voor pelgrims.
Maar de pelgrim gaat ook voort over de eeuwenoude, bijvoorbeeld Romeinse en middeleeuwse stenen boogbruggen, die al eeuwenlang zorgen voor de veilige oeververbindingen over rivieren en andere waterstromen.
Bij de bouw van de nu al weer eeuwenoude Spaanse kerken kun je qua architectuur zien dat er met hun omgang in het koor van de kerk rekening is gehouden met grote aantallen pelgrims die deze kerken langs de pelgrimsroutes bezochten en doorliepen.
En in die kerken vind je dan de schilderijen en beelden die hier en daar ook verwijzen naar de heilige Jacobus, Sint Jacob met insignes (bijvoorbeeld de Jacobsschelp) als pelgrim, met een Bijbel als apostel, en ook als Morendoder (Santiago Matamoros) met zwaard en te paard.
Door al dat vroomheid in hout en steen, door al die bijzondere sporen in het landschap, is het dan ook niet zo verwonderlijk dat de Europese Gemeenschap de weg van Sint Jacob, de Camino, heeft uitgeroepen tot Europees Erfgoed.

Vraag antwoord
Na de pauze wordt deze avond op interactieve wijze voortgezet. Vanuit de zaal worden veel vragen gesteld over allerlei zaken van het pelgrimeren vroeger en nu.
Welke relatie bestaat er momenteel bijvoorbeeld tussen de pelgrim en internet.
Zou de pelgrim bijvoorbeeld het gebruik van de smartphone en/of van de tablet moeten worden 'verboden'?
Hoe bereik je als pelgrim de diepere laag in jezelf, en wanneer mag je spreken over je pelgrimage als 'rite de passage'.
Herman Holtmaat wordt vanuit de zaal ook uitgenodigd om met een aantal persoonlijke bespiegelingen te komen omtrent zijn eigen pelgrimstocht van zestien jaar geleden.
En hoe zien pelgrims terug op hun pelgrimage; zijn er bijvoorbeeld ook pelgrims die achteraf teleurgesteld zijn? En ja, er zijn ook voorbeelden (genoemd) van mensen die onderweg afhaken, om allerlei redenen.
Enkele gasten vanavond die de ervaring als pelgrim niet hebben, zijn ook benieuwd of je het beste alleen op pelgrimstocht kunt gaan, of is het beter om samen (met bijvoorbeeld je partner/echtgeno(o)t(e)) te gaan. In de praktijk blijkt dat heel persoonlijk te zijn, want de een loopt graag met een vaste wandelpartner, terwijl de ander grote voorkeur heeft voor het alleen lopen, alhoewel daar dan wel bij moet worden aangetekend dat het steeds moeilijker wordt om alleen in je eentje te lopen, naarmate de camino Santiago de Compostela nadert, immers, hoe dichter je bij dit bedevaartsoord komt, hoe drukker het op de camino is.