By de Fryske Bibel

Cover van 'By de Fryske Bibel'

Maandag 22 augustus 2016

By it rékommen fen de Bibel yn Fryske Oersetting – Kristlik Frysk Selskip

In mijn serie boekbesprekingen over het ontstaan van de Friese Bijbel ga ik nu in op de Friestalige publicatie ‘By de Fryske Bibel’, die is uitgegeven door het Kristlik Frysk Selskip bij het in 1943 voor het eerst gereedkomen van de gehele Bijbel in de Friese vertaling.  Dit boek is in de Tweede Wereldoorlog (1944/'45) gedrukt bij de bijbeldrukker A. Jongbloed C.V te Leeuwarden.

Dit boek werd geschreven door E.B. Folkertsma (één van de bijbelvertalers) en S.E. Wendelaar Bonga (voorzitter van het Kristlik Frysk Selskip).

De figuur op de omslag van het boek staat ook op de voorkant van het programmaboekje van de Friese Bijbeldag in 1943, waarop het gereedkomen van de eerste gehele Friese Bijbel in Leeuwarden werd gevierd. Deze tekening toont de zuid-ingang van de Grote Kerk van Leeuwarden, met op de achtergrond het kruis, en op de voorgrond de opengeslagen Bijbel.

Searje fan boekbesprekken oer de Fryske Bibel

Mijn voorgaande boekbesprekingen over het ontstaan van de Friese Bijbel gingen nader in op de publicaties:

1. De Friesche Bijbel - W. Hielkema - 6 juni 2016;
2. Bijbelfriesch – Dr. G.A. Wumkes - 16 juni 2016.

A - De betsjutting fen ‘e Bibel yn eigen tael – E.B. Folkertsma

In zijn voorwoord gaat Folkertsma als volgt in op de betekenis van een Bijbel in je eigen taal:

1. De Bijbel is een boek, geschreven in een taal, bedoeld voor het volk, gelezen door vele mensen. De Bijbeltaal levert een bijdrage aan de actueel gesproken en geschreven taal: op zijn woordenschat, taaleigenschap en stijl. De Friese taal is geschikt als bijbeltaal.
2. De Bijbel is ook literatuur, met ook in het Fries alle epische, lyrische, dramatische en didactische schoonheid in zich. Daarmee geeft de Bijbel het Fries ook cachet en glans. Het bijbels Fries kan een bijdrage leveren aan nieuwe Friese literatuur.
3. De Bijbel – ook in de Friese taal – blijft altijd actueel, en kan door gebruik te maken van de moedertaal de diepste levensvragen van de Fries concreet en actueel maken.
4. Door de Friese vertaling spreekt de Friese Bijbel tot mens en volk met goddelijk gezag. De Fries voelt zich daarmee persoonlijk aangesproken in zijn eigen taal. In de Friese taal zorgt de Bijbel voor geestelijk opleving, geloofsgroei, sterke liefde, voor een zuivere en trouwe kerk en voor een intense verwachting van de terugkeer van Jezus Christus op aard. God wil dat de Heilige Geest tot alle volken spreekt in hun eigen taal, dus ook in het Fries.

B - Bibeloersettingen yn it Frysk – S.E. Wendelaar Bonga

Na dit voorwoord geeft Wendelaar Bonga in de volgende zeven paragrafen een chronologisch overzicht van de opeenvolgende bijbelvertalingen in de Friese taal:

I Foar de Herfoarming – Wendelaar Bonga

Waarschijnlijk diende het oud-Fries eeuwen geleden al voor de evangelieprediking, want van Bonifatius is bekend dat hij – in Fryslân – in de landstaal sprak. En de Friezen hadden Karel de Grote gevraagd om een Friessprekende apostel, waarna de keizer de Friessprekende Liudger naar Fryslân stuurde. Ook wordt aangenomen dat al in de late Middeleeuwen sommige bijbelteksten in het Fries waren vertaald, anders zou evangelisatie onder de Friezen geen kans van slagen hebben gehad. Ook bisschop Frederik van Utrecht preekte in het Fries. Abt Jarich van klooster Mariëngaarde bij Hallum gaf zijn monniken opdracht het Hooglied van Salomo in het Fries op schrift te zetten. Er zijn enkele middeleeuwse bijbelfragmenten (ook gebeden) in het Fries bewaard gebleven. Het Fries werd in kerkelijke kringen dus al (ver) vóór 1500 gebruikt.

II Yn’t forrin fen trije ieuwen – Wendelaar Bonga

De eeuw van de kerkhervorming na de Reformatie heeft de laatste sporen van het Fries in het kerkelijk leven weggevaagd. In de periode van 1500-1800 bleef het Nederlands in het ambtelijk leven – en daarmee ook in de kerk – de boventoon voeren, en stond het het Fries in de kerk in de weg. Opmerkelijk was overigens wel dat het Brits Bijbelgenootschap in 1714 aan de rector van de Latijnse school van Dokkum vroeg om een deel van het bijbelboek Matteüs in het Hindeloper dialect te vertalen en dat het Brits letterkundig genootschap in 1740 een nagenoeg zelfde vraag stelde naar een vertaling in het dialect van Molkwar (Molkwerum). Ook overige Friestalige bijbelteksten uit die tijd zijn meer gebaseerd op wetenschappelijke en letterkundige basis dan dat ze op godsdienstige motieven zijn gebaseerd.

III Bibelfrysk yn ‘e 19^de ieu – Wendelaar Bonga

De periode van het Friese Reveil bracht weer een begin van het gebruik van de volkstaal (het Fries) in het godsdienstig leven. Er wordt begonnen met een eigenstandige vertaling uit de grondtekst – en vooral los van de Statenvertaling – met woorden en zegswijzen, die door de Friezen in die tijd werden gebruikt. Doel van de Friese Bijbelteksten was dat de Friese taal voor geestelijke vruchten zou zorgen in geloof en leven. Desondanks werd in die tijd geklaagd over de onverschilligheid van de Friezen – ook de Friese kerken - jegens Gods woord in eigen taal. Tegenstanders van Friese Bijbelteksten vonden het niet deftig genoeg, met onvoldoende heilige wijding. Nu moet je er ook rekening mee houden dat de meeste Friezen de eigen taal niet konden lezen. Voorstanders van de Friese Bijbel vonden echter dat deze Bijbel in de eigen volkstaal vooral wel in de eredienst gebruikt moest worden, omdat de Friezen daarmee het beste bediend zouden worden.

IV Bibelfrysk yn de 20^ste ieu – Wendelaar Bonga

In de 20^e eeuw begonnen Gerben Postma en Pieter de Clercq in overleg met het Kristlik Selskip aan een Friese Bijbelvertaling vanuit de grondtekst, maar hen werd duidelijk gemaakt dat al te Fries bot taalgebruik en moderniteiten onwenselijk waren, en dat de stijl van de Statenvertaling wel gewenst was. Beide heren onderhielden ook contact met het Nederlands Bijbelgenootschap (NBG). Ze maakten het zich niet gemakkelijk, want ze leverden gewijd en statig Fries taalgebruik. Toch liep het niet goed af, want vanwege alle kritiek die ze over zich heen kregen van bijvoorbeeld Wumkes, Schoolland (Grand Rapids) & Kamerling en Huismans beëindigden beide heren hun bijbelvertaalwerk.

Toen besloot het Kristlik Selskip in 1915 dat de Friese Bijbelvertaling in opdracht werd gegeven aan dr. G.A. Wumkes & A. de Vries. Pas 28 jaar later leidde dit besluit tot de eerste Friese Bijbel.

Wumkes onderhield contact met het NBG en hield voor het NBG zijn beroemde lezing over ‘Bijbelfriesch’. Die lezing leidt tot de aansluiting van het NBG op de totstandkoming van de eerste Friese Bijbel (1943). Het NBG zorgt voor enige financiële bijdrage, en het Kristlik Selskip geeft Wumkes & Huismans de vertaalopdracht, en een team van revisoren wordt geïnstalleerd. Huismans kan het werk niet waarmaken, maar Wumkes gaat door. Maar er is wel kritiek op Wumkes’ werk (vooral van E.B. Folkertsma). Het zou teveel ‘wanFries’ bevatten, Wumkes zou te weinig kaas hebben gegeten van de gevoelswaarde van de taal en van Friese woorden en zegswijzen, en er komt kritiek op de geest, de stijl, de methode, de sfeer en de taal. Maar Wumkes wil, kan, mag in 1926 (van het NBG, na een second opinion van revisoren) en moet wel door. Na tien jaar is Wumkes echter zelf niet tevreden met zijn eigen vertaling van het Nieuwe Testament (NT), dus die wordt door het NBG niet gedrukt, en Wumkes begint opnieuw aan een hervertaling van het NT. Dat kost Wumkes nog eens vijf jaar werk. Resultaat is dat in 1932 de eerste Friese vertaling van het hele Nieuwe Testament klaar is, gedrukt in opdracht van het NBG bij (op aanbeveling van Wumkes) Jongbloed te Leeuwarden. ‘Hulde aan Wumkes vooral en aan de revisoren. Dank aan God. Dat dit Friese NT een plek mag krijgen in het huis en in het hart van de Friezen, tot heil van land en volk, en tot eer van God.’

V Oer de fortaling fen it Alde Testamint – Wendelaar Bonga

Wumkes en E.B Folkertsma overleggen om samen te werken aan de Friese vertaling van het Oude Testament. Wumkes zou de vertaling maken, en Folkertsma zou borg staan voor de kwaliteit van het Fries. De financiële positie van het Nederlands Bijbelgenootschap (NBG) staat de bekostiging daarvan in de weg. Er moet vanuit het Kristlik Selskip dan ook een Bijbelfonds komen, en het NBG stelt de helft van de kosten beschikbaar. Wumkes en Folkertsma worden het echter niet eens over de eindrevisie van de Friese vertaling. Na tussenkomst van Kok & Bonga legt Wumkes zich neer bij de eindredactie van Folkertsma. Folkertsma kan aanvankelijk het tempo van Wumkes niet bijhouden, maar het komt uiteindelijk wel klaar, want in 1943 is ook de het Oude Testament geheel in het Fries vertaald. Een revisie van het NT wordt omwille van de tijd die dat zou kosten achterwege gelaten. Dus dan is het in 1943 – na 28 jaar vertaalwerk – zover dat de eerste complete Friese Bijbel gereed is.

De Friese Bijbel is wereldwijd de 180^e complete Bijbelvertaling van de dan ongeveer 1.070 verschillende gehele en gedeeltelijke bijbelvertalingen die er dan bestaan.

Het auteursrecht van de Friese Bijbel wordt nu overgedragen aan het NBG, met de voorwaarde dat het NBG bij herdrukken en revisies met het Kristlik Selskip zal overleggen, dus het Kristlik Selskip behoudt in de toekomst een taak op het gebied van bijbelvertalen in het Fries en op het toezicht daarop.

Omdat het voor het eerst verschijnen van een complete Bijbelvertaling voor het hele leven van een volk van de grootste betekenis is, organiseert het Kristlik Frysk Selskip ter gelegenheid van de verschijning van de eerste gehele Friese Bijbel een Bijbeldag in 1943.

Dat deze Friese Bijbel in een behoefte voorzag, wordt duidelijk als al enkele weken voordat deze Bijbel verschijnt bijna de gehele oplage van 5.000 Bijbels is uitverkocht.

VI De Bibeldei – Wendelaar Bonga

Omdat het gereedkomen van de eerste hele Friese bijbelvertaling belangrijk was voor de Kerk, het Friese volk, het NBG, het Kristlik Frysk Selskip en voor allen die eraan meewerkten, werd er een Friese Bijbeldag georganiseerd om dit feit dankbaar te gedenken. Daarvoor werd de Grote Kerk van Leeuwarden als vieringslocatie gekozen, maar men vermoedde dat die zelfs te klein zou zijn, dus in de Leeuwarder Westerkerk zou een schaduwprogramma draaien, hetgeen geen overbodige luxe was, want al een half uur vóór aanvang van de viering was de Grote Kerk helemaal vol, en ook de Westerkerk bleek nagenoeg vol te lopen. Op stel en sprong schreef de Friese musicus Bernard Smilde vooraf de kerk-cantate ‘In sterke fêsting is ús God’, die op heel korte termijn werd ingestudeerd, en die tijdens de viering met groot succes werd uitgevoerd.

Jammer was dat de voorzitter van de provinciale Friese afdeling van het NBG de sluiting van deze Friese bijbeldag (1943) niet kon verzorgen, omdat de Duitsers hem gevangen hadden genomen.  De voorzitter van het Kristlik Frysk Selskip sprak in zijn openingswoord de wens uit dat deze Friese bijbeldag een dag mocht worden van wijding, van dankbaar gedenken dat God de Bijbel heeft gegeven in de eigen taal, de taal van ons dagelijks bestaan en de taal van ons hart: “Dat ta ús komt it Godswird yn ‘e eigene sprake”. Het initiatief van het Kristlik Frysk Selskip (KFS), met het NBG die voor de vergoeding van de kosten zorgde, met het levenswerk van dominee Wumkes, en met de taalverzorging door E.B. Folkertsma, noemde de KFS-voorzitter deze Friese Bijbel een heilig monument in ons volksleven, met eeuwigheidswaarde, een nationaal taalmonument en nog veel meer als gedenksteen voor Gods trouw aan de Friezen. Hij noemde dat de Friese Bijbel - meer dan de volksvijand (de Duitse bezetters) en ook meer dan de gevaarlijke zee voor de dijken – het Friese volk verenigt.

De secretaris van het NBG noemde in zijn avondtoespraak tijdens het gezamenlijke diner van de besturen van het NBG en het KFS dat het NBG nog nooit zo’n bijzondere dag had meegemaakt, en dat het nog nooit was voorgekomen dat een Bijbel al zo snel was uitverkocht.

Van deze eerste nieuwe Friese Bijbel heeft uitgeverij Jongbloed zeven luxe uitgaven gemaakt, waarvan in elk geval de besturen van het KFS en van het NBG een exemplaar hebben gekregen, en er ook een exemplaar is bewaard om later aan te bieden aan Hare Majesteit de Koningin. In de tussentijd heeft Jongbloed alvast een exemplaar naar haar verstuurd tijdens haar verblijf in Londen gedurende de Tweede Wereldoorlog.

VII Taheakke (Koart oersjuch, lektueroersjoch, bylagen) – Wendelaar Bonga

• Dr. G.A. Wumkes begon met de Friese vertaling van het Nieuwe Testament in 1915, was klaar in 1923, en die was gereviseerd in 1926.
• Maar, hij begon daarna direct al met zijn tweede Friese vertaling van het Nieuwe Testament in 1926, en die was klaar in 1930, en gereviseerd in 1933. Totaal duurde dat dus 17 jaar.
• Dr. G.A. Wumkes begon daarna met de Friese vertaling van het Oude Testament in 1933, en was daarmee klaar in 1937, en die was gereviseerd in 1943. Totaal duurde dat dus 10 jaar.
• De totstandkoming van de eerste complete Friese Bijbel duurde dus 28 jaar. Ter vergelijking: de Statenbijbel is in 19 jaar gerealiseerd.

Na dit historisch overzicht, volgt een literatuuroverzicht van bronnen omtrent de totstandkoming van de Friese Bijbel.

En daarna volgen in dit hoofdstuk elf bijlagen van belangwekkende brieven die in het kader van de totstandkoming van de Friese Bijbel aan deze en gene (onder andere aan KFS en NBG) zijn verzonden. Die brieven getuigen van onenigheid en strijd, van resultaten en van dankbaarheid.

C - Ho is de Bibel yn it Frysk brocht? – Folkertsma

Het laatste deel van dit boek is een bijzonder deel qua vorm. De auteur Folkertsma maakt de lezer deelgenoot van een gesprek tussen twee Friezen, Ate & Fryske, die zich geen goed beeld kunnen vormen over de vertaalprincipes van de nieuwe Friese Bijbel. Folkertsma had er voor kunnen kiezen om een zakelijk betoog op schrift te zetten, waarin die vertaalprincipes staan, maar dat doet hij dus niet. In een samenspraak brengt hij de persoon Gurbe ten tonele, die wel van de hoed en de rand weet. En dan roepen Ate & Fryske de vragen op, en volgt de verantwoording van Gurbe.

• Zo legt Gurbe bijvoorbeeld uit dat de Friese Bijbel hier en daar afwijkt van de manier waarop de grondteksten zijn vertaald in de Statenvertaling. Gurbe wijst daarbij op het feit dat sinds de 17^e eeuw de kennis omtrent de grondteksten is toegenomen; dat nieuwe kennis en nieuwe inzichten leiden tot nieuwe vertaalkeuzes.
• Daarentegen ligt de stijl van de Friese Bijbel qua taal op andere plaatsen dichter bij de Statenvertaling dan bij het volksfries, omdat het actuele volksfries in bepaalde opzichten tekort schiet om het beeldende en het mystieke van de Bijbel als Oosters boek goed onder woorden te brengen. Het gemoedelijk volksfries mist bijvoorbeeld woorden om de diepte, de hartstocht, het tere en de hogere macht van de bijbelse grondtekst te verwoorden. Omdat de Friezen nog geen Friese Bijbel hadden, was in de loop van de tijd ook de geestelijke, godsdienstige taal nog niet tot ontwikkeling gekomen.  
• Daarnaast worden in de Bijbel ook zaken genoemd, die we in Fryslân in het geheel niet (meer) kennen. Denk maar aan kleding, godsdienstige gebruiken, militaire termen en gereedschappen. Ook daarom schiet de actuele volkstaal in sommige zaken ook wel eens tekort, en moeten niet-courante bewoordingen worden gebruikt. Een optimaal-toekomstgerichte vertaling heeft dus behalve actualiteit ook traditie, historie en taalverleden nodig.

Vertalen van Gods woord vraagt bovenal ook voorzichtigheid, om zo dicht mogelijk bij het oorspronkelijke van het woord van God te blijven, om ervoor te zorgen dat elk woord, elke uitdrukking en elke zin zo weinig mogelijk van de volheid van zijn oorspronkelijke inhoud (van God) verliest.

Bibel yn Hjoeddeiske Taal (2016)

Bijna aan het eind van dit vraaggesprek Anno 1943 tussen enerzijds Ate & Fryske en anderzijds Gurbe, doet Ate nog de volgende uitspraak, waar Gurbe als volgt op reageert:

• Ate: “As ik myn sin siz, den moasten wy ús Bibel hielendal hawwe yn moderne tael fen dizze tiid, dat alle man it wird foar wird begripe koe”.
• Gurbe: “It is in ûnmûglike eask, foar elke tael en bynammen for it Frysk”.

We schrijven nu 2016, dus 73 jaar later.

Het NBG heeft inmiddels een Nederlandstalige ‘Bijbel in Gewone Taal’ (BGT, 2014) uitgegeven.

Ik vraag me af wat Gurbe Anno 2016 zou zeggen op die bovenstaande stelling van Ate…..