Het boek en het badwater

Maandag 21 december 2015 

Cover van het boek over het boek

Papieren boeken versus e-books
Al jaren rommelt het op de Nederlandse boekenmarkt. Grote boekhandelsketens zien zich gedwongen om fors te saneren, en menig boekhandelaar gooit de handdoek in de ring. Niet alleen de financiële crisis is de reden voor de teloorgang van de boekhandel. We lezen met zijn allen minder en kopen ook minder boeken. En voor degenen die dat nog wel doen, is het online bestellen van boeken en zeker het (ook wel illegaal) downloaden van e-books natuurlijk veel gemakkelijker.
Wat willen we eigenlijk in deze tijd en in de toekomst nog met papieren boeken? Het digitale boek biedt immers zoveel voordelen. Maar inmiddels is er ook aardig wat onderzoek beschikbaar over de nadelen van e-books, en kunnen we het papieren boek de welverdiende plaats geven die het toekomt. 

Het boek van Sint & Piet
Lisa Kuitert (1960) is sinds 2001 hoogleraar Boekwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Afgestudeerd op een onderzoek naar boekwinkels, promoveerde zij in 1993 op een onderzoek naar literaire uitgevers in de negentiende eeuw.
Lisa Kuiters publiceerde dit jaar (2015) haar nieuwe boek 'Het boek en het badwater', met als subtitel 'De betekenis van papieren boeken'. In dit boek beschrijft Lisa de stand van zaken met betrekking tot boeken, en geeft ze met veel voorbeelden en saillante details uit heden en verleden de ware boekenliefhebber de instrumenten in handen om zich door deze nog lang niet verloren discussie heen te slaan.
Het is ook Lisa's hartstochtelijk pleidooi voor het papieren boek. Dit boek is een ideaal cadeau voor iedereen die het papieren boek een warm hart toedraagt. Het was dan ook alleszins gepast dat Sinterklaas mij op pakjesavond van 5 december 2015 dit mooie boek kado gaf.

Wanneer is een boek een boek?
Maar wat is eigenlijk een boek, dus waar hebben we het hier over?

• Is een boek, soms een 'Begripsmatige Organisatie Eenheid van Kennis'? (BOEK);
• Of zien we - zoals de 'Van Dale' het boek als 'een samengebonden of genaaid aantal bedrukte bladen'?
• De Unesco definieerde het boek in 1950 als volgt: 'een niet-periodieke publicatie van 49 pagina's of meer'.
• Het boek is een object, een eindig, tastbaar, ruikbaar, voelbaar ding.
• Boeken zijn meer dan alleen tekst; het gaat ook om de verpakking.

Inleiding
De lezer mag het best weten: haar boek is ontstaan uit ergernis, omdat het papieren boek langzaam maar zeker moedwillig en/of uit onwetenheid (niet weten, en niet weten dat je niet weet) uit het openbare leven verdwijnt. De trend van 2014 om 'boeken weg te gooien' zegt immers al genoeg. Kuitert geeft overigens - in haar hele boek - zowel voorbeelden van waar het goed gaat en waar het fout gaat met het boek als papieren erfgoed. Lisa geeft aan dat we een krachtig tegengeluid moeten geven tegen de mogelijke teloorgang van het papier boek. Daarom is haar boek een strijdschrift om het papieren boek in ere te houden. We mogen natuurlijk het e-book met open armen ontvangen, maar dat mag niet ten koste gaan van het papieren boek.

1. Het zichtbare boek

• Door boeken te zien, word je geprikkeld ze te lezen, en als je ze gelezen hebt, zal het zien van dat boek je de kennis ervan weer in herinnering brengen. Er zijn dus goede redenen om een boek in het zicht te zetten. Zo werkt ook de ideale bibliotheek; Zien doet kiezen; je ziet iets leuks en denkt: hé, dat ga ik eens lezen. De zichtbaarheid en de tastbaarheid van papieren boeken vergroten het vinden van iets onverwachts.
• Werken tussen de boeken is een stimulerende omgeving. Schoolbibliotheken bijvoorbeeld hebben een gunstig effect op het leesgedrag van scholieren; hun leerprestaties gaan erop vooruit, maar ook het leesplezier neemt toe. Zien wekt leeslust op en zien doet lezen, alhoewel het belangrijk blijft dat scholieren worden geholpen door een bekwame bibliotheekmedewerker. Een bibliotheek als fysieke plek vol met boeken zet studenten in die studieuze sfeer aan tot (vrij) lezen, tot geconcentreerd lezen, tot 'deep reading'.
• De beschaving van een samenleving kunnen we aflezen aan de boekenplank.
• Je boekenverzameling is een stukje van je hersenpan.
• Boeken dwingen respect af.
• Papieren boeken moeten we koesteren, want ze leggen een verband met ons verleden, en ze leggen een verband met de werkelijkheid.

2. Een boek is meer dan tekst

• De handeling van het lezen leidt tot een intieme, fysieke relatie waaraan alle zintuigen meewerken.
• Zo gemakkelijk komen we niet van papieren boeken af; dat heeft te maken met de positieve eigenschappen van papieren boeken.
• Papieren boeken hebben iets te bieden wat e-books niet kunnen overnemen. Dat zit hem deels in het lezen zelf, en ook in het boek als object.
• Meer dan de helft van de e-bookgebruikers zijn vijftigplussers. Verstokte lezers zijn vaak vijftigplussers.
• Bij e-books kun je niet meerdere boeken tegelijk openleggen of erin bladeren.
• Hoe meer men aan papieren boeken is gehecht, des te meer wijst men het e-book af.
• Het boek als ding heeft veel te bieden dat vooralsnog niet gedigitaliseerd kan worden.
• Boeken zijn van organische materialen gemaakt. Nieuwe boeken ruiken naar inkt, oude boeken ruiken rijper, zoeter, en ook de boekband kan een specifieke geur hebben. 
• Tussen de boeken komt de boekenliefhebber tot meer diepere inzichten over de kwaliteiten van het papieren boek. 
• Dingen die uit boeken vallen, geven je een besef van tijd.
• Mensen zijn zuinig op boeken; ze hebben een element van schaarste om zich heen.
• Papieren boeken zijn ruimtevreters.
• Zijn het niet juist de inefficiënte dingen in het leven die ons gelukkig maken?
• Mensen hebben geen behoefte aan innovatie als ze tevreden zijn met de situatie zoals die is.
• Mensen willen een papieren boek voelen, om daar informatie uit te halen en om het vast te houden.
• Studenten staan positiever tegenover boeken dan tegenover computers. Ze gaan ervan uit dat ze meer van boeken opsteken, dan van computers. Men vindt het boek betrouwbaarder als informatiebron.
• Boekenliefhebbers willen hun boekenbezit tastbaar om zich heen hebben.
• Jonge boekenliefhebbers kopen en lezen een boek om kennis op te doen, maar hoe ouder een boekengek is, hoe minder hij eraan hecht om er nog iets uit te leren.
• Boekenliefhebbers staan meer open voor ervaringen, ze zijn meer menslievend, en hebben gevoel voor tradities. 
• De idee bestaat dat een lezende man intelligenter is, fijngevoeliger en attenter.
• Boekenverzamelaars zijn over het algemeen conservatieve mensen met een sterk ontwikkeld bezitsinstinct.

3. De waarde van boeken

• Boeken roepen een begeerte op.
• Mooie boeken waar lang aan is gewerkt, zijn veel waard.
• De verzamelaar wil het echte werk hebben.
• Wanneer is men een knecht van zijn boeken geworden?
• Werken (in de gevangenis) werd gezien als heilzaam, maar ook lezen was een middel om de gevangene tot een beter mens te maken. Tegenwoordig zijn boeken uit de categorie 'true crime' in de gevangenis het meest in trek. 
• Lezers zijn empatischer dan niet-lezers, en lezen heeft een beschavende werking.
• De aanwezigheid van boekhandels, bibliotheken en antiquariaten verbetert het woonklimaat.
• Je moet wel betalen voor het e-book, maar je koopt toegang tot het bestand.
• De boeken die je niet gelezen hebt, zijn belangrijker/waardevoller dan de boeken die je al gelezen hebt.

4. Kinderboeken

• De liefde voor boeken bij de jeugd is niet louter de liefde voor de tekst, maar ook de liefde voor het boek als object.
• Het leesniveau is belangrijk voor latere ontwikkeling en studie.
• Veellezers schoppen het maatschappelijk verder, maar zijn ook gezonder, en zijn vaker sociaal actief.
• Prentenboeken hebben een positief effect op de taalontwikkeling en ook op de sociaal-emotionele ontwikkeling van jonge kinderen.
• Meisjes lezen dikwijls om hun stemming te beïnvloeden, ze gaan zich lekker voelen door het lezen.
• Jongens lezen omdat ze het rustgevend vinden, en ze zo even aan wat anders kunnen denken.
• Een tekst op papier is beter te doorgronden dan op een scherm.
• Boeken cadeau geven en boeken cadeau krijgen, bezorgt mensen een geluksgevoel.
• Belonen helpt wel, maar het is niet altijd degene die de hoogste cijfers behaalt die ook het hardst gewerkt heeft.
• Een papieren boek is uniek en strikt persoonlijk.
• Op dit moment zijn kleurboeken voor volwassenen in.
• Ook informatieboeken worden gekoesterd als papieren vrienden.
• Verrijkte e-kinderboeken (met bv. filmpjes) zijn aantrekkelijk, maar verstoren het leesritme.
• Kinderen zijn serie-lezers.
• Het tekstbegrip en het leesniveau van Nederlandse kinderen loopt inmiddels jaar na jaar terug.
• De woordenschat van kinderen neemt door het lezen van een boek sterk toe. Moeilijke woorden vormen geen beletsel voor leesplezier.

5. Boeken om te verzamelen

• Er worden tal van verwoede pogingen gedaan om toch het digitale aan het tastbare te verbinden.
• Met een unieke boek-formule kun je in de boekwetenschap een specifiek exemplaar benoemen.
• De onderscheidende details van een boek hebben op boekenliefhebbers een meer dan gemiddelde aantrekkingskracht. Het detail (bv. 1e druk) is zelfs voorwerp van grotere begeerte.
• Sommige boekenliefhebbers zoeken hun verzamelplezier in de uiterlijke afwerking van het boek, anderen hangen aan heel specifieke onderwerpen.
• Verzamelen heeft met liefde en bezetenheid te maken.
• Verzamelen draagt bij aan het gevoel van eigenwaarde.
• Verzamelen kan het gevoel geven je eigen sterfelijkheid te overwinnen.
• Bewaardwang en verzamelwoede staan bekend als moeilijk behandelbaar.
• Verwoede verzamelaars ziet men als iemand die problemen heeft met het verwerken van informatie, die moeilijk kan plannen en organiseren, en die het lastig vindt om spullen weg te doen.
• Sommige verzamelaars beginnen heel plotseling iets te verzamelen, vaak is de aanleiding curieus.

6. Waarom we van boekwinkels houden

• De opkomst van het online verkoopkanaal knaagt aan de fysieke verkoopplaats.
• Wat is het ons waard dat er in Nederland goede boekhandels zijn?
• Degenen die de meeste boeken kopen, oudere vrouwen, komen het vaakst in de boekhandel.
• Boeken kopen geeft een geluksgevoel.
• Winkelen haalt mensen uit hun dagelijkse routine. het kan je humeur verbeteren. Je voelt dat je iets kunt ontdekken, winkelen prikkelt de zintuigen. Dit geldt ook voor het bezoek aan een boekhandel.
• Boekwinkels zijn niet zelden verbonden aan een groep, afkomst of overtuiging; ze trekken gelijkgestemden en fungeren als een ontmoetingsplaats. De boekwinkel geeft je identiteit.
• Het bezoek aan een boekwinkel versterkt ons besef dat we bezig zijn met iets zinvols. Je bent er voor je gevoel met een hoger doel.
• Boekwinkels zijn ingericht op impulsaankopen. Je gaat naar de winkel om je te laten verrassen.
• Het kópen van een boek is minstens zo fijn als het lezen ervan.
• Boekwinkels zijn sfeervol.
• De liefde van de boekverkoper voor het boek is meestal groter dan dan de liefde voor de klant. Het gaat er niet om jou als boekenkoper, het gaat er om de boeken.
• In sommige boekwinkels lijkt de winkel een verlengde van de huiskamer van het boekwinkelpersoneel.
• Je eigen boekwinkel beginnen staat voor iets anders. Het staat voor een aan boeken en lezen gewijd bestaan, waarbij het voortaan uitsluitend om de inhoud gaat.
• De boekwinkel maakt voor menigeen deel uit van 'de derde plek' (dat deel van de openbare ruimte waar men zich prettig voelt), naast huis en werk.

7. Lezersrevolutie

• Medium een leescultuur zijn nauw verbonden.
• In de loop van de tijd heeft zich een verschuiving voorgedaan van intensief lezen van slechts enkele werken (bijvoorbeeld de Bijbel), naar extensief, vluchtiger lezen (skimming, oppervlakkig lezen) van meerdere boeken. Lezen werd hoe langer hoe meer een individuele handeling, op basis van eigen smaak en keuze.
• Volgens hersenonderzoeker Nicholas Carr raken we gewend aan de snelle afwisseling van informatie en amusement op internet en maakt het ons verstrooid, lui en gemakzuchtig zodat we op termijn geen (dikke) boeken meer kunnen lezen.
• Ontlezing is niet alleen maar 'niet meer willen lezen'; het is misschien wel evenzeer 'niet meer kunnen lezen'.
• De tablet blijkt funest voor het lees-uithoudingsvermogen. E-booklezers laten zich sneller afleiden en ze onderbreken hun lezen vaker.
• De verkoop van de e-reader is al weer op zijn retour.
• Boeken geven vaker aanleiding tot een nieuws-item, dan websites en blogs. Het verhaal dat de boekauteur ervan maakt, gecombineerd met de eeuwigheidswaarde van een boek, maakt de betrokkenen nerveus.
• Het verhaal achter de complexiteit van alle gegevens moet worden verteld; daarvoor is tijd nodig. 
• Fictie heeft lange tijd gefungeerd als uitlaatklep, om taboes mee te slechten. 
• Deep reading is nodig om echt iets te doorgronden. Dat lukt studenten niet bij een e-book, maar wel bij een papieren boek.
• Lezers achten een papieren boek niet alleen helderder, maar ook betrouwbaarder dan een digitale tekst.
• Papieren boeken dwingen respect af. 

8. Schrijvers en hun boeken

• Lezen is denken met andermans hoofd.
• Elk boek is weer meer dan zijn voorgangers.
• De boekenverzameling krijgt betekenis in het licht van de degene die verzamelt. 
• Niet alleen de auteur, maar de lezer bepaalt de betekenis. 
• Wat gratis is, verliest zijn waarde.
• Niet de omvang van een boekenverzameling telt, maar de samenhang.
• Streepjes bij treffende passages in boeken zijn voor een onderzoeker fantastisch.
• Als een schrijversbibliotheek niet beschreven wordt, gaat veel kennis verloren.
• Papieren boeken zijn tastbare dragers van de leesherinneringen.
• Naarmate boeken meer uit het openbare leven dreigen te verdwijnen, worden ze als objecten interessanter.

9. Boekenfamilie

• De introductie van de typemachine heeft een emanciperende werking gehad op vrouwen, die nu in kantoorfuncties terecht konden.
• Lompenpapier is van stevig papier dat met gemak vijf eeuwen doorstaat.
• Het stripboek werd gezien als serieuze bedreiging voor onze boekcultuur. Het zou de lezers dommer maken.
• Ook het pocketboek was zo'n bedreiging, dat waren geen echte boeken. 
• Op dit moment doen juist relatief dure en bijzondere boeken het opvallend goed.
• Het papieren boek is de smaakmaker. Dat uitnodigende, het zichtbare en tastbare, 'eeuwig' bewaarbare, dat hebben nu eenmaal uitsluitend de papieren boeken.

Een e-book heeft een lang verleden, 

en papieren boeken hebben een toekomst. 

Beide verdienen een plek in ons boekenlandschap.