Onderwijs dat ‘deugd’

Woensdag 11 november 2015 

Lezing van professor dr. Dolf van den Berg

Scheppen en worden
Leraren dragen bij aan de essentie van het onderwijs: het voortdurende scheppings- en wordingsproces van ieder kind en de wereld. Een docent moet daarom vooral een goed pedagoog zijn.
Het gebrek aan professionele ruimte en het gevoel in de pedagogische relatie tekort te schieten, begint steeds meer mensen in het onderwijs te beknellen. Zij zijn de bestuurlijke drukte en de stapeling van beleid beu en willen terug naar de kern: wat is nu onderwijs dat ‘deugd’?

Deugdzaam leven
Het gaat om een deugdzaam leven; om geloof, om hoop en om liefde.

• Geloven in de kracht van mensen; in voldoendes en niet in onvoldoendes.
• Hoop in de toekomst en op successen; anders kun je beter stoppen.
• Liefde in de vorm van het beschikbaar zijn voor de ander: het kind gaat mij ter harte

Past het huidige systeem eigenlijk nog wel bij onderwijs dat ‘deugd’? Het klassikaal lesgeven, het leerstofjaarklassensysteem en de kosten (in motivatie en geld) van het doubleren. De toegenomen concurrentie tussen kinderen, tussen leraren en tussen scholen is niet goed voor de ontwikkeling van het kind, en toch gaan we er tegen onze zin in mee.
Als je dat wilt veranderen, werk dan zelf aan de optimalisatie van de relatie tussen leraar/docent en kind/leerling/student door jezelf en elkaar de volgende vragen te stellen: Waarom en waartoe voed jij op en geef je onderwijs? Waarom op deze plek? En wie ben jij?

Visie op onderwijs dat ‘deugd’
Vandaag vindt de eerste sectorvergadering van CNV Onderwijs plaats in de Eenhoorn te Amersfoort. Onder andere als lid van de Geschillencommissie van CNV Onderwijs en tevens als lid van de Sector Hoger Onderwijs van CNVO woon ik deze vergadering bij.
De vergadering wordt geopend door Joany Krijt, sectorvoorzitter van CNV Onderwijs. Ze heet iedereen hartelijk welkom en introduceert de keynote speaker van vandaag.
Deze bijeenkomst begint met een lezing van professor dr. Dolf van den Berg, emeritus hoogleraar van de Radbouduniversiteit Nijmegen. Hij vertelt wat zijn visie is op Onderwijs dat ‘deugd’. Professor Van den Berg schreef - en publiceerde in juni van dit jaar - het boek ‘Herstel van de pedagogische dimensie in de ontwikkeling van mens en wereld’. Hij benadrukt ook het element van het ‘herstel’ van de pedagogische dimensie.

Onderwijs als afhankelijkheidsrelatie
Hij begint met de constatering dat leraren het momenteel zo druk hebben met hun administratieve last binnen het onderwijs, dat ze de essentie van het onderwijs vergeten. Vervolgens geeft hij inzage in zijn eigen ‘geloofsbrief’, beginnend met zijn overtuiging dat elke leerling het (ook wettelijke) recht heeft op een ononderbroken ontwikkelingsproces, en dat onderwijs interactie (gesprek) is. Onderwijzen is ‘langdurig hopen’; voortdurend een bijdrage leveren aan de doorgaande ontwikkeling van de leerling, wetende dat dit scheppingsproces niet/nooit is afgesloten.
In het onderwijs zijn wij (leerling/ student, docent, manager, bestuurder) ‘ongewild afhankelijk’ van elkaar. Dat beknot onze vrijheid, en we moeten ons in het onderwijs daar voortdurend van bewust zijn en mee om leren te gaan.

Stel jezelf de fundamentele vragen
We hebben onze eigen overtuiging en twijfel in wie we zijn. Vraagstuk is dan wat mijn fundamentele vragen zijn. Denken we bijvoorbeeld wel groot genoeg, en stellen we onszelf en elkaar wel de goede vragen? Waarom krijgt elke leerling bijvoorbeeld verplicht dezelfde onderwijstijd? Dat leidde vijf jaar geleden bij de zogenoemde 1040 uren-onderwijsnorm bijvoorbeeld tot begrippen als ‘ophokplicht’. Het leerstofjaarklassensysteem leidt per definitie tot goed- en slechtpresterende leerlingen; willen we dat eigenlijk wel?. Blijf je afvragen waarom we nog steeds werken met zaken als cijfers, met competitie tussen leerlingen, met de (ene) excellente docent van het jaar (en al die anderen dan?), en met competenties.
Zouden scholen wellicht over moeten gaan naar een ‘maatwerkdiploma’? Dat leidt vast en zeker tot ontschotting tussen scholen, tot één ‘droom’school (een combi van basisonderwijs en voortgezet onderwijs) met een doorgaande leerlijn, en dat is als bijkomend voordeel misschien óók nog een goede oplossing voor scholen in krimpregio’s.
Van den Berg wil onderwijs zien als een ‘alledaagse deugdenbenadering’. Ga onderwijzen als een deugd. Vraag je af wat (on)geschikt is om te onderwijzen. Hoe moet ik ‘het’ zeggen en hoe moet ik het doen? En waarom zo? De leerkracht worden in de onderwijspraktijk dagelijks met veel problemen geconfronteerd; vaak vraagstukken en kwesties die in studieboeken voor docenten en in docentenhandleidingen niet worden behandeld, en waar hen dus geen oplossingen voor worden geboden.

De drie deugden

• Geloof: waarom werken we eigenlijk zoveel met onvoldoendes, in plaats van alleen maar met voldoendes?
• Hoop: dat is vertrouwen hebben in de ontwikkelingsmogelijkheden van ieder kind, iedere leerling, en van iedere student. Bij hoop staat niet het verleden, maar altijd de toekomst voorop. 
• Liefde: je geeft niet alleen les, maar je bent er vooral voor de leerling, voor je student. Daarin doe je een appèl op elkaars aanwezigheid. In de ontmoeting wordt niet alleen de leerling/student verrijkt, maar ook de leraar/docent. 

Wie ben ik?
Het zou in het onderwijs niet primair om plannen en procedures moeten gaan, maar bovenal om aandacht geven aan elkaar. En aandacht voor elkaar uit zich vooral in het gesprek. Daarom wijst professor Van der Berg de zogenoemde Ipad-scholen af. In Aziatische Ipad-scholen blijkt - uit onderzoek – dat de onderwijsprestaties van leerlingen lager worden als gevolg van overwegend Ipad-gebruik.
Schrijven, luisteren en spreken met elkaar zijn essentiële zaken in het onderwijs. In het gesprek met de leerkracht opent zich voor het kind en voor de student een nieuwe wereld.
Spreker Dolf van der Berg sluit zijn lezing af met de volgende vragen, om die straks bijvoorbeeld mee te nemen naar de Dialoogtafels: Waarom en waartoe voed jij op, en waarom geef jij onderwijs, waarom op deze plek, en waarom op jouw manier? Kortom, wie ben jij?

Dialoogtafels
Na deze inleiding van professor Van den Berg gaan we uiteen en met elkaar in groepsgesprek in de vorm van zogenoemde ‘Dialoogtafels’. In lijn met de insteek van Van den Berg zal het hier rond de tafels vooral gaan om het gesprek met elkaar; niet zozeer om elkaar te overtuigen, maar om te beoordelen wat je hier vandaag en (over)morgen zelf mee kunt doen en mee gaat doen.
Aan mijn Dialoogtafel spreken we onder andere over wat onze ‘droom’school is, en daarna spreken we naar elkaar uit wat wij er zelf aan willen, kunnen en gaan bijdragen om van die droom de gedroomde werkelijkheid te maken.