De verborgen psychologie achter populisme

Vrijdag 23 mei 2025

 

Cover van 'De verborgen psychologie achter populisme'

Democratie mondiaal onder druk

Wereldwijd staat de democratie onder druk door de opkomst van het populisme. Dat is zorgwekkend.

Over de hele wereld stellen mensen zich de vraag:

• Wat is het geheim van de aantrekkings-kracht van populistische leiders? 

En: 

• Hoe komt het dat politieke figuren juist ook de steun genieten van degenen die door hun ideeën en beleid het meest getroffen worden? 

De psycholoog Huub Buijssen (1953) maakt in zijn boek 'De verborgen psychologie achter populisme' (2024) duidelijk dat populistische politici appelleren aan universele menselijke instincten, emoties en verlangens, waarvan we ons doorgaans niet bewust zijn. 

Buijssen laat zien dat de Amerikaanse populisme-expert Kirk Hawkins gelijk had toen hij zei: 'In ieder van ons sluimert een populist.' 

De boodschap van dit boek is dat we populisme - in onszelf en bij anderen - pas kunnen bestrijden, als we de psychologie erachter begrijpen. 

Dit boek spreekt velen aan die de recente politieke ontwikkelingen willen begrijpen.

Huub Buijssen schrijft het volgende in dit boek:

Inleiding

Buijssen gaat in dit boek op zoek naar de geheimen achter het toenemende succes van het populistische geluid.

• De sociale ongelijkheid verergert
• Het maken van keuzes, is een aangelegenheid van de menselijke psyche.
• Als je psychologische trucs doorziet, kun je jezelf er beter tegen beschermen.
• Een overtuiging is: dat denken tot stilstand is gekomen.
• De eigen waarden en moraal verblinden ons voor het standpunt van de ander.
• Zelfkritiek wordt altijd geloofd, eigen roem nooit.

1. Wat is populisme?

In dit eerste hoofdstuk omschrijft Buijssen wat populisme is, en hoe je het kunt herkennen.

• Populisten zien politiek als een strijd tussen goed en kwaad.
• Populisten beschouwen iedereen die tot de gevestigde orde behoort, als slecht en corrupt, en die moet daarom van de troon worden gestoten.
• Populisten verwijzen naar 'het volk', en spreken dat rechtstreeks toe. Ze geven af op de elite. Ze zeggen niet rechtstreeks wat of wie ze bedoelen. En populisten benadrukken dat hun gehoor of hun publiek het slachtoffer is geworden van de zittende (niet-populistische) regering.
• Aanhangers van populisten juichen als ze hun favoriete 'tune' weer horen.
• Populistische partijen zijn vaak niet democratisch, maar vaak bewegingen, die functioneren volgens het model van het leidersbeginsel.
• Populistische leiders geloven dat zij de authentieke stem en belichaming zijn van de volkswil.
• Van het rechts-populisme gaat de grootste dreiging uit.
• (Rechts) Nationaal populisme zet de belangen van het eigen land op de eerste plaats, en belooft een stem te geven aan mensen die voelen dat ze verwaarloosd, en zelfs geminacht worden door de corrupte elite die ver van hen af staat, wiens waarden fundamenteel anders zijn.

2. Niet progressief, niet conservatief, maar regressief

• Populisten willen terug naar vroeger. Ze voorzien het verleden van een gouden glans.
• Volgens de Franse schrijver Marcel Proust herinneren we de dingen van vroeger als fraaier dan dat ze in werkelijkheid waren. Proust wist zich ervan bewust dat zijn geest hem bedroog.
• Velen willen niet terug naar vroeger, maar minstens net zo veel juist wel.
• Het brein blijkt in staat om het verleden een heel andere kleur te geven.
• Gabriel García Márquez zei dat het geheugen van het hart het slechte elimineert, en het het goede groter maakt.
• Ouderen spreken het liefst en het meest over de periode tussen hun 15e en 25e levensjaar.
• Om een ingrijpende gebeurtenis in je leven te integreren, moet je er geruime tijd mee bezig zijn.
• Met het ouder worden, gaan we het verleden steeds meer romantiseren.
• Zo lang de mensheid bestaat, beweren mensen dat de samenleving achteruit gaat.
• Naarmate we ouder worden, wordt ons verleden belangrijker, en worden we met meer nostalgie en heimwee vervuld.
• Ouderen hebben meer verleden dan toekomst.
• Verwijlen in het verleden, en er naar terug te verlangen, is niet alleen prettig, maar ook van groot psychologische belang.
• Niemand die ons vaker bedriegt, dan wijzelf.
• Nostalgie kunnen we al op zeer jonge leeftijd ervaren.
• Mensen verkiezen een nostalgisch en geïdealiseerd verleden boven het onbevredigende, chaotische heden of de onzekere toekomst.
• Linkse politieke partijen beloven vooruitgang, maar ze vergeten dat de meeste mensen hier niet van houden.
• Mensen zijn gewoontedieren.
• Het wezen van ieder mens is zijn unieke set van gewoontes.
• Bijna alle samenlevingen zijn conservatief, en bang voor innovaties.
• Bij het opmaken van ons leven, doen we graag aan zelfverheffing.

3. Wij versus zij

• Het memoreren van de roemrijke dagen van weleer bewerkstelligt een wij-gevoel.
• Het 21e eeuwse probleem van sociale isolatie en verbroken verbindingen is een vruchtbare bodem voor populisme.
• De behoefte aan kameraadschap zit diep in ons verankerd.
• Voor nationaal populisten is de eigen Nederlandse cultuur heilig.
• De gemakkelijkste manier om van een verzameling losse individuen een groep te maken, is om deze te confronteren met de dreiging van een gevaar.
• Typerend voor populistische partijen is dat ze tégen iets of iemand zijn. Ze hebben dan ook overwegend negatieve programma's.
• Populisten gedijen goed in de oppositie.
• Elke politicus die erin slaagt om de burger het gevoel te geven deel uit te maken van een groep, kan op stemmen rekenen.
• Het liefst hebben we dat de eigen groep aan het hoofd staat van alle andere groepen.

4. 'Hoor wie klopt daar, kinderen...'

• Populisten en vreemdelingenhaat zijn bijna synonieme begrippen.
• Waarom zijn de mensen niet welwillend tegenover de medemensen?
• Wij mensen zijn van nature bang voor vreemdelingen, zeker als die er anders uitzien en zich anders gedragen dan wij.
• De traditie van het gastrecht bestond al in de oudheid in veel culturen (zie bijvoorbeeld in het Oude Testament van de Bijbel).
• De mens is niet gastvrij van nature, maar heeft het (in bepaalde culturen) aangeleerd.
• De geschiedenis van de mensheid is vooral een geschiedenis geweest van wreedheid, wraak en vergelding.
• Onze bewuste mening over vreemdelingen loopt niet synchroon met onze onbewuste mening. Die onbewuste mening zit aan het roer van ons gedrag.
• Een mens zonder vooroordelen bestaat niet.
• Net als bij onze voorouders roept een vreemdeling angst op.
• Vanuit evolutionair standpunt heeft angst voor vreemden overlevingswaarde.
• Voor een politicus is het een koud kunstje om verdeeldheid te zaaien onder de bevolking.
• Angst voor vreemdelingen is nog steeds de standaardinstelling van ons brein.
• Populisten zijn altijd geobsedeerd door de mogelijkheid van interne dreigingen.

5. Veiligheid als obsessie

• Als het brein informatie gemakkelijk kan verwerken, geldt op onbewust niveau de regel dat het waarschijnlijk waar is.
• De hoofdtaak van je brein is niet denken, maar het bewaken van je veiligheid.
• Veiligheidsparadox: ons gevoel van onveiligheid neemt toe, naarmate de maatschappij veiliger wordt.
• Onze gevoeligheid voor geweld en agressie neemt toe naarmate we er minder mee te maken krijgen.
• Hoe gemakkelijker iemand voorbeelden van iets kan opsommen, hoe groter hij de kans acht dat zo'n gebeurtenis plaatsvindt.

6. Niet morgen, maar nu

• De ware kampioenen kortetermijndenken onder de politici zijn de populisten.
• We moeten in ons doen en laten en bij het maken van plannen niet meer denken in dagen, maanden en jaren, maar in eeuwen en millennia.
• Wij mensen zijn van nature kortetermijndenkers.
• Het gevecht van de genoegens van de korte termijn en de mogelijke langetermijnvoordelen begint in onze vroegste jeugd, en zullen we tot onze dood blijven voeren.
• Hoewel we ver vooruit kúnnen denken, maken we van deze vaardigheid in de praktijk maar heel weinig gebruik.
• Onze emoties zijn de motor die ons in beweging zetten.
• Het ligt in onze aard voor de korte termijn te gaan.
• We stevenen met zijn allen onherroepelijk af naar de afgrond, als we blijven vasthouden aan het mantra van de meeste politici: dat onze economie moet blijven groeien.
• De rede is de slaaf van de passie.

7. 'Hij lijkt op mij'

• Populisten generen zich niet om ver over de rode lijn van fatsoen te gaan.
• Populistische politici doen geen moeite om hun uitspraken te toetsen aan de regels van de parlementaire etiquette.
• Ons emotionele brein zoekt bij de ander koortsachtig naar iets dat vertrouwd is.
• Impliciet egoïsme: we krijgen telkens een warm gevoel als de ander iets heeft dat ook deel uitmaakt van onze eigen identiteit.
• Heel veel politici praten indirect, omfloerst. Daardoor denken de praktisch opgeleiden dat deze politici iets te verbergen hebben.
• Beoordeel politici op ideeën en daden, op kennis en kunde.
• De kiezer laat zich leiden door: de stem van de politicus, zijn intonatie en spreektempo, zijn houding, zijn mimiek, zijn bewegingen, hoe hij er uitziet, en of hij oogcontact maakt.
• Mensen kiezen vaak letterlijk op het eerste gezicht.
• Boosheid en verontwaardiging heeft veel overtuigingskracht. Boosheid straalt ook energie en daadkracht uit, waardoor de kiezer (onbewust) denkt dat die politicus iets voor elkaar kan krijgen.
• Gewoon praten is moeilijk als er geen overtuiging achter zit.
• Populistische politici profileren zichzelf graag als sterke leiders, die doen wat ze beloven.
• Donald Trump degradeert stelselmatig het belang van feiten.
• Mensen met populistische opvattingen zijn sterk geneigd om af te gaan op de eigen intuïtie, op het eigen gevoel.
• Praktisch opgeleiden herkennen zich niet in de kleding, in uiterlijk en verschijning van politici.
• Ook het dialect dat doorklinkt in de taal, kan zorgen voor identificatie met een politicus.

8. Boos? Of toch een ander gevoel?

• De burger die op een populistische partij stemt, protesteert hiermee, en daarachter gaat zijn boosheid schuil.
• Veel emoties van mannen worden geuit door boosheid.
• Zeventig procent van onze agressie wordt niet op de juiste persoon afgereageerd, maar komt terecht bij een onschuldig persoon, dier of voorwerp.
• Hoe meer je met ergernissen te maken hebt, des te gefrustreerder je raakt, en des te meer ze je gezondheid en welbevinden schaden.
• Verreweg de meeste mensen zullen in de loop van hun leven hun aspiraties en ambities fors naar beneden moeten bijstellen.
• Overal zijn meer verliezers dan winnaars. Het leven is oneerlijk.
• Formule van Daniel Kahneman: succes = talent + geluk.
• Intelligentie en talent bleken een voorwaarde voor succes, maar ook niet meer dan dat. Geluk en pech maakten het verschil. Ook talent is een kwestie van geluk.
• Niet alleen intelligentie, maar ook karakter, energieniveau en doorzettingsvermogen zijn geen eigen verdienste, maar uitkomst van genen en opvoeding.
• Omdat politiek mensenwerk is en blijft, zijn fouten inherent aan het politieke bedrijf.
• Goede journalistiek in een vrij en democratisch land heeft toenemend onbehagen bij de burger als onbedoeld neveneffect.
• Beslissingen overlaten aan de markt, heeft als consequentie dat de zwakkeren op den duur het slechtste af zijn, of het onderspit delven.
• Het economisch denken heeft onze eigen identiteit en ons leven veranderd: de luidste klacht is (in de huidige tijd) het verlies aan autonomie.
• Directeuren delen maagzweren uit als ze hun medewerkers opzadelen met de toxische combinatie van weinig autonomie en hoge werkdruk.
• Verlies van autonomie en nooit ophoudende veranderingen maken dat werknemers zich op het werk minder betrokken voelen en bij hun collega's en bij hun werk.
• Mensen hebben behoefte aan een wereld die in zekere mate voorspelbaar en stuurbaar is, die een zekere structuur heeft.
• Maatschappelijke zorgen zijn soms verhulde persoonlijke zorgen.
• Psychische stoornissen illustreren wat de maatschappij van haar burgers verwacht.
• Er bestaat verband tussen angst en stemgedrag.
• Mensen die rechts stemmen, laten zich veel sterker door angst en emoties leiden, dan mensen die links stemmen.
• Politiek conservatisme biedt een soort bescherming tegen angst en onzekerheid.
• Eenzaamheid is een voedingsbodem voor populisme.
• De stem op een populistische partij is vaak niet te herleiden tot één oorzaak.
• Ondanks een voortdurend stijgend scholingsniveau, beschikken mensen ook vandaag maar zelden over een enigszins consistente en coherente politieke visie, en worden zij vooral bewogen door vooroordelen, beelden, emoties en wanen van de dag.
• Iemand die ergens mee zit, heeft bij het articuleren van wat hem dwarszit vaak hulp nodig.
• De populistische leider maakt gebruik van het onvermogen van burgers om haarscherp aan te geven waar ze onder gebukt gaan, en werpt zich op als de vertolker van het onbehagen.
• Populistische leiders varen op de golven van sluimerend onbehagen.

9. Waarom (toch nog) ontevreden?

• De horizon van ons verlangen schuift met elke stap van succes op.
• Het is helaas zo dat we veel sneller en gemakkelijker aan positieve gebeurtenissen wennen, dan aan tegenspoed.
• Om als soort te overleven, moeten we onze gevoelshuishouding in balans houden.
• Verlies-aversie: mensen reageren veel heftiger op verlies, dan op winst van dezelfde omvang.
• Populistische kiezers zijn mensen die het gevoel hebben dat ze verliezen in de sociale hiërarchie.
• Bepalend voor een stem op een populistische partij, is de mate waarin iemand denkt dat zijn vermogen of welvaart bedreigd wordt.
• Als de vergelijking met anderen in ons nadeel uitvalt, dan is de kans groot dat het bij ons van binnen gaat wringen.
• Als we in vergelijking met anderen minder krijgen voor dezelfde prestatie, dan zet dat bij ons mensen de stekels overeind.
• Assertieve Nederlanders nemen nogal wat ruimte in beslag.
• Zodra je als ouder de kant kiest van het ene kind, zal het andere zich tekort gedaan voelen.
• Aandacht en erkenning, daar gaat het om in het leven.
• Juist in welvarende landen krijgen populistische partijen steun van mensen die zich gemarginaliseerd voelen.
• We zijn teleurgesteld als we iets verwachten wat niet gebeurt.
• Elke keer als de burger met een probleem of kwestie te maken krijgt, kijkt hij onmiddellijk naar Den Haag.
• In de kosten van woning, auto en vakantie zit vaak de meeste rek. Gooi het roer om.
• We hebben steeds hogere verwachtingen van alles, zoals: huwelijk, kinderen, onderwijs, geneeskunde. Maar de realiteit valt steeds weer tegen.
• Hoe hoger de verwachting van de politiek, hoe lager het vertrouwen.
• Negatieve ervaringen tellen veel zwaarder, dan positieve.
• De burger onthoudt het falen van de politicus vele malen beter, dan zijn goede daden.
• Bij succes neigen we naar arrogantie en zelfoverschatting en hufterigheid.
• Te veel mensen voelen zich geen gewaardeerd lid meer van de samenleving.
• Naarmate de politici de wensen van burgers meer gaan honoreren, zullen burgers hun verwachtingen naar boven bijstellen.
• Het vervullen van de wensen van de ene groep, kan leiden tot ontevredenheid en klachten bij anderen.
• Democratische meerderheidspolitiek impliceert noodzakelijkerwijs een minderheid die elke specifieke beslissing afkeurt.

10. Meer smaken dan links

In dit hoofdstuk staat de vraag centraal wat de ethische fundamenten zijn, die ten grondslag liggen aan de ideologie van het populisme.

• De meeste politieke keuzes zijn op de keper beschouwd morele keuzes.
• Onze morele oordelen zijn te herleiden tot universele instincten.
• We weten bij bepaald gedrag meteen of we het goed of fout vinden. Ons brein weet ook meteen daar een verklaring bij te bedenken.
• De morele smaak kan zich ontwikkelen.
• Wij willen dat iedereen zijn aandeel levert, en niet verzuimt, of stiekem de boel belazert.
• Populistische partijleiders hechten aan het idee dat de staat de burgers zo veel mogelijk met rust laat en zich niet mengt in hun leven, en dat de regering de maximale vrijheid moet hebben om het eigen beleid te bepalen, namelijk: onze nationale soevereiniteit terugpakken; weer de baas worden over onze eigen grenzen, geld en wetten; geen dictaten meer van eurocommissarissen.
• Populisten zijn felle tegenstanders van de Europese Unie.
• Voor populisten geldt steevast de loyaliteit naar de eigen (autochtone) bevolking.
• Populisten willen dat het volk onvoorwaardelijk loyaal is aan de eigen natie en aan haar leiders (als zij zelf aan de macht zijn).
• Mensen genieten van straffen en wraak nemen.
• Nationaal populistische politici zijn fanatieker in het verdedigen van wat ze als heilig beschouwen. De eigen cultuur is heilig.
• De PVV voelt zich verwant met Israël, omdat het de bakermat is van de westerse (christelijke) cultuur.
• De zwakte van het populisme is dat bepaalde smaken van hen zó extreem (zó bitter of zó zout) zijn, dat zelfs rechts denkende mensen er een afkeer van hebben.
• Bij nationaal populisten draagt het vrijheidsfundament altijd een restrictief, normatief element in zich.
• Respect voor de rechterlijke macht is traditioneel tevergeefs te vinden bij nationaal populisten.
• Onze moraal rust op de volgende zes ethische fundamenten: zorgzaamheid, eerlijkheid, vrijheid, loyaliteit, autoriteit en heiligheid.
• Vanwege hun extreme smaken is het populisme een bedreiging voor de democratie en haar verworvenheden. 

11. Van inzicht naar (enig) uitzicht

In dit slothoofdstuk probeert Buijssen enkele tips aan te reiken om het populisme te bestrijden.

• Als onze emoties het overnemen, staan het ik en zijn behoeften centraal. Empathie, mededogen en redelijkheid zijn dan naar een zijspoor gerangeerd.
• We zijn niet altijd de lieverdjes die we zo graag willen zijn. Ieder heeft ook een slechter ik in zich.
• De volgende vier gevoelens domineren het emotionele leven van de populistische politicus en hun kiezers: angst, walging, wrok en liefde.
• Negatieve gevoelens zijn altijd veel sterker dan de positieve. De negatieve hebben evolutionair veel meer overlevingswaarde.
• Populisme floreert, als bij een groot deel van de samenleving negatieve gevoelens en gedachten de overhand krijgen.
• Populistische politici laten zich gaan, en doen weinig moeite zich in te houden.
• Nationaal populisten beschouwen de politiek als een arena waar continu felle strijd geleverd moet worden, een strijd waarin (bijna) alles is geoorloofd.
• Onder diverse populistische regeringen werd de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht uitgehold, het toezicht op de wetgevende macht verminderd, en de regering vergrootte haar macht over de andere overheidsorganisaties. De persvrijheid werd ingeperkt, alsmede de vrijheid van meningsuiting in bredere zin.
• Directe bedreigingen voor de democratie vormen: verwerping van zwak commitment aan de democratische spelregels; ontkennen van de legitimiteit van politieke opponenten; tolereren of aanmoedigen van geweld; burgerlijke vrijheden van tegenstanders - inclusief de media - inperken. Donald Trump heeft zich aan alle vier gedragingen schuldig gemaakt.
• Amerikaanse Insurrection Act: een wet die de president vrijwel ongecontroleerde bevoegdheid geeft om het leger als binnenlandse politiemacht te gebruiken.
• Als je iets niet eenvoudig kunt uitleggen, dan begrijp je het niet goed.
• Politici moeten de moed hebben een moeilijke en pijnlijke boodschap onomwonden aan de bevolking mee te delen.
• Bij het stemmen op populistische partijen zijn praktisch opgeleiden verre in de meerderheid.
• Je kunt iemand anders niet van mening doen veranderen via feiten en argumenten. Het vertellen van een verhaal en vragen stellen helpen wel.
• Er is maar één persoon die iemand van mening kan doen veranderen, en dat is de persoon zelf. 
• Veranderen van mening verloopt nooit via de weg van de feiten, maar via die van het gevoel.
• Je enige intentie moet zijn dat je de ander probeert te begrijpen.
• Uit onderzoek blijkt dat populistische politici hun beloften niet waarmaken.
• Eén van de beste strategieën om iemand te kalmeren, is om de ander op een (onschuldig of irrelevant) punt gelijk te geven.

Slotwoord & Dankwoord

• In bepaalde omstandigheden zijn ook gewone mensen tot de meest vreselijke dingen in staat. Het grote kwaad zit in ieder van ons.
• Er is niet zo'n duidelijke lijn te trekken tussen goed en kwaad, en het is vaak een kwestie van geluk of pech aan welke kant iemand terecht komt.
• Ik zie de populistische politicus als het grote kwaad van deze tijd.
• De stem van mensen die op populisten stemmen, is ingegeven door de hoop dat de populistische partij van hun keuze aan hun behoeftes tegemoet komt, en hen zo verlost van gevoelens van onbehagen en ontevredenheid.
• Het is mensen eigen om de eigen overtuigingen en motieven superieur te achten aan die van anderen.
• Wij mensen zijn veel beter in staat om andermans motieven te ontrafelen, dan die van onszelf.
• Het gaat erom dat we elkaar beter proberen te begrijpen, met elkaar in gesprek gaan, en elkaar blijven ontmoeten.
• Je leert het meest van mensen die je mening niet delen.