Verheldering van de werkelijkheid

Maandag 19 augustus 2013

Cover van Verheldering van de werkelijkheid

Leesmomenten

Doorgaans lees ik parallel enkele verschillende boeken. Hier en daar in huis liggen vier à vijf gelijktijdig te lezen boeken, waar ik op verschillende leesmomenten regelmatig een greep uit doe. De meeste boeken lees ik op afzienbare termijn uit, maar één onderhanden boek heeft uitzonderlijk veel tijd gekost. Dat is het boek ‘Verheldering van de werkelijkheid’, dat ik op 4 maart 2011 kocht van de auteur Gerben Stavenga, die zijn boek op die dag aan een genodigd gezelschap van familie, vrienden, collega’s en kennissen presenteerde in het Karmelklooster te Drachten.

Uithoudingsvermogen

Dit is een boek waarbij je als lezer een stevig uithoudingsvermogen nodig hebt. Het is een boek waar je echt eens even rustig voor moet gaan zitten, om het met aandacht (ook uit) te lezen. Het vereiste volgens mij van de auteur ook een moeilijk te evenaren uithoudingsvermogen om dit boek te schrijven. Uit waardering voor die vasthoudendheid verdient Gerben Stavenga het m.i. ook dat je het boek uit leest als je er eenmaal aan begint. Dus, Gerben, het heeft even geduurd, maar ik heb na meerdere leessessies het boek uiteindelijk geheel gelezen. En daar heb ik geenszins spijt van, want het verheldert onze werkelijkheid.

Levenswerk

Dr. Gerben Stavenga studeerde Natuurkunde en Filosofie. Hij promoveerde op zijn studie ‘Science and Liberation’, en was jarenlang als wetenschapsfilosoof verbonden aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Rijksuniversiteit Groningen.

Als je je hele wetenschappelijke carrière wijdt aan de verheldering van de werkelijkheid en je studeert en schrijft bijna dagelijks na je afscheid van de universiteit door op dit onderwerp, met als resultaat dit boek, dan mag je dit boek vast en zeker als één van Gerben zijn levenswerken rekenen.

Hij gaf zijn boek als ondertitel: ‘inzicht in de ontwikkeling van wetenschap en samenleving middels een rationele systeemtheorie’.

Na een Voorwoord en een Inleiding op zijn Onderzoeksprogramma, beschrijft Stavenga de abstracte theorie van de vier fundamentele systeemrelaties. Het tweede boekdeel gaat in zes hoofdstukken over diverse Toepassingen op sterk uiteenlopende (vak)gebieden en in deel drie volgen in drie hoofdstukken enkele Reflecties van de auteur op de door bovenstaande toepassingen verkregen inzichten.

De rode draad

Het boek is erop gericht om de grondstructuren van wat door wetenschappelijke disciplines aan het licht is gebracht, te verhelderen en te verklaren. Stavenga onderzoekt theorieën op verschillende werkelijkheidsgebieden. Daarin komen onder andere aan de orde: de moderne natuurkunde; de grondstructuren van plant, mens en dier; de stadia in de ontwikkeling van de mens en van de samenlevingen; de mens en zijn religies en tenslotte de grondstructuren van de wetenschap.

De drie Reflecties waar het boek mee afsluit, betreffen Systeemtheoretische recapitulaties, Cultuurfilosofische verkenningen en Antropologische perspectieven.

Uitdaging aan de wetenschap

De bedoeling van deze studie&publicatie is te onderzoeken of een te ontwikkelen theorie van de fundamentele systeemrelaties de grondstructuren – die door wetenschappelijk onderzoek aan het licht zijn gebracht – kan verklaren, en of zodoende de ultieme vragen van de wetenschappen kunnen worden beantwoord. Is de wetenschap (dan ook) eindig?

Het viel mij als aandachtig lezer op dat de doorgaans zo bescheiden Gerben Stavenga aan het eind van zijn boek met zoveel overtuiging beweert dat zijn theorie van de fundamentele systeemrelaties die beoogde verklaring inderdaad universeel geeft. Dan moet je er als wetenschapper na tientallen jaren wetenschappelijke arbeid wel zo van overtuigd zijn dat je hiermee de essentie te pakken hebt. En als je de moed hebt om dat zo uitdrukkelijk en nadrukkelijk te poneren in je levenswerk, dan mag je er welhaast zeker op rekenen dat dit de nodige discussies oproept in het wetenschappelijke circuit. En daar en dan begint het eigenlijk - pas en vooral - in professioneel opzicht voor de wetenschapper ‘leuk’ te worden, vermoed ik.

Vier fundamentele systeemrelaties

Uit de elementaire verzamelingstheoretische principes volgen voor twee systemen volgens Stavenga de volgende vier kwalitatief verschillende relaties, te weten:

1. R0 – De beide systemen zijn onafhankelijk, op zichzelf staand, hebben geen elementen gemeenschappelijk;
2. R1 - De beide systemen hebben een gemeenschappelijk grenscontact, zijn daardoor onlosmakelijk aan elkaar gekoppeld;
3. R2 - De beide systemen overlappen elkaar gedeeltelijk, hebben een deel van hun systemen gemeenschappelijk;
4. R3 – Eén van de beide systemen is een volledig subsysteem van het andere; wordt er geheel of onlosmakelijk door omvat.

Nu is – zoals we weten – de werkelijkheid complex; zo ook hier. Immers, systemen zijn veelal niet statisch, maar maken een ontwikkeling door, of ze zijn complex en/of functioneren in verschillende contexten en in verschillende systeemverzamelingen. Hieraan wijdt Gerben Stavenga dan ook terecht een methodologische beschouwing.

Consequent kiest Stavenga ervoor om middels zijn systeembenadering met kennis en inzichten uit wetenschap en filosofie te komen tot een analytische beschrijving van de werkelijkheid van het verleden en van het heden. Soms gebruikt hij daarbij lange tekstuele aanlopen, en op andere momenten gaat hij ook wel eens door de binnenbocht; om toch elke keer wel weer uit te komen bij het eigen gelijk. Als lezer hoor je hem als Fries als het ware denken: “Sa is’t, en net oars!”.

Gerben Stavenga - in zijn boek - over geloven en religie

-         De betrokkenheid op mens en maatschappij is niet een consequentie, maar het wezen van het geloof.

-         Het ging in Israël (in Bijbelse teksten) niet om een eigen vorm van religie met een eigen god, maar om het instandhouden van een wezenlijk andere manier van menszijn en omgaan met de werkelijkheid. De profeten wijzen voortdurend op het ware menszijn; zij bestrijden daarmee de binding en de overgave aan bestaande machten.

-         In het Oude Testament in de Bijbel worden de bestaande machten niet ontkend of afgewezen, maar ze hebben niet het laatste woord.

-         Religie is altijd de zaak van een gemeenschap waarvan zij deel uitmaakt en waarin ze een ontwikkeling kan doormaken.

De relatie als de oorsprong van alles

In zijn slothoofdstuk over antropologische perspectieven biedt Gerben Stavenga de mens hoop en perspectief; voor de mensen die zich realiseren dat er ook na vandaag iets geheel nieuws kan ontstaan; dat verhoudingen hersteld kunnen worden, en dat ware vrijheid gerealiseerd kan worden. De mens die hiervan weet èn die zich realiseert dat de meest intieme relatie de oorsprong van alles is, leeft in de verwachting dat die relatie – met name van mens tot mens en van de mens met de natuur – ééns werkelijkheid zal worden.

Gerben Stavenga verwijst in zijn boek vaak naar de theorie van Kierkegaard. In zo’n context schrijft Gerben in zijn slothoofdstuk: ‘Het zelf van de mens bestaat alleen in een relatie en het komt uitsluitend daarin tot uiting’.

En toen – dat lezend - moest ik denken aan de korte tekst waarmee Gerben zijn boek in 2011 voor mij signeerde; en dacht ik nu - Anno 2013 - pas waarlijk te begrijpen wat hij daar toen in 2011 wellicht (on)bewust mee bedoelde, toen hij vóórin het door mij gekochte boek schreef: “Wiep, in vriendschap, Gerben, 4 maart 2011”.