Paden van Rouw

Donderdag 17 oktober 2024

 

Logo van het symposium 'Paden van Rouw'

Camino Academie & Funeraire Academie

Nieuwsgierig geworden naar het thema van lopen & pelgrimeren bij rouw & verlies zijn enkele tientallen belangstellenden vanmorgen naar het dag-symposium ‘Paden van Rouw’ gekomen.

Dit symposium wordt georganiseerd door de Camino Academie en de Funeraire Academie, zulks in samenwerking met het Nederlands Genootschap van Sint Jacob (het Nederlandse pelgrimsgenootschap) en Tot Zover (het museum over leven en dood).

Dit inspiratie-symposium is gericht op professionals die werkzaam zijn in de uitvaartbranche en op rouwbegeleiding. Voorts op camino-gangers (pelgrims), wandelaars, beleidsmakers inzake de openbare ruimte, voor ritueelbegeleiders en studenten, en daarnaast voor alle anderen met belangstelling voor dit onderwerp.

Het dagsymposium vindt vanmorgen & vanmiddag plaats bij Instituto Cervantes, in het centrum van Utrecht.

“We staan stil bij onze doden door in beweging te komen.”

(Paul Post, emeritus professor Rituelenstudies)

Paden van Rouw

Op weinig plekken is er meer rituele dynamiek en innovatie dan rond dood, rouw en herdenken. Opmerkelijk is de opkomst van lopen als weg (ook letterlijk gezien) om met verlies om te gaan. We staan stil bij onze doden door in beweging te komen. Rouw-coaches en uitvaartbegeleiders gaan aan de wandel met nabestaanden. 

De camino naar Santiago de Compostela wordt door sommige pelgrims gelopen ter nagedachtenis van gestorven geliefden, soms ook met de as van de geliefde in de rugzak. De speelfilm ‘The Way’ (2010) markeerde met dat thema zondermeer een trend. 

In een unieke samenwerking verkennen de Camino Academie en de Funeraire Academie tijdens dit symposium ‘Paden van Rouw’ onder andere het onderstaande:

1. lopen & pelgrimeren als rouwverwerking, 

2. de vormen die dat aanneemt, 

3. de praktijkervaringen, 

4. de betekenislagen en

5. waarom biedt wandelen troost?

‘De natuur kan troostend werken, en beweging zorgt voor minder stress.’

Rouw-wandelen 

Moderator Martin Hoondert van de Funeraire Academie en van de Tilburg University opent dit dagsymposium, en heet alle deelnemers en sprekers welkom.

In dit symposium staat in het ochtendprogramma het onderwerp ‘Rouw-wandelen’ centraal.

Hoondert opent dit symposium met een tweetal citaten uit het nieuwe boek van Thijs de Wolf (De pelgrimsdroom, 2024). 

Martin introduceert het symposiumthema en vertelt dat de expertises van de Camino Academie en de Funeraire Academie vandaag bijeen worden gebracht. Het zijn beide platforms waar onderzoek en praktijk elkaar ontmoeten.

Daarna geeft hij een overzicht over het programma in de volgende drie delen: 

• 1. Rouwpaden, 
• 2. Pelgrimeren op de camino, 
• 3. Individueel lopen en rouwen verbinden met het publieke domein.

Hij introduceert dan de eerste sprekers van het eerste drieluik van vandaag

Ontwerp van een Rouwpad op Terschelling - Anemoon Elzinga & Arjan Berkhuysen 

De ochtend-sprekers Anemoon Elzinga (voorheen uitvaart-begeleidster)& Arjan Berkhuysen (directeur van de Wadden-vereniging) – beiden ook werkzaam voor Oerol - zijn de initiatiefnemers van het ‘Rouwpad Terschelling’, ook wel de ‘Walk of Grief’ genoemd, zijnde een vijfdaagse pelgrimstocht van 75 kilometer door de natuur op Terschelling. Dit pad is momenteel in ontwikkeling.

Zij worden vanmorgen geïnterviewd door Paul Post.

• Arjan vertelt dat hun zoon op Terschelling is aangereden en als gevolg daarvan overleden. Daarna volgde voor Anemoon & Arjan een hele warrige periode, en toen deed het hen goed om te wandelen; dat hielp hen. 
• Ze wilden als vorm van rouwverwerking wel naar Santiago de Compostela lopen, maar dat was praktisch niet haalbaar, en toen gingen zij onderzoeken of ze zelf een wandeltocht zouden kunnen ontwikkelen, gericht op rouwen.
• Anemoon: “Wat je buiten vindt, vind je in jezelf, en andersom ook. Als je jezelf fysiek in beweging zet, komt er voor jezelf ruimte voor andere dingen”.
• Het organiseren van zo’n pad begon met het praten met eilanders en eilandliefhebbers, over welke plekken op Terschelling voor hen van belang zijn bij rouwen. Die punten zijn met elkaar verbonden, om zo het pad uit te zetten. Daarna kwam de fase van ‘woorden geven’ aan de diepgang van dit pad. 
• Wandelaars op dit pad krijgen een amulet/speld, bijvoorbeeld om elkaar te herkennen onderweg, om met elkaar in gesprek te gaan. Ze krijgen dan ook een doosje mee waarin ze onderweg gevonden zaken kunnen stoppen die te maken hebben met het eigen rouwproces.
• Naast het boekje komt er ook een app die je beide helpen om de route te lopen. 
• Een coach van het eiland wil ook wel groepen meenemen op dit pad, en daarnaast kun je het natuurlijk ook zelfstandig - individueel of met naaste(n) - lopen.
• Anemoon beschouwt dit pad anders dan een langeafstandswandeling, onder andere door de teksten van Babet te Winkel die ook in de wandelgids komen te staan. Dat het nieuwe pad ook als een pelgrimstocht wordt gezien, heeft in dit geval vooral te maken met je eigen rituelen, en met hoe je het landschap ziet en ervaart.
• Het pad gaat op 1 maart 2025 open, op de sterfdag van hun zoon, tevens de dag van het begin van de meteorologisch lente.
• Het mooie van het Waddengebied is dat het continu aan verandering onderhevig is, en zo is ook je eigen leven voortdurend onderhevig aan veranderingen, dus daarom is een Waddeneiland geschikt voor zo’n pad.  
• Met dit pad willen ze ‘holding space for grief’ bieden.
• Is er wel een ‘markt’ voor dit toch wel heel specifieke wandelpad? Dat hebben ze vooraf niet onderzocht, maar het gelanceerde idee werd op social media heel vaak geliked, dus kennelijk is er wel een ‘markt’ voor. 
• Ze willen dit pad graag naar buiten brengen, en zouden het fijn vinden dat mensen dit pad gaan bewandelen. Dat hoeft niet massaal te worden, want dan past dat niet bij de essentie van dit pad.
• Mensen die rouwen, kunnen dit pad gaan lopen om hun verlies en verdriet te verwerken.
• Voor Anemoon & Arjan stond hun zoon Mees eerst voorop, en tijdens het ontwikkelingsproces van dit pad is de ontwikkeling van dit pad steeds meer voorop komen te staan. Mees is als het ware het steentje in de vijver geweest, die dit pad deed ontstaan.
• Het pad is niet het doel, want ook al zou je maar honderd meter erop lopen, en dat zou voor jou genoeg zijn, dan is het al prima.
• Ze zijn gefascineerd door de vraag hoe de natuur en hoe het wandelen je kan helpen bij rouwen. Daar gaan we vandaag nog meer over horen en zien.

Reflectie vanuit ritueel perspectief -  Damiaan Messing 

De volgende spreker, broeder Damiaan Messing, is ritueel-wetenschapper en pionier van de pelgrimsroute ‘Walk of Wisdom’, al weer tien jaar geleden ontwikkeld.

• Damiaan wil met dit soort paden reflexief en academisch bezig zijn. 
• Hij gaat ons iets vertellen over zijn inzichten bij het ontwikkelen van zo’n pad als ritueel.
• Hij onderzoekt hoe een ritueel werkt, om te begrijpen hoe dat individueel, en in groepen, en in de samenleving werkt.
• Uit zijn principes is de Walk of Wisdom ontwikkeld, als seculiere pelgrimsroute, los van alle religies. 
• Inmiddels hebben zo’n 18.000 mensen dit pad gelopen, per jaar zo’n 2.000-3.000 wandelaars.
• Vanuit zijn ervaring met de Walk of Wisdom gaat hij nu reflecteren op de Walk of Grief van Terschelling.
• Rituelen zijn dynamisch, heel veranderlijk en creatief. De pelgrimage – al zo’n duizend jaar oud, was bijvoorbeeld ook voortdurend in verandering.
• Elke uitvoering van een ritueel is een nieuwe creatie, ook heel individueel. Niet alleen de inhoud veranderde, maar ook de vorm ervan. Zo is bijvoorbeeld ook elke kerkdienst van elke zondag een nieuwe creatie.
• Bij het ontwikkelen van een ritueel gaat het niet om de waarheid, maar om de betekenis van het ritueel, dus een ritueel moet je niet teveel willen invullen.   
• Rituelen vragen om meerdere zintuigen. Het vraagt om meerdere sensitiviteiten. Een heel divers landschap past daar ook bij, waar al je zintuigen zoveel mogelijk bij worden geactiveerd.
• Rituelen zijn biologisch ‘hardwired’, ofwel biologisch ingebouwd. Wij hebben een ritueel instinct. Maak het ritueel derhalve niet te vreemd en gebruik erbij natuurlijke gebaren. Sluit aan op wat er al is. Zo begint en eindigt de Walk of Wisdom bij de 700 jaar oude Stevenskerk in Nijmegen.
• Leer bij het ontwikkelen van zo’n ritueel-pad om niet te kopiëren. Daarom heeft men bij de Walk of Wisdom niet de camino zomaar gekopieerd, maar heeft men een eigen ritueel ontwikkeld met het armbandje, met een zaailing als symbool, en een certificaat bij aankomst. Daarnaast is er een vertrekceremonie, waarin mensen een intentie voor hun tocht kunnen uitspreken. Het mag, maar hoeft niet.
• Rituelen richten je focuslens op wat belangrijk is.
• Rituelen gaan over Me-time, en daarmee ook over Quality-time; alleen of samen met een ander.
• Met rituelen kun je iets uitdrukken wat anders moeilijk tot uitdrukking is te brengen.
• Dan over de Walk of Grief. Wordt dit een nieuw nationaal rouwritueel?
• De focuslens hierbij is gericht op de boottocht (die moet je immers nemen om te beginnen) en op het eiland (Terschelling). 
• Lopen is het kernritueel. Het pad sluit aan bij wat er al is, namelijk 1. de zee, 2. een drenkelingenhuisje, 3. de eenzame boom op het eiland (is als symbool van dit pad genomen, ondanks dat die boom in de loop der tijd zal veranderen), 4. je krijgt een struinkistje mee om daar onderweg gevonden dingen in te doen die je onderweg raken, 5. En je krijgt een symbool op je rugzak, 6. en een groeiend gedicht.
• Dit pad biedt een authentiek verhaal, van geduld en toewijding. Het pad is een experiment met meerdere sensitiviteiten, waarbij ook kunstenaars zijn betrokken. Er is sprake van lokaal draagvlak voor dit pad; het pad vraagt ook inzet van vrijwilligers, en wie het pad loopt, moet zich toch ook welkom weten op het eiland. 
• Het pad voldoet aan een bestaande behoefte, bijvoorbeeld de wens om te gaan lopen bij een verlieservaring. 
• De initiatiefnemers kunnen slagen in hun opzet, als ze hulp van anderen krijgen, dus dit is ook een oproep van Damiaan om Anemoon & Arjan te helpen om dit pad ‘op de kaart’ te zetten. Hij wenst dat dit waardevolle initiatief tot een prachtig resultaat zal gaan leiden.

Panel en Discussie 

Aan deze plenaire vervolgsessie neemt - naast de voorgaande sprekers - ook uitvaart-verzorgster Francy Derix deel, die wandelingen aanbiedt als vorm van nazorg. Dat is altijd dezelfde wandeling door een bosgebied en langs een weiland. Tijdens een pauze wordt muziek afgespeeld, die daartoe door de deelnemers wordt aangereikt. Het geheel gaat om mooie gesprekken in een ontspannen sfeer. Een gedicht krijgt daarin ook plaats in het ritueel. Na deze pauze lopen de deelnemers terug naar het beginpunt. 

• Het is de bedoeling dat je alleen gaat deelnemen, zonder je naasten, opdat je met anderen dan je naasten dit proces ongedwongen aangaat. Soms loop je alleen, en dan loop je weer met een ander, en daarin kun je onderweg desgewenst ook wisselen met andere medewandelaars. Zo ontmoeten lotgenoten elkaar in de natuur op een ongedwongen wijze. Je realiseert je onderweg ook dat je leven door gaat, zoals ook de natuur voortdurend in verandering is.
• Er lopen wel enkele begeleiders mee, maar niet in de functie van coach.
• De mensen die de Walk of Grief lopen, zorgen zelf voor hun overnachtingsaccommodatie. 
• In dit rouw-wandelen ontmoeten mensen elkaar ook, en daarin hoef je als begeleider eigenlijk niets te doen, want het proces gaat zijn eigen gang.
• Het is van belang om goed na te denken over de naam van zo’n pad, bijvoorbeeld: Wisdom & Grief. De naam moet duidelijk zijn, maar ook ruimte bieden voor eigen invulling. 

Babet te Winkel 

De schrijfster van het boek ‘Zien in het donker’ - Babet te Winkel - wil jou met haar ‘Verlieskunst’ helpen ruimte te maken voor je rouw.

• Haar presentatie begint ze met een bespiegelend verhaal over het bewandelen van de Walk of Grief. Je verlaat het vasteland om naar het eiland over te gaan om daar het pad te bewandelen. Van je volle agenda ga je naar de leegte van het eiland. Je laat je onderweg raken in je gevoel. 
• Als je onderweg aandachtig kijkt, vallen je zaken op. De scherpte (het verdriet) van vandaag kan na verloop van tijd verschuiven naar aandacht voor je toekomst. Je krijgt onderweg te maken met veranderingen, zoals in je leven, bijvoorbeeld qua overgangen van het landschap, en in de overgangen van de sferen die daarbij passen. 
• Het drenkelingenhuisje (voor het eerst sinds 1863) op Terschelling van nu is van de vorige eeuw. Mensen hebben hier een monument gemaakt, om te koesteren wat ze waardevol vinden. Hier zie je wat er herdacht wordt. Neem hier de tijd om te rusten en om de kwaliteit van deze plek in je op te nemen.
• Afval verwerk je, maar verlies niet. Dood hout wordt door Staatsbosbeheer niet meer weggehaald uit het bos. Dan ontstaat een langzaam proces waar veel natuurlijke organismen bij betrokken zijn. Het creëert de voedingsbodem voor nieuw leven. Wat als we rouw ook zo gaan zien, waarbij rouw ons laat denken aan het eigene van de wilde natuur. Net zoals in het bos, hoeft er bij rouw niets weg. Je lost niet iets op, maar laat het constant aan verandering onderhevig zijn. Precies zoals de natuur het ons voordoet.

Rouw-pelgrimeren

“Ik liep de camino om mijn vrouw te eren”

Pelgrimeren (op de camino) en rouwen; een ervaringsverhaal - Rient Ploeger  

Het eerste onderwerp van de middag gaat over Rouw-pelgrimeren. We gaan nu verder met het volgende – tweede - drieluik. Daarin gaan we eerst luisteren naar het ervaringsverhaal van camino-ganger Rient Ploeger, wiens echtgenote Aafke in 2020 overleed. Martin interviewt hem. 

• Rient wandelt niet, maar loopt, want dat is verder, en gaat door een andere omgeving. Dat lopen brengt hem veel, zoals: ruimte voor gedachten over wat hem op dat moment bezig houdt. Gedachten gaan dan wel alle kanten op, en toch brengt het je verder met waar je je mee bezig houdt.
• Pelgrimeren gaat verder dan lopen, want bij pelgrimeren heeft hij het vooral ook over: 1. met elkaar spreken, 2. Het uitwisselen van elkaars ervaringen, 3. onderzoeken, 4. veel alleen zijn, en 5. nadenken over hoe nu verder.
• Rient koos voor de camino, omdat zijn vrouw vóór haar overlijden ook (met hem) naar Santiago de Compostela liep. Het gevoel dat hij pelgrim was, ontstond pas bij het bewandelen van zijn vierde camino, toen hij heel veel mensen ontmoette en sprak. Iemand noemde hem toen een pelgrim, en vanaf dat moment beaamde hij dat hij nu pelgrim is.
• Aafke had op Cruz de Ferro bij het neerleggen van een kruis-steentje bij dat kruis de ervaring dat haar overleden moeder haar daar aanraakte. Hier bij Cruz de Ferro heeft Rient later ook een deel van Aafkes as achtergelaten, dat ter plekke werd omarmd door een meisje, die dat ritueel heel mooi vond. 

• Behalve in hun tuin strooide hij de laatste as van zijn vrouw uit over de Atlantische Oceaan ter hoogte van Muxía. Naar die plek had Aafke kleinoden van anderen meegenomen, om dat daar achter te laten door het in zee te gooien.
• Als je niet bang bent voor de dood, is er heel veel ruimte om te leven.
• Teruggekomen van deze bijzondere pelgrimage ging Rient thuis betekenisvol vrijwilligerswerk zoeken.
• Rient leest ons een gedicht voor van Cees, een goede vriend, die ook al is overleden, onder andere met woorden zoals: Straks zul je gaan, om thuis te komen in jezelf, waar de stilte je omgeeft. Stilte zonder eenzaamheid.

Ik ben maar een pelgrim op de weg

Maar ik loop nooit alleen

We komen elkaar weer tegen

Om te zingen en verhalen te vertellen

Ik verwacht Zijn hand te raken.

Reflectie vanuit therapeutisch perspectief

Impact van lopen op rouw; lopen in de natuur – Erna Eskes 

Na dit ervaringsverhaal van Rient Ploeger volgt hierop een reflectie door wandelcoach Erna Eskes, handelend over de impact van lopen op rouw; van lopen in de natuur. Een kernwoord in haar benadering is natuur. Ze neemt ons door haar ervaringen en inzichten mee in wat de natuur kan doen bij rouw en verlies.

• Rouwen kost veel energie, en daar word je heel erg moe van.
• Hun zoon en schoondochter hebben een ongeluk gehad, en hun zoon heeft dat niet overleefd. Dat resulteerde in een hele drukke tijd van veel bezoeken en gesprekken.
• Ze ervoer daarna heel veel onbegrip onder haar collega’s op het werk. Ze had veel hulp en sturing nodig, maar haar collega’s realiseerden zich dat niet, ook omdat zij die rouw-ervaring niet (her)kenden. 
• Na maanden van rouw ging ze het bos in, om te lopen, en daarna ging ze de opleiding tot wandelcoach volgen, waar ze leerde om anders naar de natuur te kijken. Ze begeleidt nu mensen die in rouw zijn om weer te reïntegreren op hun werkplek.
• Bij een onverwachte, schokkende gebeurtenis (zoals het overlijden van een naaste) ga je als mens reageren, maar vaak op een manier die anderen niet als normale reactie op een abnormale gebeurtenis zien. 
• Een rouwproces kun je beter aan als je gaat werken aan je vitaliteit.
• Wandelcoaching gaat 1. over energie en belastbaarheid (wandelen in de natuur geeft energie), 2. over stress (natuur reduceert stress), 3. over concentratie (je moet je hoofd leegmaken), 4. over fysieke gezondheid (verwerken is topsport). Deze vier stappen doet de natuur zelf. De vijfde is 5. gedrag (inzicht en bewustwording dat je abnormale gedrag toch wel normaal is in die situatie), en de zesde gaat 6. over (werk)geluk (waar krijg je energie van (in het werk)). De zevende gaat 7. over perspectief (associaties en metaforen geven inzicht).
• Rouwen is voor iedereen verschillend, dus je kunt als rouwcoach (wandelcoach) geen maatwerk leveren
• Het verlies van je geliefde blijft er altijd, maar de omvang van dat verlies wordt - als de tijd voortschrijdt - kleiner, en krijgt een andere plaats in je.
• Ze werkt met veel beelden, bijvoorbeeld met foto’s, om het gesprek met rouwenden te voeren; met beelden, als metaforen voor het leven in het algemeen, en voor rouwen in het bijzonder.
• De Walk of Wisdom lopen was voor Erna een ervaring op zich. Je ontmoet mensen, er gebeuren dingen, en dat heeft haar veel gebracht.  
• Haar boodschap luidt: rouwen is een natuurlijk proces. Door in de natuur te zijn, ben je al halverwege met je rouwen, want wij zijn zelf natuur, en dus in de natuur kun je het beste herstellen.

Plenaire discussie

Aansluitend is er gelegenheid om vragen te stellen aan Rient en Erna.

• Wandelend ben je deel van de natuur. Je bent aan de natuur overgelaten, en op de Via de Plata komt het voor dat je ’s nachts in herbergen helemaal alleen bent. Opgenomen worden in de natuur werkt in je door. 
• Het vasthouden van je wandelherinneringen leg je vast met foto’s met je aantekeningen erbij, en zeker als je dat verbindt aan bijvoorbeeld je leed en rouw, krijgt dat meer betekenis. Het keer op keer herlezen van dergelijke teksten is mooi, en blijft van waarde.

Babet te Winkel

We luisteren vervolgens weer naar Babet.

• Ze leest voor uit haar boek ‘Zien in het donker; een nieuwe taal voor rouw’, over:
• Dat rouw onder je huid kruipt, waar al je herinneringen en indrukken opgeslagen liggen.
• Rouw en verlies kan zomaar ‘onder je huid’ gaan zitten. Zo kan er veel onder je huid gaan zitten, zodat er op een gegeven moment geen ruimte meer voor is.
• Wandelend langs de uiterwaarden van de IJssel realiseerde ze zich dat je onmogelijk kunt zien en niet weet wat er in die onderwereld van die rivier – en ook van jezelf - zit en plaatsvindt. Je voelt veel vragen om in die diepte af te dalen. Maar elke dag als je hier weer loopt, is het anders. Aan de buitenkant kun je doen alsof er bij jou in je onderwereld niets aan de hand is. 

Herinneringsbankjes langs wandelwegen

• Wat te denken van de vele herinneringsbankjes langs wandelwegen? 
• Zijn die voor de doden?, of voor de levenden? 
• Verrijken ze de plek?, of maken ze somber en claimen ze het publieke domein? 

We staan stil bij de tendentie dat we voor deze nieuwe paden van rouw graag naar buiten gaan, dat we de rust van de natuur opzoeken. 

We wandelen alleen of samen, in het bos, langs strand, rivier of op andere speciale routes. 

• Verleggen we grenzen om bij onszelf terug te komen?

Bankjes voor de doden

Herinneringsbankjes: individuele rouw in het publieke domein – Mathijs Deen

Eerst krijgen we een korte filmische impressie over herinneringsbankje, over individuele rouw in het publieke domein.

• We zien dergelijke bankjes vaak in bossen, met daarop veelal een naam. 
• Thriller-auteur en radiomaker Mathijs Deen (vandaag overigens niet aanwezig) maakte een documentaire over deze herinneringsbankjes. 
• We bekijken nu een filmpje, waarin Mathijs Deen spreekt over de herinneringsbankjes. 
• Voor wie zijn die bankjes? Voor de levenden en/of voor de doden? Daarover gaat zijn documentaire. Vanzelfsprekend zijn die bankjes niet voor de doden, want die zitten niet meer, maar ze verwijzen wel naar een dode. 
• Hij denkt niet dat hij er zelf één zou willen hebben of plaatsen. Maar, als hij er één zou moeten plaatsen, dan voor zijn overleden vader. En de tekst die daar dan op zou moeten staan: “En toen gebeurde het onvoorstelbare, want mijn vader maakte een huppeltje”.

Het fenomeen ‘Herdenkingsbankjes’ - Paul Post  

We luisteren naar een presentatie van Paul Post.

• Als je erop let, dan zie je overal dergelijke bankjes.
• Post begint met een ontwikkelingsschets inzake dergelijke herdenkingsbankjes. Die bankjes zijn er in veel vormen en maten. Er zijn ook heel verschillende aanleidingen om zo’n bankje te plaatsen, bijvoorbeeld na een moord. Vroege bankjes van weleer zijn later bekostigd door serviceclubs zoals de Rotary. Later konden mensen zo’n bankje adopteren en die daarmee koppelen aan hun overleden geliefde. Eigenaren van dergelijke bankjes zoals gemeenten en Natuurmonumenten hebben dat inmiddels geweldig geïnstitutionaliseerd, met ook allerhande regelgeving en tarifering daaromtrent.
• Karin Bruels bedacht het concept van de ‘social sofa’s’: bankjes met mozaïeksteentjes, die voor de prijs van zo’n vierduizend euro overal geplaatst kunnen worden.
• We kijken vervolgens naar een corona-bankje als herdenkingsbankje voor corona-doden, met bijvoorbeeld anderhalve meter tussen twee zitplaatsen.
• Herdenkingsbankjes worden ook gebruikt om aandacht te vragen voor bepaalde doelen, bijvoorbeeld om de discussie aan te kaarten over zelfdoding. 
• Verder zijn er ook vergeet-mij-niet-bankjes om aandacht te vragen voor dementie. 
• Ze beginnen een hausse te worden in de negentiger jaren. 
• Het is niet typisch Nederlands, maar het lijkt er wel op dat het een Angelsaksisch verschijnsel is.
• Ze worden in Amerika ook wel geplaatst op plekken waarvan men vindt dat daar eigenlijk een monument moet komen te staan.
• Er is een website waarop men probeert te achterhalen waarom al die bankjes op die specifieke plekken daar staan.

Wat zit er achter die herdenkingsbankjes

• ‘De Wandeling’ is begonnen in de grote buitenhuizen van weleer, ook in Nederland. Het ging daarbij om wandelingen door de lange gangen en langs al die kamers in grote huizen; en daar had je onderweg dan de zogenoemde Vensterbanken. 
• Daarna werd dat Wandel-verschijnsel verbreed naar buiten, in de landschapsparken. In de 19e eeuw ontstonden bijvoorbeeld wandelingen rondom de vestingen, met daarlangs allerlei bankjes in de natuur. Zo kwamen er steeds meer bankjes buiten in de natuur.
• De Wereldoorlog leidde tot monumenten voor mensen die niet meer terug kwamen uit de oorlog. Overal vind je dergelijke Great War-bankjes in Engeland. 
• De derde fase is dat vanuit bovenstaande het initiatief kwam om mensen te eren en te herdenken, met banken in het publieke domein, bijvoorbeeld in de natuur of in een park.
• De vierde fase was de sponsorfase, uit Amerika overgewaaid, waarmee allerlei organisaties bankjes financieel lieten sponsoren voor het plaatsen en voor het onderhoud ervan.

Analytische elementen

• Je moet aandacht hebben voor het onderscheid tussen ‘stoel’ en ‘bank’, er daarmee voor het ‘individu’ of voor een ‘collectief’. 
• Het lopen van paden en het onderweg zitten op bankjes horen bij elkaar. Dat is allemaal cultuurgebonden.
• Bankjes zijn een ritueel in materieel opzicht, want je herdenkt door en met dat bankje. Er ontstond in de loop der jaren een zogenoemde ‘memorial culture’ rondom de bankjes.
• De social sofa’s kennen een maakproces, want die maak je met zijn allen.
• Qua taal en tekst zie je dat er heel veel verschillende benamingen zijn voor dergelijke bankjes, zoals bijvoorbeeld: mijmerbankje. 
• De tekstbordjes op herdenkingsbankjes zijn alleen al een studie waard, om te onderzoeken wat er achter die bankteksten schuilgaat. Er is een grote variëteit qua taal. Wij praten daarmee tot de doden, of de doden praten ermee tegen ons.
• Dit fenomeen is al geworteld in onze cultuur.
• Voor wie doen we een uitvaart en zo’n bankje? Voor de dode of voor onszelf? Wel degelijk zijn deze bankjes voor de doden, want zij worden ermee/daardoor aanwezig geacht. 
• We kunnen de band met onze doden met zo’n bankje vasthouden, vandaar die bankjes.
• Het past in onze cultuur om zoiets te doen.
• De bankjes staan buiten in het publieke domein, vaak in de natuur langs de paden. Die herdenkingsbankjes zijn bedoeld voor de gemeenschap, ook al lijkt het een heel individueel object. Ze dienen de gemeenschap in het publieke domein.
• In de zaal vult een deelnemer bovenstaande verhaal aan met de bedoeling om duidelijk te maken dat zo’n plek in de loop der tijd ook kan evolueren naar andere doeleinden.

Rouwen in het publieke domein: een beschouwing – Irene Stengs 

Over het onderwerp ‘Rouwen in het publieke domein’ volgt nu een algemene afronding in de vorm van een beschouwing door Irene Stengs (van het Meertens Instituut, de Vrije Universiteit Amsterdam).

• Ze spreekt over de abrupte dood, die allerlei rituelen oproept – ook in het publieke domein. Bijvoorbeeld naar aanleiding van een moord, of een bedrijfsongeval op het werk. Veel mensen komen dan naar zo’n plek om er bijvoorbeeld bloemen te leggen. Alle emoties van bijvoorbeeld rouw,  verdriet en boosheid komen op zulke plekken bijeen, zoals na de moord op journalist Peter R. de Vries. 
• Zulke herdenkingsplekken zijn vaak ingewikkelde plekken, bijvoorbeeld op plekken waar een ongeluk heeft plaatsgevonden, waar nog heel lang daarna voortdurend andere mensen langs komen, die daar niets mee te maken hebben. Dat is ingewikkeld.
• In de Baby Loss Awareness-week wordt stilgestaan bij babyverlies, om samen opnieuw in beweging te komen voor kinderen die zo worden gemist. Daar worden ook wel eens runs omheen georganiseerd, om fysiek aandacht te besteden aan mensen die hun geliefde kinderen moeten missen, met dan overigens ook een sponsoractie erbij. 
• Het lichaam, het markeren van de publieke ruimte, de inzet van het eigen lichaam, en je inzet voor een goed doel komen op deze manier allemaal bij elkaar.
• Bij individueel verlies zit er ook altijd een collectieve dimensie aan, al dan niet met lotgenoten. Dan begrijp je ook waarom mensen hun persoonlijke rouw publiekelijk bekend maken. Die behoefte is van alle tijden en universeel. De manier waarop verandert overigens wel. Zo verdween bijvoorbeeld in de loop der jaren het dragen van rouwkleding, gekoppeld aan een bepaalde rouwperiode. Dat is tegenwoordig geheel ondenkbaar.  Het markeren van de rouwtijd blijf echter wel bestaan.
• Herdenkingsbijeenkomsten worden toegepast om individuele rouw met elkaar te delen, bijvoorbeeld ook bij rouw-diners. Vanaf de 19e eeuw is dit verschijnsel op gang gekomen, en in een versnelling gekomen.
• De Loss Awareness-week bestaat sinds het jaar 2000. Daarmee wordt in een selectie van een bepaalde tijd collectief aandacht gevraagd voor rouw en verlies.
• Leeg gebleven stoelen staan ook wel symbool voor de mensen die ons ontvielen, als een tijdelijk monument.
• Begraafplaatsen worden daarentegen veelal gebruikt om ongeboren en vroeg overleden kinderen te herdenken. 
• Tijd, locatie en handeling (herdenkingsbijeenkomst) moeten met elkaar samenvallen om impact te creëren voor herdenken.
• Veel van de runs sponsoren het verlies en/of sponsoren het voorkómen van verlies door ziekte en overlijden. Sport en gezondheid komen bij dergelijke runs op deze manier bij elkaar. Naast herdenken gaat het daarbij ook om geld te genereren voor een bepaald goed doel. De kunst is dan wel om voldoende deelnemers bijeen te brengen. Zwemmer Maarten van de Weijden deed dit vanuit een bepaald schuldgevoel, om iets te doen aan het voorkómen en het genezen van de ernstige ziekte waarvan Maarten is genezen. Van der Weijden nam daartoe een bestaande tocht  (de Elfstedentocht), maar om die te gaan zwemmen, betekende dat een enorme inzet van zijn kant, wat breed resoneert in de samenleving, waardoor de aandacht voor het goede doel groot in het vizier kwam.
• Dergelijke rituele vormen kunnen opgenomen worden in nieuwe herdenkingsrituelen. Zo werd Maarten zijn tocht niet een rouwtocht, maar een sponsortocht, en omdat anderen mee zwommen, is deze vorm een voorbeeld van hoe de manieren van rouwen voortdurend in beweging zijn.
• De natuur ingaan, is helend en een prettige sensatie. Niet voor niets verschijnen er heel veel wandelboeken. 
• Toch is het niet voor iedereen weggelegd. Wèl voor mensen die daar tijd, aandacht en geld voor hebben. Voor anderen die die tijd en dat geld niet hebben, resteren dan andere vormen van rouw, die minder in het publieke domein terecht komen.
• Woorden – ook religieus getinte - bestaan, en die helpen om rouwen vorm en inhoud te geven. Zo kun je het ‘pelgrimeren’ noemen, terwijl je niet vanuit religieuze motieven naar een heilige plek loopt, zoals naar Santiago de Compostela. Je kunt je – volgens Paul Post - overigens afvragen of er wel zo’n grote tegenstelling is tussen dat religieuze taalgebruik en het seculiere taalgebruik.
• Arjan Berkhuysen geeft aan dat er tegenwoordig een grote behoefte is aan verbinding; één van de redenen dat collectief rouwen en herdenken kennelijk populair is.
• Sommige mensen ‘zitten’ er niet zozeer mee dat er in de natuur herdenkingsbankjes zijn. Anderen ergeren zich aan die herinneringsplaatjes op die bankjes, maar overeind blijft dat het herdenkingsplekken zijn in het publieke domein, en dat ze door sommige mensen ook wel zo worden ervaren.
• De rol van het lichaam speelt bij rouw-rituelen ook een bepaalde rol. De rouw vraagt als het ware om aandacht, en in bepaalde gevallen dan in de vorm van een fysieke activiteit, zoals bijvoorbeeld wandelen.

En zo kwamen er vandaag veel lijnen bij elkaar, ook die van de Camino Academie en de Funeraire Academie, wat al heel waarde(n)vol is.