Pelgrimarge: pelgrimeren en het perspectief van de marge

Vrijdag 21 oktober 2022
 

Studiedag in Utrecht van de Camino Academie over Pelgrimarge 

Over Marge en Centrum

Wie buiten de orde van dag-dagelijkse routines of buiten de gevestigde visies en patronen stapt, komt in een gebied dat antropologen de ‘marge’ noemen. De marge staat tegenover het centrum, met zijn gevestigde machten en instituties. Vernieuwing en beweging, bijvoorbeeld op het terrein van religie en rituelen, beginnen vaak in die marge. En dikwijls worden die alternatieven weer het centrum. Er is dus sprake van een cyclus van marge en centrum. 

Wat in de marges gebeurt, verdient onze nadrukkelijke aandacht, omdat het veel zegt over het centrum.

Op allerlei manieren heeft ook de ‘pelgrimage’ te maken met die marge, en met die cyclus van marge en centrum. Pelgrims stellen zich tijdelijk buiten de normale samenleving en gaan op weg, zonder vaste woon- of verblijfplaats. 

Vandaag zijn Durkje en ik deelnemers van de studiedag over het begrip ‘pelgrimarge’, dat in het Utrechtse Institutio Cervantes wordt georganiseerd door de Camino Academie. De Camino Academie is een platform waar wetenschappers en pelgrims elkaar ontmoeten in gedeelde academische interesse rondom het fenomeen pelgrimage. Het is een initiatief van de Tilburg School of Humanities en van ons Nederlands Genootschap van Sint Jacob. 

Vandaag gaan we met elkaar verschillende perspectieven van pelgrimeren en marge verkennen. 

Meervoudige perspectieven

Van die meervoudige perspectieven komen met name de volgende drie perspectieven aan de orde:

• 1. Als eerste is het perspectief van de marge verbonden met zingeving. Pelgrims gaan vaak op pad om een antwoord te zoeken op zingevingsvragen. Ze hebben daarbij vaak aparte, spirituele en richting- en zingevende ervaringen, juist omdat ze afstand bewaren tot het gangbare leven. 
• 2. Een tweede marge-perspectief rond pelgrimeren betreft het ritueel repertoire. Veel officiële instanties en instituties van het centrum hebben moeite gehad met het ritueel van bedevaart en pelgrimage. Ze werden, en worden nog, door kerkelijke overheden graag als marginaal gezien, als perifeer, als para-liturgie, of zelfs ‘deviant’. Kortom, als devotioneel handelen dat zich vaak onttrekt aan centrale controle van rituele experts. Hiermee komen meteen allerlei andere aspecten van marge in beeld. Pelgrimage is in menig opzicht een lekenzaak, waarbij vrouwen een belangrijke rol spelen, terwijl juist dat gender-perspectief in benadering en studie van bedevaart en pelgrimage pas recent de aandacht krijgt. Dat marge-perspectief geldt heel expliciet voor de protestantse traditie. In de reformatorische traditie is pelgrimage vanouds geen onderdeel van het kernrepertoire. Hoewel het wel weer in geestelijke zin vooral als metafoor voor de christelijke levenswandel een rol speelt. Ook worden inmiddels ook door protestanten volop pelgrimsroutes gelopen en pelgrimspaden ontwikkeld.
• 3. Een derde perspectief van marge en pelgrimage is geografisch van aard. Er is (zoals Martin Stringer beschrijft in een paragraaf in zijn sociologische geschiedenis van christelijke ritueel) een lange traditie dat pelgrimage verbonden is met afgelegen gebieden. Dit kunnen we in heel Europa inderdaad terugzien. Vanaf het vroege christendom tot heden leidden pelgrimsroutes naar oorden in de periferie. Die marginaal gelegen plaatsen werden vervolgens vaak nationale en Europese religieuze centra. Een interessante vraag die vandaag aan de orde komt, is of we dat perspectief van de geografische marge kunnen doortrekken tot de actuele opkomst van nieuwe pelgrimsroutes. 

Opening & welkom met themastelling door dagvoorzitter dr. Ineke Albers

Ineke Albers studeerde fotografie, theologie en neuropsychologie. Ze promoveerde op een studie naar lopen in religieuze rituelen. 

Ze verzorgt bij aanvang van deze studiedag een inleiding op het thema van deze studiedag.

• De rooms-katholieke kerk benoemt ze als het centrum; en dat inmiddels ook protestantse theologen zich met pelgrimeren bezig houden, plaatst ze in de marge.
• Pelgrims nemen niet deel aan de samenleving die ze doorkruisen; in die zin bewegen ze zich in de marge van de regio waar ze zijn. Contacten met het thuisfront worden tegenwoordig daarentegen wel veel onderhouden, via bijvoorbeeld social media.
• Het landschap is een onderdeel van het pelgrimeren geworden, zelfs een heiligdom. We zien in de praktijk van alledag dat bewegwijzering van nieuwe paden door het landschap al leidt tot het benoemen van een mini-pelgrimage. Het is de vraag of je het daarop onderweg zijn nog wel pelgrimage mag noemen.

Openingsreferaat ‘Pelgrimarge’ door prof. dr. André Droogers 

André Droogers is emeritus hoogleraar antropologie aan de VU in Amsterdam. Centraal in zijn onderzoek staan: religiositeit, macht en spel. 

Hij gaat het hebben over de zingeving van de pelgrimage.

• Pelgrimage: dat (zijn) woordgrapje van zo'n zeven jaar geleden werd inmiddels object van een (deze) studiedag.
• Aangaande de zogenoemde 'Rite de passage': er zit regelmaat in een dergelijke overgang. De socioloog Arnold van Gennep ontdekte dat daar drie fasen in zitten, namelijk: afscheid, marge en integratie; ook wel aangeduid met lichamelijke symboliek, zoals bijvoorbeeld kaalscheren. Carnaval is ook zo’n overgangsritueel. 
• Er is een wisselwerking tussen wat er in het centrum en buiten het centrum gebeurt. Door creativiteit verandert er vaak wat in de marge, hetgeen op een gegeven moment zo’n grote rol gaat spelen, dat het in het machtscentrum wordt overgenomen. Veel kloosterorden zijn bijvoorbeeld ook zo in de marge ontstaan en later in het centrum binnen de rooms-katholieke kerk geaccepteerd. 
• Stichters van wereldreligies zijn doorgaans ook begonnen in de marge, waarna het centrum op een gegeven moment die marge overneemt en integreert.
• De oorsprong van de pelgrimage ligt in de volksreligie. Betekenisgeving is vrij, en als leken zich daarmee bezig gaan houden in de marge, kan het zomaar overgaan naar het centrum.
• Op weg gaan geeft een ander gevoel van ruimte en tijd. Je neemt de ruimte en de tijd als pelgrim. Ook beweeg je je als pelgrim in een ander sociaal kader. 
• Pelgrimeren betekent ook het zo totaal anders zijn van wat je gewend was. Het gaat bij pelgrimeren om een ander comfort, en om een in beweging zijn in een steeds veranderende omgeving.
• Spel is het omgaan met twee verschillende ordeningen van de werkelijkheid. Daarin gelden andere regels dan doorgaans. Religie zou in die zin ook als een spel kunnen worden gezien. De religie speelt zich af in een andere dan de fysieke werkelijkheid om ons heen. Metaforen gebruiken, is ook spelen met de werkelijkheid. Om met metaforen iets te verduidelijken, gebruik je de werkelijkheid. Pelgrimage is ook zo’n spel in de marge, en je zou pelgrims dan ook wel 'spelgrims' kunnen noemen.
• Onderweg kom je als pelgrim allerlei medepelgrims tegen, bijvoorbeeld pelgrims die pelgrimeren als levensstijl zien, voor wie de weg belangrijker is dan het doel. De aanleiding om te gaan pelgrimeren kan per pelgrim verschillen; bijvoorbeeld bij het zich bevinden in een crisis, of een overgang (rite de passage) die om aandacht vraagt. De aanleiding kan ook liggen in jezelf; in het individu. Jijzelf kunt ook de grote onbekende zijn. Door te pelgrimeren kun je bijvoorbeeld meer zelfkennis opdoen, en/of op zoek gaan naar je eigen identiteit. 
• Pelgrimage is ook een soort happening; voor mensen die dat doen vanuit de fysieke prestatie, zo van: dit kan ik (nog), of men kan als pelgrim een culturele aanleiding zien. Het kan ook een verlof/vakantie zijn, om als pelgrim alles in je leven weer even op een rij te krijgen.
• Waarom is pelgrimage zo populair? Dat zit hem vooral in de aantrekkelijkheid van de marge. Maar ook is het een compensatie voor modernisering en secularisatie. Nu de kerk niet meer de bron van zingeving is, moet je de zingeving ergens anders zoeken en vinden. Met name de ervaringsbeleving kan in de pelgrimage gevonden worden, waar die in de kerk door kerkmensen niet meer gevonden wordt. 
• Onderweg tijdens je pelgrimage kom je als pelgrim die samenhang (communitas/gemeenschap) tegen.
• De marge is ook aantrekkelijk omdat het zo totaal anders is; waar je ook een zekere aantrekkelijkheid aan ontleent.  

Arno Cuppen over ‘Hoe marginaal is de moderne pelgrim?’

Aanvankelijk (2003-2014) runde Arno Cuppen samen met zijn echtgenote Huberta Wiertsema de door ons bezochte pelgrimsherberg L’Esprit du Chemin in het Franse Saint-Jean-Pied-de-Port. Vanaf 2014 runnen zij een nieuwe herberg - onder dezelfde naam - in het eveneens Franse gehucht Le Chemin, vlakbij Vézelay.

Arno gaat met ons in gesprek over de praktijk van de marge met betrekking tot het pelgrimeren.

• Eerst vertelt hij hoe hij samen met zijn echtgenote Huberta als herbergiers kijkt naar die marge van het pelgrimeren.
• In Saint-Jean-Pied-de-Port komt er elk jaar een herberg bij, want pelgrimeren is 'booming' tegenwoordig.
• Als herbergiers zijn ze wel betrokken bij het pelgrimeren, zij het in de zijlijn als dienstverleners en als waarnemers. Zo zitten ze als herbergiers als het ware 'in de marge van de marge'.
• De pelgrim verlaat het bekende, om het onbekende binnen te gaan. Je komt als pelgrim dan in situaties waarin je niet meer met je gebruikelijke oplossingen de problemen in dat onbekende kunt oplossen. Wat je zo onderweg leert, neem je mee terug naar thuis, naar het bekende, om daarin het geleerde toe te passen. Die schat is met anderen te delen, in verbinding met anderen.
• Uit deze theorie is hun ‘Reis van betekenis’ ontstaan. De pelgrimage wordt gezien als de metafoor voor je levensreis. De uitdaging als pelgrim is om van je pelgrimstocht ook daadwerkelijk een reis van betekenis te maken. 
• De camino zien we als marge, namelijk als een wereld met eigen waarden, symbolen en taal. 
• Je tocht begint al met het inpakken van je bagage. 
• De moeilijkste etappe is je ervaringen van onderweg in te brengen in je dagelijkse leven en werken thuis.
• Internet is dwingend aanwezig. Evenzo ook de smartphone. Ook op de camino. Dat is wel een vreemde ervaring, omdat dat je contact met anderen op de camino in de weg staat.
• Rituelen zijn de plek waar de hemel en de aarde elkaar raken.
• De pelgrimszegen roert veel pelgrims, ook de pelgrims die niet gelovig zijn.
• Pelgrims noemen wel eens dat ze onderweg Jacobus of engelen ontmoeten, want het kan toch zeker geen toeval zijn als mij iets goeds onderweg toevalt.
• Wetenschappers realiseren zich ook dat we nog steeds veel niet weten, en dat er nadruk komt te liggen op de verbanden van wat we wel zien en weten.
• Het valt op dat pelgrims doorgaans lopen op routes die heel veel andere pelgrims ook lopen. 

Prof. dr. Peter Jan Margry over ‘Deviante devoties: het netwerk van conservatief-traditionalistische Mariale verschijningsheiligdommen’

Peter Jan Margry is onder andere hoogleraar Europese etnologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij doet al jaren onderzoek naar bedevaart en pelgrimage en is – samen met Charles Caspers - de man achter het project Bedevaartplaatsen in Nederland.

Deze lezing ‘Deviante Devoties’ gaat over devoties (inclusief heiligdommen) die niet door de Rooms-Katholieke Kerk worden erkend.

• De tocht is verschoven van bedevaart (vroeger) naar pelgrimage (nu).
• Een bedevaart was vroeger niet iets van de marge.
• Veel elite ging vroeger op bedevaart, dus het was niet per definitie iets van volksreligie.
• Er bestaat over de wereld een niet-officieel netwerk van Maria-devoties, die worden bezocht door bedevaartsgangers. Ze zitten in het tussengebied van de rooms-katholieke kerk en andere Kerken. 
• Het mariale tijdperk begon ergens in de 19e eeuw en deels ook nog wel in de 20e eeuw.
• Het verschijnen van Maria werd vaak ook verbonden aan misstanden, crises en onrust in de wereld.
• Na het Tweede Vaticaans Concilie begon de rooms-katholieke kerk zich meer af te zetten tegen devoties, omdat dat bijvoorbeeld te middeleeuws werd bevonden.
• Het internet is ook een belangrijk instrument geworden om nieuwe, moderne devoties onder de aandacht te brengen.

Prof. dr. Frits de Lange over ‘Buitenbeense theologie. Hoe de pelgrim 2.0 helpt het geloof opnieuw uit te vinden’

Frits de Lange is theoloog en emeritus hoogleraar ethiek aan de Protestantse Theologische Universiteit in de vestiging Groningen. Tevens is hij de auteur van het boek ‘Heilige onrust. Een pelgrimage naar het hart van religie’.

• Hij noemt zichzelf een buitenbeentje in de theologie.
• Protestanten zijn ook al niet meer wat ze geweest zijn.
• Protestantse theologie is: spreken over God.
• De religiewetenschap maakt zich momenteel los van alleen de kant van de overtuiging.
• Protestanten deden vroeger ook wel aan pelgrimage, weliswaar niet met de benen, maar als metafoor van de levensweg.
• Het wordt veel interessanter als je godsdienst veel breder gaat zien dan alleen maar als overtuigingen. We zijn bezig om de religie opnieuw uit te vinden, en weten ondertussen niet wat er gaat gebeuren. 
• Godsdienst is in De Langes ogen ritueel, een praktijk, en daarmee meer dan een overtuiging. Eigenlijk vindt hij het concept ‘religie’ problematisch. 
• Enerzijds zien we een radicale ontkerkelijking, en anderzijds stijgt het aantal pelgrims naar Santiago de Compostela zienderogen. 'Hoe kan dat?', kun je je daarover afvragen.
• Er is een fundamenteel verschil tussen pelgrims op het Groningse Jacobspad en wandelaars op het Drenthepad.
• De pelgrimspraktijk brengt Frits de Lange meer in de buurt van waarom hij voorheen theologie is gaan studeren.
• Primitieve zingeving is: beweging en ruimtelijke oriëntatie (senso-motorisch).
• In levende theologie kunnen we ons afvragen wat we van de pelgrim kunnen leren.

Henk Erinkveld over ‘Oude plekken, nieuwe wegen.. Over de vitaliteit van traditionele bedevaartsoorden’

Henk Erinkveld is pater redemptorist en rector van Pelgrimsoord Klooster Wittem, van waaruit hij nauw betrokken is bij de vele wandel- en pelgrimage-initiatieven

• De jaren zestig van de vorige eeuw waren de jaren van nieuwe grote speerpunten en van grote veranderingen; ook meer (en zichtbaar) geïndividualiseerd. Wellicht waren we vergeten dat mensen - naast hun hoofd - ook bestaan uit hart en gevoel.
• We realiseerden ons dat er plekken zijn buiten de kerken – bijvoorbeeld in andere devotieplekken - waar mensen troost kunnen vinden.
• Een half jaar geleden keek ik heel anders aan tegen de volksdevotie van vroeger.
• De klassieke vorm van bedevaarten naar allerlei plekken - zoals naar klooster Wittem - loopt ten einde.
• Klooster Wittem werd een nieuwe vorm van pelgrimscentrum. Daarmee is het aantal bezoekers niet echt teruggelopen. 
• De volle bussen van vroeger, zijn in de loop van de tijd langzaamaan vervangen door individuen en kleine groepjes.
• Solidariteit is ook een belangrijk onderdeel van pelgrimeren, van het samen uiting geven aan ….
• Als kloosterlingen hoef je tegenwoordig niet veel meer te doen dan gastvrijheid bieden.
• Pelgrimstochten zijn pelgrimstochten als ze een religieuze, levensbeschouwelijke dimensie hebben. 
• Klooster Wittem is van een ouderwets bedevaartsoord getransformeerd naar een eigentijds pelgrimsoord. 

Prof. dr. Paul Post over ‘Het tempo van de pelgrim. Over pelgrimage en landelijk gebied’ 

Paul Post is emeritus hoogleraar Rituele Studies aan Tilburg University. Recent verscheen van zijn hand het verslag van twee projecten naar de opkomst van pelgrim-wandelroutes in Nederland en Europa en een inleiding tot rituelen.

Deze lezing gaat over pelgrimeren naar en in geografische marges.

• Paul Post kent momenteel al zo’n zestig pelgrimspaden in heel Nederland. 
• Pelgrimage-steden zijn succesvol als ze in de periferie liggen (zoals bijvoorbeeld Santiago de Compostela).
• Je vindt geen hele pelgrimspaden in de stedelijke conglomeratie van de Randstad.
• In afbeeldingen zie je de pelgrim vaak in de 'niet-stad', ofwel in het landschap buiten het stedelijk gebied.
• Onze maatschappij gaat gebukt onder een versnellingstaktiek, onder een intensief levenstempo van meer doen in minder tijd. Versnelling leidt tot vervreemding. De oplossing ligt in resonantie, ofwel in een open houding ten opzichte van je omgeving, van de wereld. 
• Kunst & cultuur, Religie & ritueel, en Natuur komen allemaal samen in pelgrimeren als ritueel.
• Het platteland is de bevoorrechte plek - ook qua tijd en tempo - voor pelgrimspaden.
• Mensen hebben behoefte aan vertragen, aan verlangzaming; vandaar de populariteit van het pelgrimeren.
• Pelgrimeren is een rituele vorm van wandelen.