Stjerrende wier. De mooiste vervalsingen, mystificaties en nep nieuws uit de Friese geschiedenis

Dinsdag 8 oktober 2024

 

Lezing van Arjen Dijkstra in Tresoar te Leeuwarden

Het einde der tijden

Op 8 mei 1774, dit jaar was dat dus precies 250 jaar geleden, zou de aarde vergaan. Een advertentie in de Leeuwarder Courant van dat jaar kondigde een pamflet hierover aan. 

Het bleek de opmaat naar een kleine rel, waarbij vooral de voorspeller het moest ontgelden. 

Die datum verstreek namelijk zonder problemen, maar de naam van de auteur was inmiddels wel uitgelekt: Eelco Alta. 

Hij was voor altijd beschadigd als de man die het einde der tijden verkeerd had voorspeld.

Najaarslezing door Arjen Dijkstra

Dit is maar één van de vele sterke verhalen uit de Friese geschiedenis waarbij een loopje met de waarheid wordt genomen. 

Vanavond wonen Durkje en ik hierover de Najaarslezing bij van de Vrienden van Tresoar. De lezing vindt plaats in Tresoar te Leeuwarden, zulks in het kader van de Maand van de Geschiedenis.

In deze lezing gaat de Tresoar-directeur en historicus Arjen Dijkstra in op de geschiedenis van een paar van de bekendste vervalsingen, mystificaties en nepnieuws uit de Friese geschiedenis, zoals bijvoorbeeld van een middeleeuwse kroniek, tot het befaamde Oera Linda Boek. 

Centraal staan in zijn lezing daarbij de vragen: 

• Wat heeft al deze onzin gemeenschappelijk? 
• En hoe Fries is dit? 
• Sterke verhalen horen bij de Friese cultuur, maar wanneer wordt een sterk verhaal ‘fake news’?

Minister en Koning voorlezen uit een Friese incunabel

Vorige week was de Minister van Binnenlandse Zaken Judith Uitermark hier bij Tresoar op werkbezoek, en volgende week komt koning Willem Alexander hier in Leeuwarden - ook bij Tresoar - op werkbezoek. 

Daarom begint Arjen vandaag met een pagina uit een Friestalig incunabel (wiegendruk), een boek dat is gedrukt vóór 1500, over het oud-Friese recht. 

Tresoar heeft drie van dergelijke boeken. 

Dijkstra leest vanavond het gedeelte voor dat hij ook gaat voorlezen aan de koning. 

De tekst gaat over erven, over op welk moment een moeder het door haar kind geërfde eigendom bij uitzondering toch wel te gelde mag maken. 

Fake History: Sterke verhalen

Spreker Arjen Dijkstra begint zijn lezing bij het begin van de Friese geschiedenis, en dan in zijn presentatie van vanavond met name over zaken die feitelijke niet kloppen.

• J.G. Ottema (1804-1879), destijds leraar Latijn in Leeuwarden, heeft heel veel geschiedzaken bedacht, zeg maar: gefantaseerd. Zo vermeldde hij onder andere welke Fries een bepaalde globebeker had gemaakt, terwijl deze globebeker daarentegen feitelijk vanuit Duitsland was gekocht.
• Friso zou de eerste Friese koning zijn geweest, die vocht samen met zijn broers Saxo en Bruno. Maar dat Friso de eerste Friese koning wordt genoemd, is onterecht. Dat is geheel onzin, en dus niet waar. Deze Friso heeft namelijk nooit bestaan.
• Het volgende verhaal gaat over koning Redbad, die leefde van 670-719. Keizer Karel de Grote zou aan de Friezen de vrijheid gegeven hebben. Het verhaal gaat dat beide mannen met elkaar spraken over wie de heer van Friesland zou zijn. Maar keizer Karel leefde van 757-814, dus beide mannen hebben elkaar nooit kunnen spreken.
• Alle vier verhalen die in de Friese Statenzaal staan afgebeeld, zijn eigenlijk niet waar. Bijvoorbeeld op het schilderij van Bonifatius staat ook Bernlef afgebeeld. Bernlef staat hier als oude man, maar in die tijd van Bonifatius was Bernlef nog geen oude man.
• We gaan dan naar het jaar 785. De Kroniek van Ocka Scharlensis is beslist een falsificatie, waarin allerlei inhouden over de Friese geschiedenis. Deze kroniek is dus nep. 
• Het Oera Lindaboek verwijst direct al naar Ocko Scharlensis, en daarmee naar iets wat niet waar is. Dit Oera Lindaboek (1256) zet de hele Friese, en zelfs de hele westerse geschiedenis op de kop, als waren de Friezen de bron van de hele beschaving. Toch zijn er mensen die nog geloven dat de inhoud van dit boek waar is.   
• Net iets later - rond 1200-1300 - duikt een versie op van het zogenoemde Karels-privilege, waarin keizer Karel de Friezen hun vrijheid schenkt, omdat de Friezen Karel geholpen zouden hebben in de strijd. Feitelijk heeft keizer Karel de Friezen die vrijheid niet gegeven. Het verhaal is dus fake. Wat geschreven werd in de 13e eeuw, werd later dan ook nog eens bevestigd in de 15e eeuw, waardoor het lijkt alsof het wel correct is. 
• Verhalen zijn soms vals, en krijgen toch een eigen leven.
• De Slag bij Warns - bij Reaklif in 1345 - heeft hier niet op deze plek plaatsgevonden.
• Dan is er sprake van een zogenaamde tescklaow, een wet (1559) over welke regels gelden bij het oogsten van koolzaad. Daarnaast kennen we daarbij ook het testament van Groote Watze. Ook deze beide zaken zijn een falsificatie. 
• Dijkstra toont een landkaart van Friesland in de Romeinse tijd, uit de tijd van keizer Augustus. Dit is een valse kaart.
• Katholieke historici bedachten eens verhalen over voormalige Friese koningen, om daarmee te poneren dat Friesland een koning zou moeten hebben. Dit is allemaal bedacht aan het eind van de 16e eeuw. Zulke verhalen blijven vervolgens levend, omdat ze worden doorverteld en ook opnieuw in boekdruk uitgegeven.
• Ubbo Emmius was de eerste rector van de Groninger universiteit. Vanaf zijn tijd wordt - mede door zijn invloed - kritisch nagedacht en onderzocht of de geschiedenisverhalen die worden verteld wel waar zijn. Emmius gaf aan dat je kritisch moet zijn op het waarheidsgehalte van historische verhalen. Emmius schreef een geschiedenisboek over de Friese geschiedenis.
• In het midden van de 17e eeuw waren er óók allemaal landkaarten die niet kloppen.
• Lieuwe Willems, in het eind van de 17e eeuw een menniste-voorganger, zei een manier gevonden te hebben voor de lengte-vinding op zee. Hij gebruikte de Bijbel als leidraad om die lengte-vinding op open zee vast te stellen. Dat bleek een riskante zaak te zijn, want deze vorm van lengte-vinding levert levensgevaar op als het op open zee dan niet goed gaat. 
• De theoloog Eelco Alta (1723-1798) schreef het boekje ‘Liefhebber der waarheid’, waarin hij schreef dat èn wanneer de wereld zou vergaan. Zijn aankondiging werd bekritiseerd, en zijn boek mocht niet worden gepubliceerd vóór de genoemde datum van het vergaan van de wereld.
• Cornelii Ekama schreef zijn Oratio (1809) van de Universiteit van Franeker, handelend over de bijzondere aanleg van de Friezen voor wiskunde. Maar ook dat blijkt niet te kloppen.
• De dichter en theoloog Piet Paaltjens (1835-1894) zijn verhalen liggen er zo dik bovenop, dat het niet meer fake is, maar dat je het eigenlijk als grappig zou kunnen betitelen.

Conclusie: Al honderden jaren hebben mensen zaken bedacht, en het valt niet mee om je te realiseren en vast te stellen dat veel (en wat) ervan fake is.