Echt & Nep: François HaverSchmidt & Het Oera Linda Boek

Donderdag 10 oktober 2024

 

Bij Het Oera Linda Boek in Tresoar te Leeuwarden

François HaverSchmidt

François HaverSchmidt, alias Piet Paaltjens, (1835-1894) werd in Leeuwarden geboren. 

Al tijdens zijn leven was François HaverSchmidt beroemd. Niet als de talentvolle dominee, zijn beroep, maar als de dichter Piet Paaltjens. Dát was zijn roeping. 

Het Oera Linda Boek

HaverSchmidt zou – naar verluid - ook de auteur zijn van het geheimzinnige Oera Linda Boek, waarin de Friese geschiedenis wordt verheerlijkt. 

De meeste experts zijn het er tegenwoordig wel over eens dat dit boek nep is en dat het om een 19e eeuwse falsificatie gaat. 

Desalniettemin spreekt het manuscript vandaag de dag nog steeds tot de verbeelding.

Het Oera Linda Boek is vanavond in de zaal te bezichtigen, waarin Durkje en ik een lezing bijwonen.

Het Oera Linda Boek is in 1938 overgedragen aan de toenmalige Leeuwarder Provinciale Bibliotheek (nu Tresoar), onder de voorwaarde dat dit uitzonderlijke boek nooit meer dit gebouw mag verlaten. Sinds 2018 (Leeuwarden Culturele Hoofdstad) is dit bijzonder boek niet meer tentoongesteld, dus het is tamelijk uniek dat het boek hier vanavond nu vóór ons ligt.

Spreker Johannes Keekstra over Echt Nep 

Johannes Keekstra produceerde als maker en schrijver het project Grauwe Hemel, met daarin een boek en een locatievoorstelling (2022) over de beruchte dichter-dominee HaverSchmidt.

Keekstra is vanavond de spreker in Tresoar te Leeuwarden, met zijn presentatie over François HaverSchmidt & Het Oera Linda Boek. 

Deze lezing wordt door Tresoar samen met het Historisch Centrum Leeuwarden georganiseerd, en deze thema-avond wordt gehouden in het kader van de jaarlijkse Maand van de Geschiedenis. 

In deze Maand van de Geschiedenis 2024 staat het thema ‘Echt nep’ centraal.

Het Project Francois HaverSchmidt

Vanavond gaat het over wie Francois HaverSchmidt was als student, dominee, schrijver, dichter en fantast.

Toen Keekstra indertijd Nederlands studeerde, kwam uiteraard ook de schrijver-dichter Francois HaverSchmidt aan de orde. Zoveel aandacht kreeg Francois HaverSchmidt niet in de kerk van Foudgum en op de scholen waar Johannes onderwijs genoot.

Toen het project Leeuwarden Culturele Hoofdstad (2018) voorbij was, realiseerde Keekstra zich dat er in dat jaar nauwelijks aandacht was geweest voor Francois HaverSchmidt, hetgeen Johannes ertoe aanzette om zich er nu dan toch maar eens behoorlijk in te verdiepen. Hij zocht en kocht eerst maar eens wat er van en over Francois HaverSchmidt was gepubliceerd.

Keekstra's affiniteit met theater bracht hem tot de vraag waarom er nog geen theaterstuk over Francois HaverSchmidt was, en hij vond dat dit wel moest gebeuren. De kerk van Foudgum reageerde enthousiast op dat theater-voorstel. Ze lieten hem zijn gang gaan met hun groen licht.

Na lang verzamelen van allerhande documenten kwamen we terecht in de Corona-pandemie, en in die periode kreeg Johannes de tijd om zich nader inhoudelijk te verdiepen in het leven en het werk van Francois HaverSchmidt, en verzamelde hij voldoende inhoudelijk materiaal om er een theaterstuk over te schrijven. 

Er bleek toen zoveel materiaal over Francois HaverSchmidt te zijn, dat hij behalve het theaterstuk ook een boek over Francois HaverSchmidt kon en ging publiceren.

Zijn project leidde in de jaren 2021-2022 uiteindelijk tot een boek, een theaterstuk èn een biertje.

Vanuit het hele land kwamen de bezoekers naar het theaterstuk in Foudgum. Extra voorstellingen moesten en werden georganiseerd, om zoveel mogelijk mensen de kans te geven dit stuk te bekijken.

Student - Dominee - Schrijver - Dichter - Fantast   

• Francois HaverSchmidt is geboren en getogen in Leeuwarden. Zijn vader was een prominente Leeuwarder en zijn moeder komt uit een geslacht van predikanten. Zijn grootvader – predikant in Damwâld - had daar veel aanzien. 
• Hij ging naar het gymnasium in Leeuwarden. De predikant-positie van zijn opa in Damwâld leek hem een prachtig vooruitzicht voor zichzelf.
• Francois HaverSchmidt was een vrij joviale jongen, met jongens onder elkaar. Studenten werden uitgedaagd om creatief te zijn. Hij maakte tijdens zijn studie al cartoons met grapjes. Hij maakte zich behoorlijk populair in het studentenleven. 
• Toch ging hij door met studeren en studeerde cum laude af. Hij stortte zich geheel op het ambt van predikant.
• Een zekere FH schreef in die Leidse studententijd een verhaal over een zekere Piet Paaltjens. De gedichten die deze FH van Piet Paaltjens kreeg, publiceerde FH in de Leidse studentenalmanak. Daarmee maakte Francois HaverSchmidt zich populair in Leiden als student-dichter.
• Hij heeft wel iets in het Fries op schrift gezet, hier en daar enkele Friese woorden, maar ook is een Friestalig briefje van hem bekend, dat hij op een verjaardagsfeest heeft voorgedragen.
• Francois HaverSchmid brandt van de passie om dominee te worden. Hij ging na zijn afstuderen terug naar Fryslân om een beroep op hem af te wachten. Hij woont dan bij zijn zus in Leeuwarden, waar hij vereenzaamt op een zolderkamertje en zich daar verweesd voelt.
• Op 24-jarige leeftijd wordt Francois HaverSchmidt - na Godgeleerdheid gestudeerd te hebben in Leiden - beroepen als predikant in Foudgum. Hij begint daar vol passie als dominee, weliswaar met pijn in het hart, omdat hij Leiden heeft moeten verlaten. In Foudgum miste hij vooral het studentenleven. 
• Francois HaverSchmidt komt dus uiteindelijk in het kerkje van Foudgum als dominee. Dat valt hem tegen. De Foudgumer kerkgangers-gelovigen zijn dan 1859 nogal kritisch op de dominee. Francois HaverSchmidt was in Leiden namelijk aangestoken door het vrijzinnige geloof. De conservatieve kerkgangers kregen van Francois HaverSchmidt derhalve niet de traditionele bevestiging van de dominee die ze van hem wilden horen. 
• Hij verveelt zich te pletter in Foudgum, in een dorpje van zo'n 25 huizen, met maar enkele tientallen inwoners en kerkgangers. 
• Francois HaverSchmidt had ook helemaal niets met het kerkje van Foudgum, waar hij de dorpspredikant was. Hij vond het Foudgumer kerkje nogal lelijk, en daarmee totaal niet aantrekkelijk om er te zijn.
• In Foudgum was hij nog vrijgezel, maar in zijn eenzaamheid verlangde hij wel naar een echtgenote.
• In 1880 heeft Francois HaverSchmidt in Amsterdam (20 jaar na zijn vertrek uit Foudgum) lang staan oreren (ook over zijn verblijf in Foudgum), waaruit Johannes Keekstra ons vanavond citeert. Daaruit blijkt dat Francois HaverSchmidt liever ergens anders was dan in Foudgum.
• Enkele biografen over hem hebben hem wel al te depressief neergezet, terwijl volgens Keekstra deze Francois HaverSchmidt ook zeker zijn frivole kant had.
• Hij is door zelfdoding aan het eind gekomen, heeft zich opgehangen in de bedstee. Dat moet dan een zelfgekozen, langzame dood zijn geweest. 

Francois HaverSchmidt - FH - Piet Paaltjens 

• Francois HaverSchmidt voelt zich dus ongelukkig in Foudgum, maar gelukkig heeft hij wel nog zijn zelf gecreëerde Piet Paaltjens, die hij beschouwt en beschrijft als een heel ander persoon dan zichzelf. Zo schreef Piet Paaltjes in de Schiedamse predikantsperiode van Francois HaverSchmidt ook een brief aan Francois HaverSchmidt. HaverSchmidt houdt zichzelf dus eigenlijk voor de gek.
• Hij moest de hele dag dominee zijn, en zo zien de dorpsbewoners en kerkgangers hem aldoor. Dat vraagt veel van Francois HaverSchmidt, die vrij wil zijn en vrij wil denken.
• Daarom heeft hij Piet Paaltjens nodig als tegenwicht tegen de zwaarmoedige tijd in Foudgum.
• In zijn levensschets introduceert hij de figuur Piet Paaltjens. 
• Piet Paaltjens heeft Francois HaverSchmidt dus eigenlijk zo vrolijk gehouden, om het vol te houden in Foudgum en als predikant. 
• Het portret van Piet Paaltjes dat in de bundel van Piet Paaltjes staat, is een fake-portret, dus zeker niet het portret van Francois HaverSchmidt.
• In Den Helder trouwde hij met een vrouw uit Utrecht. Zij krijgen kinderen, waarvan één zoon maar twee jaar oud wordt. Uit bronnen (onder andere zijn Sinterklaasgedichten) ontstaat het beeld van een liefhebbende vader. 
• In Den Helder - waar hij ook predikant was - wordt hij overspannen, en hij preekt dan een half jaar niet. Dan vertrekt Francois HaverSchmidt als predikant naar Schiedam, naar een grote kerk, een kerk waar hij op hoopte, maar ook hier preekt hij met zijn vrijzinnigheid die kerk leeg. 
• Hij begeeft zich in die Schiedamse tijd in creatieve kringen, en gaf her en der in het land lezingen. Hij was dus eigenlijk weinig thuis, ondanks het feit dat hij een gezin had.
• In 1867 verscheen zijn eerste boek, nadat hij daar op alle plekken waar hij studeerde en werkte aan had gewerkt. Van dit boek verschenen in zijn tijd zeven drukken, hetgeen voor Francois HaverSchmidt natuurlijk lucratief was. Een deel van de opbrengst van dit boek schonk hij trouwens aan een weeshuis in Schiedam.
• Francois HaverSchmidt bewaarde in die tijd alles. Zijn zoon heeft zijn hele archief verzameld, en dat aangeboden aan het archief van de Leidse Universiteit. Daar ligt heel veel, ook veel van zijn preken vanaf zijn Schiedamse periode (maar niet die van Foudgum).

Connectie met Het Oera Linda boek 

Dat Het Oera Linda Boek hier vanavond aanwezig is in onze zaal, is een waar unicum.

Dit boek kwam in de publiciteit toen het in Leeuwarden werd aangeboden. 

Een zekere Jan Gerhardus Ottema, classicus-historicus in Leeuwarden, kreeg dit boek in handen. Hij kon het boek lezen. 

Het werd een familiekroniek genoemd uit de 13e eeuw, die de Friese, en eigenlijk de wereldgeschiedenis beschrijft. Daarin zou Fryslân het begin zijn van de beschaving. 

• Maar, was dit wel een waar geschrift? 
• Was het echt, of was het een fantasie?

Er is een theorie die zegt dat Francois HaverSchmidt verantwoordelijk is voor dit boek. 

Ottema denkt echter dat het boek echt is, en gaf het uit als boek, vertaald naar de taal van die tijd. Hij kreeg daarop veel kritiek, maar anderen geloofden wel in de waarheid van dit bijzondere geschrift.

Het verhaal van Het Oera Linda Boek is zo idioot, dat het òf helemaal waar is, òf totaal nep. 

Ottema zijn leven is door zijn inzet hierop totaal ontwricht, en over zijn overlijden lopen dan de meningen uiteen. De één zegt dat Ottema zich verhangt, terwijl uit andere bron blijkt dat hij aan longontsteking overleed.

Het 19e eeuwse papier van Het Oera Linda Boek komt uit de buurt van Maastricht. Het is waarschijnlijk gedrenkt in theewater.

Goffe Jensma heeft onderzoek naar dit boek en naar de herkomst gedaan, en schreef Het Oera Linda Boek in 2004 toe aan Francois HaverSchmidt.

Om het boek te lezen, moet je de codering - die ook in het boek staat - gebruiken. 

Landelijk werd er vanaf het begin al gesoebat over de herkomst van Het Oera Linda Boek, maar Francois HaverSchmidt heeft altijd ontkend de schrijver van dit boek te zijn.

Tot op heden leeft nog altijd de vraag wie waarlijk de schrijver is van Het Oera Linda Boek.

Het boek is al in verschillende talen vertaald, en geaccepteerd dan wel verworpen.

Je kunt Het Oera Linda Boek ook gebruiken om er lering uit te trekken, niet als waarheid, maar als inspiratieboek.